De rook fan it lân

[p. 32]

Ferlerne Soan

I

Tsjamme Bouma is op reis nei hûs, de earste kear sûnt er sa hommels fuortrekke is no fiif jier lyn.

Of wurdt it dêrmei seis? It moat sa wol wêze; doe wie it in skiere moarn yn 'e hjerst en no is it folop simmer. En hast te waarm te reizgjen: yn syn luftich simmerpak kin er it mar krekt goedmeitsje. Mar hy is der no ek hast.

Oer de kamp hinne kin er heit-en-dy's spultsje al sjen. It stiet der jit like fersutere as altyd, de muorren útsakke, de finsters krekt boppe de grûn en de pannen grien. Is it wûnder dat er it hjir net langer bankje koe, dat it him te benaud waard, dat er de wrâld yntein is? Hy hie genôch syn bêst dien; miskien hie er al earder fuort moatten. Om Klas ek. It wie in bêst fanke en it moat in slach foar har west ha, dat er har sitte liet, mar it hat him nea spiten dat er doe krekt op tiid de nekke út 'e strûp lutsen hat. En dat is dus hast al wer seis jier lyn, dy histoarje. Seis jier Amsterdam - gjin noflike jierren, mar men hat dan dochs libbe. Dit deade doarp! Op 'e buorren boartsje bern dy't er net mear ken, mar oars is der neat feroare.

Thús stiet de bûthûsdoar yn it wiidst iepen. De rook fan kij slacht him oan. In swiere, neare waarmte stiet tusken de wiete muorren. De kij stinne. Heit steutert op 'e lege stâl. As it goed soe moast er no alhiel ûntdien wêze... It ferhaal fan 'e ferlerne soan. Men soe suver wer in bern wêze wolle, dat men oan sok ding leauwe koe. ‘Hjir bin ik ris wer,’ seit er luftich.

De âldman komt mei in skok omheech. Dat lûd... It sjit der him suver fan yn 'e skonken. Knoflich komt er fan 'e stâl. ‘Tsjamme, bisto dêr!’

‘Ja, ik tocht it soe wol goed wêze?’

Heit faget de klamme hannen oan 'e broek ôf. Fansels is it goed, de doar stiet altyd foar him iepen, dat koe er dochs witte? Of lést er har brieven ek al net iens mear? Tsjamme mompelt wat. Sa miende er it nammers net, heit moat alles net sa heech opnimme. Dan fûstkje se, wat ûnwennich, syn smelle fingers om heite wrede hân. Der is dochs

[p. 33]

neat? Dit is sa ûnferwacht. ‘Jim mem sil wol kjel wurde.’ Dat is sa, it hie better west dat er tiding dien hie, mar hoe giet it? En it is al ûnferwacht opkommen.

Dan geane se efter elkoar de gong troch nei de keamer. Mem komt harren temjitte. Hja is al âlder wurden. En tige min op 'e gong. Har eagen geane hifkjend oer dizze frjemde soan; it ljochte sportpak, de brune skuon, de bleate krollen. ‘Kinsto ûs noch fine?’

‘Jawis al. En hoe giet it mei mem? Noch goed leau 'k?’

‘Mei my? Och, hoe soe it gean?’ Der is mear dat men sizze woe, mear dat salang al ferkroppe is, mar men kin de wurden net fine. Seis lange jierren, dêr praat men samar net oerhinne.

En Tsjamme is al by har lâns en yn 'e keamer. As wie er der juster út-gien. Alles stiet jit krekt allyk as doe, syn stoel op it âlde plak. Mar hjoed moat er yn 'e grutte stoel by it finster, dêr helpt neat oan. Heit moat aanstûns dochs nei de boer, meane, it hôf; as it wat slagje wol kin it foar melken om. Mar it is gjin licht wurk.

‘Do moatst noch ite fansels?’

‘Nee mem, ik haw yn 'e stêd al waarm iten hân.’

‘Yn 'e stêd? Hast dêr dan kunde?’

‘Kunde? Nee, hoesa? Ik haw in miei sette litten.’

