|
| |
| |
| |
Brief nei Kanada
Jehannes,
Dû rekkenst dus op in lange brief fan my, want dy fan jim mem koest net rjocht wiis út wurde en dû woest dochs wol krekt witte wêrom't langlêsten dy Fryske preek oergean moast, wat ús Pyt en Trynke Visser dermei te meitsjen hiene en oft der wier nei dy reboelje yn 'e tsjerkerie 'gjin hûs mei heit te hâlden wie' en oft ik der wier 'nachten net fan sliepe koe'.
Toe mar! Dû witst dus ek al net mear, dat ik oan 'e ein fan it jier gjin skriuwen oan tiid haw en dat sa'n krystfakânsje, mei al dy rompslomp fan papieren en statistiken, ús ûngetiid is. En dêr komt dan dizze kear noch in lesroaster by, dy't der net om liicht - sân klassen en seis man personeel! - en in heap ekstra wurk no't de nije dûmny der noch net is. Dat ik hie it al sawat fan my ôfset en ik woe Pyt ynpleats mar skriuwe litte, mar dat woe ik dy ek net oandwaan. It is dy om in objektyf ferslach te dwaan en ik bin al sa bliid datst dêr omfierrens noch sa meilibbest en datst it âlde doarp noch net fergetten bist. Foar myn gefoel hearst der ek altyd noch by en ik kin net leauwe, sels net nei dy beide lêste brieven, datstû ea in Kanadees wurdst.
Ien ding moat ik dy yn it foar foar warskôgje: ferwachtsje fan my gjin sensasjoneel ferhaal. Jim mem hat de saak slim dramatisearre. Dat hie ik fansels ek fan tinken wol ha kinnen en ik hie dat brief lêze moatten ear't it de doar útgie, mar wa soe tinke, dat hja sa slim fergrutsje koe op ien fel flantrich loftpostpapier. Want Trynke Visser mei dan de tragyske rol spile ha yn dit bryk ferhaal, en it is wier dat ús Pyt har mûle foarbypraat hat - net foar it earst nammers! - mar der is gjin sprake fan, dat ik dagen stume haw om't ik op 'e tsjerkerie myn sin net krije koe! Nee, mar yn dyselde snuorje wie der wat mei in lid fan it skoalbestjoer en op ús tredde advertinsje - ‘akten niet vereist, nieuwe halschool, medewerking toegezegd voor woning, uurverbinding met Leeuwarden en Sneek, verplaatsingskostenbesluit van toepassing’ - wie net ien sollisitaasjebrief ynkommen. Is it dan wûnder, dat men wolris wat koart is en jûns net al te bêst yn 'e sliep komme kin? Sa net, wêr't jim mem dat wei wist, is my in riedsel: dy sliept al heal as hja it
| |
| |
bêd roert! Dat ik skriuw sels; dy ûnnutte statistiken moatte dan mar wachtsje.
Want hoe drok it ek is, sa'n kâns om rêstich te skriuwen, krij ik fuort net wer: jim mem is juster sa mar ûnferwachts nei de Polder rekke. De moarns tsjin alven skillen se op: de baakster wie siik wurden en der wie nearne help te krijen, dat oft mem net in skoftsje komme koe, al wie it mar in pear dagen - en om ien oere haw ik har op 'e bus brocht, kompleet mei koffer en wykeintas. Dat ik bin no alhiel sels baas en as it wat kin is it spul op 'e post, ear't hja werom is.
Dat docht ek, dat ik hjir yn skoalle sit te skriuwen, by myn buro foar it finster. It nimt wat gas fansels, mar ien kachel is fuort gjin ko mei om hals, en de bestjoersleden dy't hjir lâns komme en my taknikke, tinke fansels dat ik mei de administraasje dwaande bin. It hat ek noch foar, dat Pyt net oan ienwei om my hinne wynderet en net yn 'e ferlieding komt om my oer it skouder te loeren; ik haw sein, dat ik wol yn 'e hûs kom om kofje en tee. Ik moat har nammers neijaan dat hja goed op my past: wy nimme it der goed fan en Pyt sjocht net op in gûne as it út memme beurs giet. Mar it wurdt tiid, dat ik mei myn ferhaal út ein set; in wike is samar om en langer hâldt jim mem it wis net út.
Dû witst wol, dat ik hjir graach wêze mei en dat ik nei al dy jierren tige eigen bin mei it folk hjir, mar bytiden haw ik dochs it gefoel, dat men der nea alhiel hichte fan kriget. Hja binne wakkere grutsk op har doarp, op 'e âlde tsjerke mei de mânske toer, op it nije gemeentehûs, op 'e beide muloskoallen, op 'e winkels, dy't skoan meunsterje kinne tsjin dy op oare plakken; hja kinne omraak hantsjeklappe as in sprekker út Hollân wei har ‘stoere Friezen’ neamt en heech opjout fan Fryske trou; hja kinne har suver lilk meitsje as in grapmakker foar de radio it Frysk leech leit of de âlde nammen ferhaspelet; hja kinne bytiden dierber wurde oer de ‘âlde, skiere sprake’ en hja prate de eigen taal, oeral dêr't it foech jout, sels yn 'e tsjerkerie, benammen salang't der gjin dûmny is. Mar dat der yn dit doarp fan amperoan trijetûzen sielen noch nea in Fryske tsjinst west hat, by myn witten yn alle trije tsjerken net, dat hjir gjin proefskoalle komme koe en dat hjir gjin Fryske krite bestean kin, dat seit har neat. Yn sok ding litte se har kâldwei in pyk sette fan it earste it bêste ‘efterôfgat yn 'e greidhoeke’, dêr't hja oars sa fyntsjes de gek mei hawwe kinne. En mei prinsipes hoecht men har yn dit stik alhiel net oan te kommen!
| |
| |
En dochs ha wy, in pear jier lyn - dû wiest doe al fuort - in dreech en yngeand debat hân op 'e tsjerkerie oer it Frysk yn 'e tsjerke; it wie op in jûn dat der net folle wie en dat wy yntiids nei hûs soene: it waard ynpleats healwei ienen. Ik wie doedestiids net foarsitter, mar dûmny wie der hast wat mei oan en liet my royaal myn gong gean. It heucht my ek net, dat ik foar en nei better op dreef west haw. Ik hie der fan tefoaren noch al wat lektuer op neisjoen en ik haw dúdlik útkomme litten, dat it foar my in prinsipiële kwestje wie: it gyng my net om ienkear in Fryske preek, mar ik woe hawwe de tsjerkerie soe klear en dúdlik útsprekke, dat de Tsjerke yn Fryslân in ropping hat foar de folkstaal oer en dy brûke moat ta de ferkundiging fan it evangeelje. Dat yn dy sin die ik in útstel en doe kamen de tongen los. Koene wy mar staf en af sa'n beslút nimme? Moast soks net mei de klassis oerlein wurde? Soe der gjin twaspjalt fan komme yn 'e gemeente? Wêr moast it hinne as no de Grinslanners en wa wit hokker oare provinsjes ek begûnen en wer bleau dan de ienheid fan 'e tsjerken? Hoe kaam it dan mei al dy dûmnys, dy't it Frysk net machtich wiene? Mocht men de minsken mar wer op kosten jeie mei sjong-boekjes en letter faaks mei Fryske psalmboeken, as de synoade dochs al om 'e trije jier mei in nije bondel gesangen kaam? De oare fragen kinst der sels wol by tinke: dû hast se fakernôch heard.
Ik haw der my net ôfmakke, mar bin op alle beswieren yngien, sa goed as ik koe. En iderkear wer haw ik se ferge op in prinsipiële bestriding fan myn arguminten. Net dat it wat holp fansels: myn útstel foel mei seis tsjin tsien stimmen.
Doe't ik thúskaam wiene jim mem en Pyt noch ûnder. Ik joech my del yn 'e grutte stoel; sokke tiden kin men dochs fuort net sliepe en de kiel wie my droech fan it praten. Jim mem skrepte mei tee.
‘Seis foar,’ sei se, ‘it falt my net iens ôf.‘
Wat moat men op soks sizze? Ik wie wurch en yn 'e ein en bûtendat, Pyt hie noch neat sein. Dy siet foaroer op 'e platte stoel ûnder de lêslamp, de earmtakken op 'e knibbels, de foarholle yn djippe tearen. It wie har oan te sjen, dat hja om de slútrede socht.
Ik seach har oan oer de gleone tee hinne. En doe kaam se los. ‘Tsien tsjin! It wurdt hjir dochs nea wat yn dit rotdoarp!’
‘Pyt!’ moanne jim mem.
‘It is ommers sa. In deade boel is it hjir. Ik kin der noch net by, dat
| |
| |
heit doe net nei Emmeloard sollisitearre hat. In bêste kâns, kunde yn it bestjoer en flak by Jan en Fok...’
‘Tochtst, dat dêr mear kâns wie op Fryske preken?’
‘No nee... Fansels net.’ Doe riek se de earmen en riisde oerein. ‘Sliep lekker.’ Efkes letter dûnse se fluitsjend de treppen op; it wyske wie: ‘Geef mij maar Amsterdam.’
Dat sa stie it doe: tsien om 'e seis. En sûnt is der neat feroare, of it moast wêze, dat wy no in Bilker yn 'e tsjerkerie hawwe: in Herrema, dy't hjir op it fabryk wurket. In fikse fint, mar hy moat neat fan it Frysk hawwe. Yn elk gefal soe it gjin sin hawwe en lokje wer sa'n debat út. Mar dy jûns op bêd haw ik al tocht, dat ik it better oars oanpakke kind hie. In Fryske preek, ienkear; faaks hie ik dat der troch krige en dan hie der alteast begjin west. Men moast alle dingen twa kear dwaan kinne.
En doe, no in wikemannich lyn, wie de kâns der dochs noch. Op in middei, krekt doe't de fjirde klas in eksamentema makke, gyng de tillefoan. Ik liet it yn my omgean om it ding rattelje te litten, mar men wit nea net wat it is. Ik hie de hakken noch net bûten de doar, of ik hearde de bretaalsten al roppen: ‘Wat is the summit? Wat is beekeeper? Hoe hastû climbing shoes fertaald?’ Ik koe no net mear mei goed fatsoen werom en it hoegde net lang te duorjen.
Dat kaam lykwols oars út. It wie Kupers, ús nije skriba. De man is bêst, mar hy kin better prate as skriuwe, dat syn ferhalen oer de tillefoan binne navenant langer as syn notulen. En wylst yn 'e eksamen-klas it roppen en razen noch oanboaze, foel er yn in lange klacht. Hy moast noch in dûmny ha foar snein-in-wike, de hiele dei soe wol neat wurde, mar as master de moarns lêze woe, dan koe er noch besykje om de oerdeis ien te krijen, by need om fiif oere. En twa kear lêzen op ien snein, dat doarst er net oan, dêr hie al earder spul om west. Mar hy wist wier net mear, wa't er no noch freegje soe...
‘Ha jo ds. Hekstra al oan west?’
‘Ik haw it yn my omgean litten, mar dy is krekt werom út tsjinst, dat dy sil net kinne...’
En op dat pas krige ik in ynspiraasje. As wy de oerdeis gjin dûmny krigen, moast de skriba lêze en dy seach der as in berch tsjin oan. It soe syn earste kear wurde en hy wie ree om hiel wat te skikken as er dêr frij fan koe!
| |
| |
‘Ik tref Hekstra moarn op in gearkomste. As ik him freegje foar in preek yn it Frysk, makket er der kinnen fan. Om fiif oere, dan kin it krekt.’
Kupers naam de tiid om deroer te tinken. Ut 'e fjirde klas kaam in wylde needgjalp en daliks dêrop it lûd fan laitsjen. It tastel kreake. ‘Ja, dan wiene wy klear. Ik haw der ek net op rekkene om sa gau al te lêzen... Mar yn it Frysk... Ik wit net... Kin ik master noch efkes te wurd, om fjouwer oere? Ik leau net dat wy dit sa mar...’
‘Om fiif oere dan. Ik haw skoalbliuwers.’