‘Wy hiene oars ek noch wol wat iten foar dy hân.’ Dat wist er wol, sa goed koe er mem noch wol, glimket Tsjamme, mar hy woe net ha dat hja drokte om him makke. Sjoch dêrom...

‘Soa al.’

Heit begjint oer it doarp. Hjir is net folle feroare, mar de nije huzen by de Krúsdyk, hat er dêr om tocht? En meikoarten begjinne se mei de nije tsjerke. Dat hat al sa lang hongen, mar no giet it dan oan. En oan 'e Grutdyk wurdt in spultsje set, dêr is er net lâns kommen; no, dêr komt Klas op mei de man. Hie mem it al skreaun dat dy trouwe soe? In fikse man kriget se; dy sil syn wei wol fine. In pear kij op en fierder by de boer.

Tsjamme fielt hoe't de âlde minsken him oansjogge. Hy glimket. Dêr wurdt er net oars mear fan. Klas - dat is al salang lyn. En hy gunt it har; in swier libben, in mannich kij en as it goed beslacht in pear der by - en in hûs fol bern. Dat hie syn foarlân ek west. Men moat der net oan tinke!

Hy freget nei it wurk. Hoe stiet it mei de bisten? En is der noch wat gers mei de droechte? Men kin sjen dat it heit goeddocht. Hy giet

[p. 34]

breed op Tsjamme syn fragen yn. Destiids hie er neat gjin niget oan 'e buorkerij.

En dan riist er kjel oerein. Hy ferpraat syn tiid. Mar jûn kinne se wol fierder prate. ‘Do bliuwst fansels?’

‘Ja, as it skikt wurde kin?’

‘Fansels,’ seit mem. Hja sil syn bêd opmeitsje, strak. It is no sa near boppe.

Hja bliuwe tegearre oer. It is tige stil yn 'e keamer. It âldminske skrept mei tee. Hja is jitte like warber as altyd. Mar it praten wol net rjocht. Tegearre kinne se de toan net fine. Mei heit derby gie it better. Hja mient it wis goed, mar sûnder dat hja it wol is elk wurd, elke fraach in ferwyt.

Tsjamme kin it mei de bêste wil fan 'e wrâld net in oerdeisskoft pratende hâlde. Der is eat tusken har dêr't wurden net oerhinne komme. En dizze platte, tsjustere keamer, heal yn 'e grûn wei boud. De âlde portretten oan 'e muorre: pake en beppe; in omke dy't stoarn is; hysels... En ûnder de spegel de spreuk mei gouden letters:

‘Zooals het klokje thuis tikt’

‘Tikt het nergens.’

In wier wurd, tinkt Tsjamme bitter: nearne sa stadich. En dat útsjoch hjir. De smelle steech, in tichte wylde hage en dêr boppe-út it tek fan in skuorre. Gjin stikje fan 'e loft!

Sa gau as er fuortkomme kin giet er nei bûten. De dyk út? Mar dat is er niis lâns kommen. It paad del, de kamp oer? It soe kinne, mar dan komt er by heit lâns. It lokket him net oan, de âldman dy't te meanen stiet yn it toarre, ferwâde gers fan it hôf, en de boer dy't derby omstapt, de hannen efter it festje.

Hy mocht himsels ris ferjitte. Dan bliuwt allinne de buorren oer. En wêrom ek net? Hja meie him sjen, de froede boargers, hy skammet him net. Sachs dat er ien fan dy deadelingen de rêstige middei bedjert, dat er ien húnje kin mei in wurd, in dryste grap. Dan docht er teminsten noch goed wurk...

Mar om 'e âldelju woe er wol dat er net kommen wie!

II

Hja sitte om 'e kofjetafel. It is hast as by âlds.

[p. 35]

In lyster floitet yn 'e hage. De loft is berûn mar it is noch soel. It kin samar begjinne te reinen.

‘Wat ik sizze wol, wat wurk hast dêr by 't ein?’

De fraach komt Tsjamme oer it mad, mar it moast der dochs ienkear fan komme. En dan kin er mei-iens syn boadskip dwaan... Hy praat op in luftige toan, mar lykwols weacht er syn wurden. De léste tiid hat er reizge, in bêste baan, better as destiids dat kantoar. Dêr siet gjin takomst yn!