Mei hastige stappen sette ik werom nei myn klas. In grutte inketflesse lei brutsen oer de flier; de spatten sieten tsjûk op it buro en 'e kast. Ien fan 'e famkes dweilde mei in krytdoek yn 'e inket om. Ik hie der suver sin oan om dat folkje nei fjouweren in oare fertaling meitsje te litten! En hja soene royaal de tiid hawwe, dêr koene se op oan; ik moast dochs op Kupers wachtsje.
Hy stie al yn 'e gong doe't ik lang om let it folkje útliet en wy setten tegearre nei myn keamer. Sawat rûngear siet er yn 'e stoel en tyspele mei de ferklaaierspet tusken de knibbels; syn rossich sikje wipte op en del yn it ljocht fan 'e burolampe.
‘Dat sa stean de saken,’ sei ik luftich, ‘wy krije in Fryske preek, of jo preeklêze de oerdeis op 'e gewoane tiid. Faaks wie dat it bêste noch, dan wiene wy fan alle drokte ôf. Dat as jo efkes mei rinne nei uzes ta; ik haw noch wol wat preken lizzen...’
Hy ferskikte op 'e stoel; it swit stie him op 'e noas. ‘Ik wit net, hoe't wy hjir mei oan moatte. Jo koene fansels ris prate mei ds. Hekstra; dat kin altyd... Nee, dy preken, dat hat noch gjin haast, ik moat trouwens nedich nei hûs... Mar jo moatte noch neat stelle, tinkt my. Wy moatte earst snein mei de oaren prate. Fansels, as er yn it Hollânsk preke...’
‘Dat doar ik net freegje. It giet al mei skikken, as er komt.’
‘Of soe it better wêze, dat wy jûn of moarn de tsjerkerie earst noch gearrôpen? It hoegde net lang te duorjen.’
‘Yn 'e goedichheid gjin ekstra gearkomsten. Ik kin gjin jûn mear misse. It kin snein nei de preek wol. Alhoewol, ik miende dat jo dy preekbeurten allinne regelen?’
‘Ja, gewoanwei al, mar lyk as ik sei... dit is wat oars, dit doar ik sa net oan...’
Dat sa praten wy doe ôf. Ik soe Hekstra oan om in Fryske preek en
| |
| |
nei de snein soene wy him skilje oft it trochgean koe, ja of nee. Troch de foardoar liet ik Kupers út; hy rûn oer it brede plein as in man, dy't in swiere lêst op 'e skouders hat. It begrutte my suver. Dit hie wat wei fan sjantaazje, mar mocht men jin sa'n kâns ûntkomme litte? Sa net, no't de hiele tsjerkerie deryn behelle waard, hie ik it al net heech mear.
De sneons, te Ljouwert, prate ik mei Hekstra. Hy wie fansels ree te helpen, as it koe yn it Frysk en oars by need yn it Hollânsk; dat hearde er dan wol yntiids.
De sneintemoarns nei de preek wie der wat te bepraten, dat gjin útstel lije koe, dat doe kaam it der net fan; de mannen grommelen dochs al, dat hja sa let by de kofje kamen. En nei de middeispreek, - de dûmny hie al ôffûstke en wie al nei de auto - gyng it noch net al te hurd mei Kupers. It wie him oan te sjen, dat er om in gaadlik begjin socht; hy steutere sawat frjemd efter de tafel om en brimde in pear kear. De mannen hiene fansels neat yn 'e gaten en in pear wiene al yn 'e gong en sochten de oerjas. It lei net op myn wei om dertusken te kommen: út taktysk betinken wie it better, dat de skriba der-oer begûn. Hy brimde jitris: ‘Der is noch àl wat, mannen. As jim efkes harkje wolle!’ In pear, dy't de jas al oan hiene, glûpten nei bûten. De doar sloech ticht. Ut 'e gong wei kamen ferhearde stimmen. ‘Wat is der no wer? Kin dat no net in wike wachtsje? Fan 'e moarn in healoere en no giet it wer oan!’ In pear kamen skytskoarjend it lokaal wer yn.
Kupers stie oan 'e ein fan 'e tafel, de holle foardel, de hannen op 'e bibel, net oars as soe er in drege lêzing hâlde. Hy hie net yn 'e rekken, dat de grutste helt noch yn 'e gong wie en grommele sawat behindich. ‘It sit sa mannen, wy hawwe noch gjin dûmny foar nije wike; it sit raar foar it krús en twa kear lêzen, ik wit net... dat der moast wat op útfûn wurde... en master en ik... wy tochten... ik wit net oft wy al net te fier gien binne. Dat ik sei tsjin master...’
‘En dit neam ik in skandaal!’ kaam der in swier lûd út 'e gong. De skriba seach benijd op en krige in kleur as fjoer. Bartele Kuperus kaam mei grutte stappen de gong del en troch de doar. ‘No haw ik myn nocht! Ik bin fansels mar in diaken en de âlderlingen meitsje hjir de tsjinst út, dat mei bekend stean, mar dit giet my te fier. Fan 'e moarn in grou healoere en no giet it earmelijen wer oan. Dit is by my gjin snein mear! Jim witte wol, as it tsjerkerie is, dan skik ik my, al wurdt it tolve-en-ienen dêr sil gjinien my oer hearre, mar op snein!
| |
| |
Wy hawwe tsien bern thús, dan kin men it wiif der net de hiele dei mei oanpiele litte, wol? En dat hyt dan in rêstdei!’
Lilk stampte er op 'e doar ta, de hannen yn 'e bûse fan 'e brune trochdrager, de hoed skean op 'e holle, in tippe fan 'e sjaal oer it iene skouder. Yn 'e doar kearde er him om. ‘En wêr gie it oer, tink? Ut it geëamel fan 'e skriba koe ik gjin wiis wurde.’
Kupers, noch altyd mei in holle as fjoer, wie de earste skrik te boppe. Wêr't dit oer gie? Moasten se dat noch freegje? Dan die men al jins bêst om dûmnys te krijen, alle wiken weroan, nei alle wynstreken skille men, op in oere tiid waard net sjoen en dan krige men sokke snuters! No wist hy it ek net mear. As men op snein net mear oer dûmnys prate mocht, wannear dan al? Dat hja koene it fan him oerkrije, dat baantsje...
‘Mar myn goede man,’ bearde Bartele, ‘hie dat dan sein! In dûmny foar takomme snein, as it oars net is. Dat regelje jo oars ommers ek sels! As ik dat witten hie; ik hie hast al thús wêze kinnen. Kom mannen, wy geane.’ Mei in komike earmswaai sette er de doar út. ‘Ik groet de broederen!’ In stikmannich oaren sylden mei yn itselde sok.
De skriba stie te triljen op syn skonken. Hy wonk, dat om him alleman wol gean koe. De lêsten begûnen de jas oan te tsjen. Kupers mompele noch wat fan ‘sok healwiis praat’ en ‘soe men de boel der net hinnebruie?’ en ik die in mannich trêden nei de doar.
‘Dus mannen, wy hawwe frij mandaat?’
‘Ja, wis al. Wat oars! Jim rêde it wol!’
De doar foel ticht. ‘Skilje dy dûmny mar,’ sei de skriba bitter, ‘hja fertsjinje net oars!’
Dat safier wiene wy no. In Fryske preek by de graasje fan in fergrime diaken en de skriba seach it as in oardiel oer dwerse tsjerkeriedsleden. It hie gjin sin en besykje him ta better ynsjoch te bringen: de holle stie der him dochs net nei op dit pas. Yn elk gefal moast der noch mar gjin praat fan. Men moat gjin sliepende hûnen wekker meitsje.
En as ik my oan dat wize wurd hâlden hie, wie alles miskien oars rûn! De jûns, doe't wy rêstich by de tafel sieten, frege Pyt ynienen: ‘Wat dûmny ha wy nije wike?’
‘De moarns lêzen; de middeis Hekstra.’
Har eagen fûnken spotsk. ‘Yn it Frysk, tink?’
| |
| |
‘Dat is it doel, ja.’
‘Dàt sil heit wol lige?’
‘Nee, it is wier. Nei iten skilje ik him op.’
De ferhearde gesichten fan jim mem en Pyt wiene mèar as in daalder wurdich, mar yn 'e alteraasje fergeat ik derby te sizzen, dat allinne Kupers en ik it wisten en dat der dus gjin praat fan mocht. En der wie faaks ek neat fan kommen as dy tiisdeitejûns op 'e fammeferiening it praat net kommen wie op 'e kwestje fan it Frysk yn 'e Tsjerke. De presidinte, dû witst wol, de âldste dochter fan Petrus winkelman, wie der fûl op tsjin en makke noch al it ien en oar los: hja hie it oer ‘Friese dwepers’ en ‘eerbied voor het Woord’ en mear sokke rariteiten. Pyt wie ynwindich poer, mar liet har neat skine en sokke tiden is se ta alles by steat. Oan 'e ein sei dat frommes, dat hja noch tankber wêze mochten, dat soks by ús op it doarp net mooglik wie en dat ús tsjerkerie sokke nijichheden net ynfiere soe.
‘Tochten jo?’ sei Pyt koel.
‘Hoe bedoele jo?’
‘No snein,’ glimke Pyt, ‘fiif oere, ds. Hekstra.’
It wie oft der in bom ynsloech en Pyt wie de held fan 'e jûn, mar doe't hja de jûns thúskaam - in healoere letter as gewoan - hie se dochs har moed net rjocht.
‘Hie ik it net sizze mocht?’ Ik besaude my.
‘Tenei koest dat better freegje ast fuortgiest.’
‘Mar ik tocht, dat it in beslút wie fan 'e tsjerkerie.’
It wie sa, ik hie it better útlizze moatten. It hie gjin sin en lês it fanke der it leksum oer. En dat steile frommes fan Petrus-en-dy hie har provosearre. Mar it wie al spitich; no wie fierder alles mooglik.
De oare moarns hie Hindrik brea-en-bôle it grutte nijs yn 'e karre; de oerdeis spriek immen der Bartele op oan; dy hiet it plan-út ligen: as der wat fan oan wie, hie hy it witte moatten, net? Men sit op it lêst net om 'e nocht yn 'e tsjerkerie, no?
Dat wie dan de middeis; de jûns om healwei achten skille Kupers op. No wie it in rare boel, mar hy hie al fjouwer man by de doar hân oer dy preek fan sneintemiddei: hja woene mei alle geweld noch in gearkomste hawwe. Wat moat men dan? It wie fansels har eigen skuld, dat it sa rûn wie, mar om soks no troch te setten... Dat om koart te gean, no wie it om healwei njoggenen tsjerkerie; it lokaal, dat wie al foarinoar: de feinten woene it wol skikke foar in kear. En it hoegde
| |
| |
fansels net let te wurden, hoewel de koster soe al in kopke kofje sette: neat is op it lêst ek neat. It muoide him al, dat it no sa rûn, mar sa binne dy dingen. It wie him ek yn 'e wei, dat de foarsitter der net fan tefoaren yn kend wie, mar der hie gjin tiid west om nei master ta en oer de tillefoan krige er gjin gehoar. Dat as master perfoarst net koe, dan rêden se it wol...
‘It past my min,’ sei ik koart, ‘mar ik kom.’ Wer in skoandere jûn fuort en alles op losse skroeven. As Pyt har dy jûns de snút hâlden hie! Mar it wie no ommers bard. ‘It's no use crying over spilt milk’, lyk as se dêr by jim sizze.
Wylst ik wer nei de wenkeamer rûn, betocht ik dat der dochs noch in wei wie, om de saak te rêden. As ik sei, dat ds. Hekstra der rekken op makke en dat de sjongbriefkes yn bestelling wiene, dan koene se der net mei skik mear foarwei. Ik sette it fuort wer fan my ôf. Dit wie de wei net. As yn dit doarp noch ea in Fryske tsjinst komme soe, dan de keninklike wei lâns.