‘Hjir dan wol yn?’ freget heit. No nee. Dat is te sizzen, it wie bêst: fêst safolle en dan noch provyzje. Mar hy hat wat hân mei de sjef. In pestkeardel wie dat. Hy wie yn syn rjocht, mar dat jout jin sokke tiden neat. Men lûkt dochs oan it koartste ein. Dat op dit pas is er sûnder...

‘Net sûnder wurk, wol?’

Tsjamme kin it net helpe, mar hy moat laitsje. Foar sa'n âld wrotter as heit is, is dit it slimste dat jin oerkomme kin. Heit moat it net sa tragysk opnimme. Hy hat al wer wat op 't each, ek reizgjen. In oare firma, mar krekt itselde artikel. Hy is der wis fan dat er it kriget, mar ja, dêr hie er dochs mei harren oer prate wollen, der sit noch wat, dat earst út 'e wei moat. Hy moat in stik jild hawwe, net in grut bedrach, mar dat moat earst ynoarder. Skulden...

‘Dus dêrom bist thúskommen. Ik wie al bang dat der wat wie,’ seit mem.

Tsjamme stekt in sigaret oan. Hy hellet de skerpe reek yn 'e longen. ‘No ja.’ Hy wol himsels net moaier meitsje as er is. Ja, dat wie wol mei it doel fan 'e reis.

It is suver de âlde Tsjamme net mear. Syn hân trillet en hy knypeaget. Under it lichte brún dat de sinne derop lein hat, binne syn wangen feal. Hy praat rêd. Lyk as er sei, it giet net om in grutte som, twahûndert sawat. Hy wit it net op in gûne. En fansels sil er it werombetelje!

De âldman sit rûngear en mei de holle foardel. In hân leit swier op 'e tafel; de fingers steane krom nei it wurk. Dizze hannen hawwe gâns wurk ferset en nea gjin grutte stikken wûn, mar Tsjamme wit wol safolle, dat der in boekje is! Hy mei der himsels net om lije, mar hy moat dat jild ha!

‘Wy hawwe neat lizzen, tink?’

‘Nee,’ seit mem. ‘Wat fan 'e hier en foar daagliks gebrûk wat. Oars net.’

[p. 36]

Tsjamme tipt de jiske fan 'e sigaret. Hy hat wol foar hjitter fjurren stien. Fansels, as hja neat misse kinne, hâldt alles op. Hy hie tocht dat der faaks wat efterút wie, hy wol harren net ûntrive. Dan gie er noch leaver de bak yn...

‘Tsjamme! Sa moatst net! - Dat is gjin praat.’

De blauwe reek krollet om 'e lampe. Tsjamme glimket flau. Nee, dat is gjin praat, mar sa steane de saken. It is it iene of it oare. De sjef sil him net sparje, en as dy it oanskroeft... En dan kin er fansels nei dy oare baan fluitsje!

‘Twahûndert,’ seit heit mei in sucht. ‘Mar as it der sa foarstiet... Wat tinkt jo, Jantsje, as ik freed ris wat ophelle?’

Hja faget mei in hân oer de eagen. En knikt. Dêr hat Abe sa foar wrotten, mar it is jins bern op it lêst.

Tsjamme stekt in nije sigaret oan. Hy is tige bliid dat hja him gerive wolle. En hy sil it sa gau as it kin, ôfbetelje. As er earst dy betrekking mar hat. Mar freed dat is te let. Dan moat er him presintearje by de firma.

It treft altyd raar. Mar as heit moarnoerdei koe? Kin dat net? Nee, dan wit hy it ek net hoe't it moat. Sok wurk is mem ek sa net mei thús...

‘Jim mem kin net yn 'e stêd omrinne. Hja is al sa swier op 'e gong. Dat kin neat wurde...’

It is stil. It swit stiet de âldman op 'e foarholle; it is ek sa near en dan dy gleone kofje.

‘Dan soest sels moatte. Do kinst de bank wol fine.’