Jim mem mei har reboelje! De mannen hawwe nea skikliker west as dy woansdeitejûns en sels Bartele woe yn goedens. Hy wie ien fan 'e earsten dy't oan it wurd kaam, en ik haw him noch komselden sa lang oanien praten heard. Wis, hy hie him dy oerdeis al lilk makke: it wie ek net aardich as de lju jin op 'e buorren oer in Fryske preek oansprieken en sels wist men nearne net fan, mar dat wie foarby, dêr soe gjinien him mear oer hearre. Sa net, dy fammen hiene wat losmakke. Fansels goed begripe, it wie syn doel net om Pyt-fan-masters der hurd oer te fallen; krektoarsom, hy wie har tankber dat hja it útbrocht hie, want no koe de saak teminsten goed trochpraat wurde. Dat dat woe er graach mei safolle wurden yn 'e notulen hawwe; it woe him dôch foarkomme dat de skriba bytiden wat te koart wie yn syn notulearring. En, om no op dy preek fan sneinoerdei te kommen, hy koe der skoan ynkomme, dat de foarsitter en Kupers dy dûmny frege hiene om in Fryske tsjinst te hâlden. It wie doe ek net earlik goed gien ferline snein, en hy woe wol wêze dat it foaral syn skuld wie; alhoewol, hy wie ek wer net de iennichste dy't der útrûn wie. Mar sa wie syn aard no ienris, dan fleach it him oan en dan flapte er der alles mar út en letter muoide it him. Dat as de foarsitter it goedfûn, dan woe er it no fuortdaliks mei de skriba ôffûstkje... ja, as Kupers ek efkes stean gean woe? Ik koe my mei muoite goed hâlde en knikte en Kupers hie
| |
| |
in kleur as fjoer; dat is no ienris gjin man foar demonstraasjes. Oer de wiplige kofjekanne hinne joegen se inoar de hân en Bartele skodde sa lang en ferheftich, dat ien fan 'e diakens it ding sa lang beethâlde moast. Kupers gyng wer sitten.
‘En no stekt de skriba in sigaar fan my op... ja, Kupers, dat wol ik no dizze kear sa hawwe... ik ha se der foar meinommen...’ Hy taaste oer alle bûsen. ‘No, dat is kras... ik miende dochs...’ Ferslein sakke er yn 'e stoel. ‘Ja, ik wit it al, ik haw se yn 'e oare jas dien. Hoe kin men no sa stom!’ Kupers, mei syn stompke potlead yn 'e hân, makke in gebeart fan: it hindert neat. Ik liet har beide opstekke en doe koene wy dan lang om let ta de saak komme.
Sa koart mooglik lei ik út wat der bard wie en hoe't it der no foar stie. It woe my foarkomme dat wy ds. Hekstra tewille wêze moasten; hy woe leafst yn it Frysk en no't hy ús út 'e need holp, soene wy him wat skikke moatte. En ik koe my ek net foarstelle dat immen dêr beswier tsjin hawwe koe. It wie foar ienkear en wy bûnen ús net foar letter.
‘Ik bin der teugen!’
‘Herrema hat it wurd’.
‘Ik hew it woard niet froegen, foarsitter.’
‘Dat is wier: jo namen it sûnder freegjen; mar jo sille wis útlizze wolle wêrom't jo dertsjin binne?’
‘Nee, foarsitter, ik bin der op teugen! En hoe minder wy der over prate, hoe beter, soa foelt it my an.’
Dat wie ien. Der wiene mear, dy't it wurd fregen, in pear foarstanners, dy't der tige op oanstiene, twa, trije dy't der tsjin wiene, en de skriba, dy't der oars net foar wie, mar dy't fûn, dat it dizze kear net bêst oars koe en ta beslút Bartele Kuperus. Hy wist noch hast net, hoe't it moast, mar hy woe it ek net staf en af ôfwize, foar dizze kear. Wa't der tsjin wie, dy moast ek sizze kinne wêrom; sa fielde it him oan!
It waard ien mei oar dochs noch in hiel debat en ik liet se stil har gong gean; de jûn wie dochs fuort en foar healwei tsienen koene wy net mei fatsoen kofjedrinke. En ien mei oar foel it my net ôf. As ik op it goede momint in wurdmannich sei, in behindige ferwizing nei oare doarpen, in berop op 'e miening fan 'e synoade, dy't de formulieren yn it Frysk útjûn hie, dan koe it nòch goedkomme. It wie mear as ik mooglik achte hie.
| |
| |
Allinne dat Jurjen Visser syn miening noch net sein hie, die my nij. It lei my by, dat er net tsjin wêze soe: It wie syn aard net en gean tsjin de foarsitter yn.
Ik tyspele wat mei de hammer. It koe no hast wol ta. Bartele Kuperus wie foar de tredde kear oan it wurd. ‘...Dat as der gjin wichtige beswieren mear ynbrocht wurde, en dat sil wol net, dan bin ik derfoar’. Dit wie it psychologyske momint; ik tilde de hammer op.
‘Foarsitter!’
‘Visser hat it wurd.’
‘Ja, foarsitter, ik leau al, dat ik wat sizze moat. It is wat nuver, mar it is jûn noch net neamd... As der no moarnoerdei guon yn tsjerke binne, dy't gjin Frysk fersteane?... Meie wy dan...?’
Dus ek dat waard ús net besparre! De iene Hollanner, dêr't yn Fryslân alles om oergean moat! Ik woe Visser wizer hawwe. En as it wat trof, praten se der in oere oer fol! Mei opsetsin gie ik der wat luftich oerhinne. Dit wie in nijsgjirrich ûnderwerp foar de manneferiening, mar it gie no oer snein en sa gau nei de fakânsjes soene der gjin frjemden... Visser glimke sawat behindich.
‘As ik no tafallich ien wit, wat dan?’
‘Hoe bedoele jo?’
‘Sa't ik sei.’
Klaas Bakker, dy't de namme hat dat er alle doarpsnijtsjes wit, rôp wat fan: man en peart neame!
‘Moat dat foarsitter? Ik neam leaver gjin nammen... De saak sels bliuwt der gelyk om, tinkt my.’ It wie him oan te sjen, dat er net op syn gemak wie; mar hy wie der sels oer begûn, dat ik woe der no mines fan ha.
‘Krije jim útfanhûzers, tink?’
Hy wie der no alhiel mei ferlegen, syn fingers tyspelen oan 'e franje fan it tafelkleed en hy kichte in pear kear. Allegearre seagen se nei him.
‘Ja, foarsitter, ik wit net... soks wol men net mei te keap rinne, mar ús Trynke... ja, in útfanhûzer net sasear... dy komt de snein oer thús, dat sadwaande...’
‘Jo wolle dochs net sizze, dat jim Trynke, nei ien jier Hollân, gjin Frysk mear ferstean kin?’
‘Jim begripe my net... It is fansels healwiis, soks op 'e tsjerkerie en dit moat net yn 'e notulen, út noch yn net... mar Trynke komt mei de
| |
| |
feint thús, ien út Hollân, ik moat it no wol sizze, mar ik... jim begripe wol...’ Hy stammere der raar yn om en mompele noch wat fan dat er it net graach de buorren oer ha woe, foar gjin jild. Suver smeekjend seach er my oan.
Sokke tiden bin ik te goed. It begrutte my suver en sûnder der by te tinken, joech ik in tik mei de hammer. ‘Wy sille earst efkes skoft hâlde.’
Visser skode mei faasje de stoel efterút. Hy libbe suver op en by de goede roken fan kofje kaam er los. In pear jonge diakens hiene der slach fan om him út te harkjen. Ja, hy wie únder tsjinst, ek yn Haarlim... Nee, gjin sersjant of korporaal, hy wist net, soldaat mei noch wat... Just, dat wie it: soldaat earsteklas... Jawis wie er fan ús tsjerke, hoe soe er oars... Nee, moandeitemoarn wer fuort; dat wie ek langernôch sa'n earste kear. Ik siet oan 'e ein fan 'e tafel, de eagen nei de souder, mar der ûntkaam my neat. Mei dy hammerslach fan niiskrektsa hie ik de Fryske preek torpedearre.
Visser wie noch yn drok petear. ‘Ik hie my foarnommen deroer te swijen... sok ding praat men net oer, no? Mar no't it sa rûn... Men mocht sa'n jonge net ôfstjitte; it is al moai dat sokke jonges trou nei tsjerke gean. En dan sa'n earste kear... As er letter faker kaam, it Frysk leart al gau...’
Bartele knikte ferheftich.
‘Jo ha grut gelyk man. No't wy dit witte, hoecht der fierder net oer praat te wurden. Ik sei al, as der ien is dy't beswieren hat...’
Ik seach de rigen bylâns; it lêste stik koeke wie bepluze. ‘Wy begjinne wer, mannen.’ It hie gjin sin mear om der noch lang oer te praten. Wy hiene no it beswier fan Visser heard en ik koe my yntinke dat hy dermei kommen wie, mar ik bleau by myn miening. As om ien tafallige útfanhûzer in Fryske preek oergean moast, dan koe yn Fryslân nea wer wat. En wat lette har, dat hja tegearre nei in oar plak fytsten en dêr nei tsjerke gyngen? Tochten se dat der yn Kanada in Ingelske preek oergie om't ien fan 'e leden in útfanhûzer hie, dy't gjin Ingelsk ferstie? Of om fiif? Of om tsien? Soks kin allinne yn Fryslân! En wie dat no sa slim, dat sa'n knaap ienkear in tsjinst meimakke, dêr't er net alles fan neikomme koe? Koe ien him net skikke nei fiifhûndert? Yn ús tiid wie it noch gjin wenst om yn tsjerke by de faam te sitten, mar ik soe wol sizze as it my barre mocht hie, dan hie ik my wol fermakke, al hie de dûmny Gryksk preke...
| |
| |
Twa, trije stimmen protestearren. Dat wie gjin praat foar in foarsitter fan 'e tsjerkerie. Master hie dizze moanne de feinteferiening: woe er dêr faaks sokke dingen ferkundigje?
‘Dat no daliks net, mar ik tocht, dat wy hjir as grutte minsken byinoar wiene. It muoit my, ik ha my fersind.’
‘Dat sou ik ok sêge,’ sei Herrema. Hy mient it bêst, mar irony is syn sterkste side net.
Der waard noch wat hinne en wer praat, doe makke ik der in ein oan. Mei tolve stimmen tsjin fjouwer foel it beslút dat ds. Hekstra yn it Hollânsk preekje soe. De foarsitter woe it wol efkes mei him ferprate... Doe't ik thús kaam en de jas ophong, stiek Pyt de holle om 'e keamersdoar. ‘Mis, fansels?’
‘Ja, dû hast wol eare fan dyn wurk! Ien treast, dû komst yn 'e notulen.’
‘Dat is net earlik; dan hie heit mar sizze moatten, dat ik der net oer prate mocht.’ De doar foel ticht. Ik rûn daliks troch nei de tillefoan. It fanke hie gelyk, it wie myn stomme skuld.
Dy jûns koe ik min yn 'e sliep komme. It wie net kâld en de tekkens broeiden. En dan leit men mar te tinken... Ik hie my der mei in kwinkslach ôfmeitsje moatten en fuortdaliks stimme... as ik dàt noch sein hie... as ik gjin skoft jûn hie. En koe ik my dan teminsten mar ris flink lilk meitsje, op Visser, op Trynke, op dy feint fan har. Mar sels dat woe my net slagje. Ik sjoch altyd ek de oare kant, dat is myn swak no ienris. Dy Hollanner wist fansels fan neat, en Trynke haw ik altyd wol lije mocht. Hja koe tige leare, mar dat witst sels wol, hja siet by dy yn 'e klas. Jim mem hie it nea net rjocht op har, dy fûn har wat eigenwiis, mar dat hat my nea hindere. En dat Visser der bliid om wie, dat syn iennichst dochter ferkearing hie, dêr koe ik ynkomme. Dat op wa sil men dan lilk wêze, oars as op jinsels? Wat sin hat it Frysk strider wêze te wollen, as men gjin stridersaard hat?... En dan mar wer op 'e oare side besykje en deastil lizze... En jim mem mar sliepe.