Tsjamme knikt. It is wat nuver, hy mei heit-en-dy's boekje, mar it sil net bêst oars kinne. Temear no't heit it sels seit... Moarnoerdei mei de twa oere bus en mei de fiif oere werom. Hy moat ek in pak keapje. Mar dat kin wol yn dy tiid. En by need rydt de acht oere ek noch.

‘Hoefolle tochtst dan?’

‘Twahûndertfyftich. As dat kin?’

‘Do seist it mar,’ seit de âldman bitter.

‘Ja, omdat heit dernei frege....’

‘Dan moat it sa mar.’

Mear wurdt der net oer praat. Men moat hoopje dat er it gau werom betellet. Der kin sa gau wat komme.

Mar it hat gjin sin en praat deroer. Dit moat sa.

Hja kinne him net yn it tichthûs bringe. Mar wêr bringt er it jild, as er

[p. 37]

altyd fertsjinne hat? Hoe kin er der sa rij yn lâns gean? Hja hawwe it him net leard!....

Nei iten sil Tsjamme noch in eintsje rinne. It waar sil wol gean. Hja hoege net op him te wachtsjen.

Hja sjogge him foar de finsters lâns gean, de ljochte wide broek, de skuon dy't kreakje. Der is in sechje, dat se dan net betelle binne...

‘Moatst it boekje reesykje, Jantsje.’

Hja leit it op 'e tafel en hy blêdet de smelle siden om. De inket is bleek wurden. Inleg... Terug... Inleg.

Hja hawwe der lang oer dien, mar ûnderoan wurde de sifers stadich heger. As hja jit tiid fan libjen hiene, hie it tûzen wurde kinnen. Dat rêde se no net mear... Hja leit it wer yn it kammenet, foar de hân. It omslach is plakkerich. As klibbe it swit deroan fan heite hannen.

Hja lizze al lang as Tsjamme thúskomt, de kamp oer. By de bûthûsdoar bliuwt er stean, de rêch oan 'e muorre. Yn 'e fierte flikkert it oanienwei. In lette fûgel risselt ûnder de pannen. Dan begjint it te reinen, in lije, sûzjende simmerrein. En samar ynienen springt in fûle langst yn him omheech, langst nei de stêd, nei de wille fan in nacht-kroech, nei de opwining fan muzyk, nei de weakens fan in frouljus-lichem.

Hy flokt en slacht de skoattels foar de bûthúsdoar.

III

Abe Bouma is op reis nei de bus dy't op 'e Krúsdyk stoppet, de lêste hjoed. Men soe sizze, wêrom is Tsjamme net om fiif oere thúskommen, mar sa hat it altyd west, de lêste trein, de lêste auto wie Tsjamme sines. En no is dizze twadde dei ek al hast wer om. It wurdt gjin lange jûn mear. Mar aanstûns, ûnderweis, wol er jitris goed mei him prate. Faaks jout it neat, dat leit dan foar syn rekken, mar hy wol it him dochs nochris oansizze. It komt sa net goed mei him: nea net nei tsjerke en skulden, wa wit hoe't er libbet dêr yn 'e frjemdte? Yn seis jier hat er net nei harren omsjoen en no't er jild ha moat, no kin er har fine. En dat er no dochs noch om him rint, nei in swiere dei, mar thús hie er dochs gjin rest.

Dêr rydt in bus op 'e Grutdyk, mar dat kin Tsjamme sines net wêze. Hy is mei sin wat ier fan hûs gien, it is te near om hurd te rinnen. It rei-

[p. 38]

nen is net wurdan dat makket. It soe oars al goed dwaan, de lannen binne suver toar.

Op 'e Krúsdyk is noch gjin bus te bekennen. Dan mar wachtsje. Mar op sa'n manear jout it net folle dat it mei de tiid in oere tafalt. It ding is nammers altyd let jûns. Sa net, it stiet hjir goed en hy kin de dyk in hiel ein útsjen. Hoe lang is it no lyn dat er hjir yn 'e sleat sitten hat, krekt op ditselde plak by Tamminga's brechje? Tsjamme en ien fan syn maten learden him fytsen. It wie de earste kear dat er op sa'n ding siet, mar likegoed lieten se him ûnferwachts los. Hy ried der pardoes yn en dy beide nuvere maten hiene mar amper macht om him derút te helpen, sa moasten se laitsje. Ja, Tsjamme hat altyd in frjem-denien west; altyd nocht oan únnocht.