De sneons - wy hiene wer in gearkomste hân yn 'e stêd - gyng ik mei de sân oere bus nei hûs. It wie stikhinne fol, mar ik siet noch allinne ticht by de doar. Troch de bereinde ruten wie neat te sjen en doe't wy foar it spoarstasjon stoppen om noch in pear lette reizgers yn te litten, sloech ik der gjin acht op wa't it wiene. In jong lûd sei njonken my: ‘Sil ik mar by master sitte?’ In jong fanke, yn in blauwe mantel en mei
| |
| |
in grutte koffer. Net earder as hja siet, deun tsjin my oan op it smelle bankje, seach ik wa't it wie: Trynke Visser. Dus ek dat noch! Ik koe net mei goed fatsoen oerein gean en in oar plak sykje en bûtendat, men moat jins ferlies nimme. It bern sels hie der gjin skuld oan en as it der op oankaam siet ik leaver by har, as by dy soldaat. Dat wy wikselen in pear wurden oer it waar en de folle bussen en wilens seach ik om my hinne. Ik moast al witte hoe't er der útseach, al soe it allinne mar wêze om jim mem en Pyt ferslach dwaan te kinnen. Der wie nearne in unifoarm te sjen, mar hy koe fansels yn it blau wêze en de ferljochting yn ús bussen kin gjin sprekken lije.
‘Where 's the boyfriend?’ sei ik luftich. Hja wie it Ingelsk dat ik har bybrocht hie, noch net fergetten en krige in kleur. ‘Nico?... Dy koe hjoed net. Hy hie al mei sillen.’ Ik besaude my. Dus hy wie der net! Dan hie dy healewize komeedzje ek noch om 'e nocht west! Soks koe allinne by ús. Hja seach my fansiden oan, freegjend, benijd, mar sei neat. It like my ta, dat hja bleek wie, mar dat koe fansels fan 'e reis komme. Ik siet stil nei bûten te sjen. De bus davere de strjitwei lâns; de beammen wiene wiet en glinsterich; de rein strepe skean troch it ljocht fan 'e koplampen. Wat in lân. En wat in doarp! Nico! Mar Nico kaam net en Trynke soe jûn mei droege lippen op bêd moatte.
En doe betocht ik my, dat it net fatsoenlik wie om neat mear te sizzen; it fanke wie op it lêst út 'e kunde en ik hie se yn 'e klas hân.
‘Moast er op wacht, tink? Ynfalle of sa?’
‘Nee, net op wacht.’ It kaam der net sa moedich út, fûn ik. Ik hie der fansels neat mei nedich, mar mei alles dat wy om him belibbe hiene wie er suver eigen, net oars as hearde er op 'e iene of oare wize by it doarp.
‘Dochs net siik, hoopje ik? Net yn it hospitaal?’
In skyn fan in glimke luts om har mûle. ‘Nee, arrest.’
‘No moatst ophâlde. En dat op sneon en snein. Gjin strang arrest, wol? In pear dagen licht?’
Hja loek oan 'e skouders. ‘Dat ha se net sein. As ik syn maten net troffen hie op it perron te Haarlim, hie ik alhiel fan neat witten.’
In skoft seine wy neat. It reinde noch; de rutewiskers mealden oan ien wei. Troch de bus gyng it gûnzjen fan stimmen mei út en troch in hege útsjitter fan fammelûden efteryn. Om my begûn se mar net wer. It hie my dôch al nij dien, dat hja net frege, hoe't ik it wist dat hja mei syn twaën thúskomme soene en dat fertelde ik leaver net. It wie sa al
| |
| |
moaiernôch. Dat soks noch koe, it jiers fan sânenfyftich! En no hie it noch net iens nedich west. Dat soene se noch alris hearre moatte, dy tolve froede mannen yn 'e tsjerkerie! ‘Jo ha grut gelyk.’ Ik hearde it Bartele noch sizzen. Visser soe rare eagen opsette, strak, as Trynke thúskaam. En moarnier yn 'e tsjerkeriedskeamer wie syn plak net te fergunnen...
‘Dus dat kin wol, tochten jo, samar arrest as men de snein oer fuort sil?’
‘Wis wol. Ik haw it sels in kear hân yn Assen, ek op in sneon en snein en allinne om't in pear skuon ûnder it bêd stiene, ynpleats fan oan 'e knoppen te hingjen.’ Ik fertelde it wiidweidich, mei in pear krûdige bysûnderheden. Hja libbe der suver fan op en lake.
‘Dus dan hat it miskien neat slims west?’
‘Fêst net. Soks kin de bêste oerkomme.’
‘Mar dat is dochs healwiis, dat dat samar kin?’
‘Under tsjinst kin alles.’
It petear stûke wer. Wy rieden no it suden yn. It reinde net mear. Oan alle kanten blonken de ljochten fan 'e doarpen. En doe ynienen kaam it.
‘Hoe wisten jo, dat Nico meikomme soe?’
Ik prate der wat omhinne en woe my der ôf meitsje, mar har blauwe eagen seagen my twingend oan.
‘Fan jim heit.’
Hja luts de foarholle yn tearen. ‘It is oars neat foar ús heit om soks om te tromjen.’
‘Fansels net. Mar it kaam te praat...’
‘Hoe te praat?’
‘Fanke, dû nimst my it ferhoar ôf.’ Mar hja liet har net fan it stik bringe. Trynke Visser hat altyd al ien west dy't wist wat se woe.
‘Hoe kaam it te praat?’ By einsluten die se it har sels oan. Ik koe it ek net helpe. ‘Yn 'e tsjerkerie.’
Hja hie in hân foar de mûle en biet op in bûsdoekje; de oare hân kniep om 'e stang foar ús; de fingers waarden wyt. ‘Dus dan wit it hiele doarp it.’
‘Ut 'e tsjerkeriedsgearkomsten wurdt net praat.’
‘Nee, dat stiet bekend.’ Hja hie wer in kleur en it stie har better as niis dy blekens.
‘Mar hoe koe dat dan? Wat hie dat dermei te meitsjen?’
| |
| |
‘Wy hiene in Fryske preek ha sillen en jim heit tocht, dat dat gjin pas joech mei in Hollânsk soldaat yn tsjerke... Dat no giet it oer.’
‘Bah!’ sei Trynke. In koart set siet se stil, rjochtop, doe fjurre se los: ‘Ik kom moarn net yn tsjerke!’
Hja seach my oan as ferwachte se in fermoanning. Ik sei neat: dit wie op it lêst gjin húsbesyk en sa goed as ik Trynke Visser koe, soe se har moarn net kenne litte.
Flakby de buorren, doe't hja de mantel tichtknope, frege se: ‘Kin dat no noch oars? Mei dy preek, bedoel ik?’
‘Nee, dat is no te let.’
‘Spitich.’
Har mem stie by de earste halte. Yn it ljocht fan 'e lantearne seach ik se stappen, de hollen nei inoar ta en elkoar stiif yn 'e earm. Der wie hiel wat te ferpraten, it eintsje nei de Hegebuorren en as hja dêr wiene, dan mocht Jurjen Visser stevich yn 'e skuon stean.
De oare moarns yn 'e tsjerkeriedskeamer hie er it swier te ferduorjen en doe't er my ynbrocht rûn er mei de holle foardel en de skouders omheech. By de trep fan 'e preekstoel fûstken wy; ik moast op 'e tosken bite om net te laitsjen, sa oatmoedich seach er. Under it earste sjongen seach ik Trynke sitten, njonken har mem op it wenstich plak: de tredde bank fan foaren. Ik bin der net wis fan, mar ik leau dat hja glimke...
In pear wike letter kaam Pyt mei it nijs thús, dat it út wie mei Trynke en dy soldaat: hy hie har sitte litten; dat arrest hie oars net west as in doekje foar it blieden.
En dat is dan it ferhaal, krekt sa't it bard is, de hjerstmis fan sânenfyftich. In bloedich wurk hat it west, mar astû dyn âld heit der wer wat better út kennen leard hast, wie it de pine fan it skriuwen wurdich. Ik wit te goed, dat ik net de fûle strider bin, dystû mooglik yn my sjoen hast en dêr't de lju my hjir foar hâlde. Dit hie sa net hoegd, as ik better op'e slach past hie. Mar dizze brike histoarje hat alteast ien goede kant hân: de mannen fan 'e tsjerkerie sille daliks net wer mei de útfan-hûzer-út-Hollân-wei op 'e proppen komme. Wa wit belibje wy hjir dochs nochris in Fryske tsjinst. Ik jou de moed noch net op, wat Pyt der ek fan seit. En dit bliuwt derfan oer: dû hast al lêzende alteast ien koart skoft wer yn it âlde doarp west, lyk as it my, al skriuwende- | |
| |
wei, bytiden wie as siet ik tsjin dy te praten... Ik moat der net oan tinke, dat ik no dêrmei wer oerskeakelje moat op dy deade statistiken!
Safier wie ik dan, doe't jim mem justerjûn samar ynienen foar de doar stie, in dei earder as ôfpraat wie. Pyt wie net thús, dat de hiele bringst lei op 'e tafel. Ik haw noch besocht om it behindich byinoar te pakken en yn 'e kast te lizzen, wylst mem it nijs út 'e Polder fersloech, mar dat slagge my net. ‘Wat is dat? - In brief, seiste? - It hat mear fan in roman!’ Dat ik moast wol fanwegen komme en alles útlizze. Dat ik foarsichtich trochskimerje liet, dat it allinne foar dy ornearre wie, makke har allinne mar nijsgjirriger. Mei de hiele bondel yn 'e hân joech se har del yn 'e platte stoel. ‘Dat kin fansels net oer de loftpost,’ sei se saaklik. ‘Astû no wilens efkes tee makkest...’
Ik hie de twadde kear ynskonken, doe lies se noch. Efter de krante wei seach ik út en troch nei har; men wit nea fan tefoaren hoe't froulju op soks reagearje en der wiene in pear passaazjes, dy't faaks wat bot oankamen. Doe't hja lang om let klear wie, glimke se sawat spotsk en sei neat.
‘No?’ tante ik.
‘Net ûnaardich. Sa sil it wol sawat gien wêze. Mar datst Jehannes no net better troch hiest, dêr kin ik net by! Manlju.
‘Hoe bedoelste?’
‘Tochtst no wier, dat it dy jonge om it âlde doarp te rêden wie, om in Fryske preek, om 'e Beweging? Ik woe dy wizer ha! Dy hat hiel wat oars yn it sin...’
‘Wat dan, mienste?’ Ik sei it suver wat koart.
‘Dat fanke fan Visser's. En hy hat royaal krige wat er begearde: dû hast gâns wurk fan it bern makke, haw ik sjoen. Trynke yn 'e tragyske rol! Ik moat derom laitsje! Ien brief fan Jehannes en Trynke is dy soldaat fergetten! Mar yn dat stik fan saken bin jim sjende blyn...’
It waard noch in hiel petear. Ik woe der fansels neat fan witte en hâlde dyn wâl op, mar jim mem joech gjin krimp. Dat ik dat doedestiids net murken hie dat it har om dy te rêden wie, dêr koe se net by. - Nee, fansels hie se dat doe net neamd, soks hoecht men net oan te moedigjen, mar dêrom hie se it wol sjoen. Der foel ek neat op it bern te sizzen, dat net, mar ja, de iene leit jin no ienris better as de oare. - It soe wol komme sa't it moast...
| |
| |
Hja brûkte fansels gâns mear wurden en by einsluten freegje ik my ôf, oft hja mooglik yn dit soart dingen dochs net skerper sjocht as ik. Dus dêrom moast ik oan it skriuwen. In wike fakânsje fuort en kramp yn 'e âlde fingers!
Mar it muoit my dochs net: dy histoarje siet my altyd noch wat dwers en dat haw ik no fan my ôfskreaun. En às it allegearre sa is as jim mem tinkt, dan is it noch neat. Ik haw Trynke altyd wol lije mocht en astû har helje woest: Ik haw fakernôch langst nei dy hân! Wa wit, belibje wy hjir nochris in Fryske troutsjinst: It formulier is der en sels Jurjen Visser soe der net tsjin stimme, dêr bin ik wis fan.
Sa bin ik no: dit soe in objektyf ferslach wurde en ynpleats slach ik oan it dwyljen. Dû begrypst wol, dat jim mem dit lêste net lêzen hat: hja is mei Pyt nei stêd. As hja jûn thúskomme is it spul op 'e post. En fansels ‘by airmail’. Dy pear gûne sil it ús op it lêst ek net dwaan.
|
|
Auteursrechtelijk beschermd