En noch is dy bus net te sjen. Ferfelend. By Tamminga's giet de doar iepen, de boerinne komt oer it brechje. Hja winkt. Hy sjocht om.

‘Nee, ik bedoel jo, Abe. Jo wachtsje dochs net op 'e bus wol? Ik sei tsjin myn man, wat sit Abe dêr nuver. De bus út 'e stêd? Ja, dy is al in healoere troch...’

De âldman moat him beethâlde oan 'e beam. ‘Dat is dochs net wier? En dit is de léste, jûn?’

‘Ja. De lêste. Ferwachten jo ien?’

‘Nee,’ stammeret er, ‘dat is te sizzen... wy hopen... ús Tsjamme.’ En dêrmei draait er him om. Syn stappen stuitsje oer 'e dyk. De boerinne ropt him jit nei. Der skeelt dochs neat oan? Hy stuitet sa! As er efkes bekomme wol... Mar Abe Bouma heart it net mear. Hy wit mar ien ding: dat Tsjamme net komt, dat er fuort is mei it jild, dat hja gjin soan mear hawwe. Mar it is dochs har bern jit, syn eigen bloed, syn soan. O, Tsjamme, jonge, hoe koest ús dit oandwaan? Yn seis jier net ien kear thús, mar dit is slimmer. Earje dyn heit en dyn mem, dat it dy goedgean mei... Mar hoe moat it dan mei Tsjamme komme?...

Hy kin it net trochtinke; hy sjocht neat mear. Blyn taaste syn fuotten it paad nei hûs. It ein is tige lang, hy is tige wurch. Fan 'e dyk ôf sjocht er Jantsje stean. Hy stekt in hân omheech; swier falt de earm wer by him lâns. No sjochst mar, fanke, hoe't it der foarstiet mei ús. Dat docht ús eigen bern ús oan... O, Heare...

De buorren is fol minsken. Of mient er it mar? Hy sjocht gjinien oan. Sa moat it no mei him fuortoan: hy doar de holle net wer opstekke. In soan dy't syn âlden oplicht. Har soer-fertsjinne jild. Alles fuort... Mar it jild is it slimste net.

[p. 39]

Op it Heechpaad boartsje jitte bern. Earen, as er thúskaam it lân út wei, boarte Tsjamme hjir; syn skille jongesstim boppe alles út. Dat hie er doe net tocht, dat it sa gean soe.

Jantsje is yn 'e hûs; hja sit by de tafel, de holle op 'e hannen. Hja snokt; de skouders bewege. Sûnder in wurd giet er sitten. Wurden binne ûnmachtich ta treast. Lang sitte se stil foarinoar oer. It iten stiet op 'e tafel ree; der is foar trije smard. De klok fertikket de minuten.

‘Kin er noch komme, Abe? As er te let by de bus west hat en rinne moat?’

Hy skodhollet. Wat jout it en meitsje jinsels wat wiis. Hy komt net. Wêrom is er der sels net útbrutsen, wêrom hawwe se him dat boekje tabetroud? Wisten se dan noch net genôch wat der yn Tsjamme sit? Mar wa koe dit tinke?...

It is al tsjuster as hja op bêd geane. As wie er rûn dan hie er der no lang al wêze kinnen. Wêr soe er swalkje, no? Yn hokker stêd? Of faaks op reis nei Hollân yn in lette trein? Men moat der net oan tinke. En de sliep wol net komme. De tekkens weage swier op it boarst, it is benaud. Men kin se fuortslaan, mar it parset like swier op it hert. Hy hat har te skande makke, mar lykwols is it hert by him. Tsjamme. Tsjamme...

Binne dat dochs stappen yn 'e steech? It kin net. Mar dat is dochs de doar dy't rattelt. ‘Abe!’

De âldman is der al ôf. Op bleate fuotten oer de stiennen fan 'e gong; it bûthûs troch... ‘Ja, ik kom.’ Wyld skuort er oan 'e stramme skoattels. No komt er dochs jit thús! Hy is sa gemien net as hja him ha woene. Mar dat hoecht er nea te witten. ‘Toe no, ding!’ Hat er gjin mear macht yn syn âlde hannen? Hoe lang moat dy jonge dêr bûten stean?

De doar springt los. De nacht is koel oan syn klamme lea. Wêr is er no? It is sa tsjuster. Stiet dêr ien by it stek?

‘Ja,’ seit in lûd. ‘Ik bin it, de boer. Kinne jo daliks komme? Der sit in ko yn 'e sleat. Ik helje it hynder!’ Hastige stappen stampe oer it hiem. De kampshikke klapt. Hy stiet yn 'e iepen doar en stoarret yn 'e nacht. De kjeld fan 'e stiennen krûpt omheech yn syn skonken. De nachtwyn rûzet yn 'e kastanjebeam.

Der knapt wat yn 'e holle, efter de eagen. It is in frjemd gefoel, de holle stiet yn 'e hân en hy is tige kâld. It hindert neat. Neat komt der mear op oan...

[p. 40]

In waarme hân roert syn earm. ‘Wat is it, Abe? Wat wie der oan? Is it Tsjamme net?’ Stadich keart er him om, as moast er fier wei komme. Dit is Jantsje ommers. Wis. Hy moat him goed betinke. Der wie wat. Hy wit net mear... ‘Abe, sis wat. Abe!’

‘Ja,’ seit er heas, ‘in ko. Ik moat mei nei it Nijlân. Ja, dat wie it.’ Hja ken syn lûd net mear. Tegearre taaste se de gong lâns nei de keamer, in hân oan de dampe muorre...

It ljocht baarnt. Abe sit op 'e stoel foar it bêd en strûpt de hoazzen oer de klamme fuotten. Syn hannen trilje. ‘Is 't net better dat ik it ôfsis? Jo binn' siik!’

‘Wat seist dêr?’ seit er ferheftich. ‘Dat bist kin men net fersûpe litte, wol?’ Frjemd stuitet er oer de flier, mei ien skonk yn 'e broek. ‘Hoe soe ik siik wêze? In kromke koartsich. Dat swit ik der op it lân wol wer út!’ Hy is jitte nea foar in stik wurk opstrûpt, by dei net en by nacht net. Dan hiene se safolle net op it boekje hân: by de njoggen-hûndert gûne, dat liicht der net om. Mar der wie wat mei dat jild, dat mist him net, der wie eat net ynoarder. En Tsjamme is der net mear, dat jild... Hy moat der moarn nei fernimme. Der is no wurk. Dat bist sil net fersûpe.

Wat wearga no!

‘Ik bin klear.’ Syn lûd is hast wer gewoan: it wurk kriget him jitris yn 'e macht. Mar hy stuitet noch raar oer de glêde flier. ‘Toe, âlde skonken!’

Om 'e nocht pleitet de frou. ‘Bliuw thús, Abe, ik wol it wol sizze, jo ha slimme koarts.’ Hy heart it net ienris. De bûthûsdoar slacht. Deun by de ruten lâns geane syn wiffe stappen. Dêr rûn Tsjamme justerjûn noch!

En no is hja allinne. De lamp sûzet en oars is der gjin lûd. En bûten is de stille, tsjustere nacht, de greiden, in bist yn need en Abe dy't mei it folk nei it lân rydt. Wurdt it syn lêste reis? Men wit it net, men moat it oerjaan, mar sa mei de beswitte lea en hege koarts... En Tsjamme, wêr is dy, yn hokker stêd, yn hokker hûs? Tsjamme, dat is minder.

Hja hat nea sa allinne west, nea sa ferlitten. Mar yn 'e skurte nimt se de hannen gear... Hja hat ek nea sa bidden...

Dyselde nachts, yn 'e stêd, yn in frjemde keamer, sliept Tsjamme mei in frjemd, jong frommes. Jûn komt it net op in tientsje oan. Wat sei it âldminske destiids ek al wer... in sechje as er te folle frege... O, ja! ‘Dû moatst noait freegje wêr't it wei komt, altyd oft der ek mear is...’