De rook fan it lân

[p. 26]

Sabbatsreis

Lyk as altyd sneintemoarns út tsjerke wei, siet Gjerryt Bouwes Kingma te lêzen yn 'e wide mulkeamer fan 'e âld pleats. Tichter by de santich as by de sechstich, siet er lykwols stiif rjochtop, de smelle, stramme rêch roerde mar krekt de bekling fan 'e knopstoel; it tsjûk, wat ûnhânsum boek-mei-preken hâlde er yn 'e hân, dy't amper trille.

In grut lêzer wie er net, Gjerryt Bouwes. Bûten de bibel op fêste tiden deis en sneins de bondel preken krige er komselden in boek yn hannen. Hy hie der ek alhiel gjin oanstriid fan: It wurk wie der nammers en safolle oare drokten en alle dagen weroan de kranten. Dêr koe men wis it grutste part fan oerslaan, mar men moast dochs witte wat der yn 'e grutte wrâld omgie en sneons stie der al sachs in stik yn, dêr't men as boer belang by hie. Net dat er him fan soks alles mar oanprate liet, om 'e wet net. Hy wie te âld foar folle nijichheden en it buorkjen hie er fan syn heit leard en Bouwe Gjerryts gie net om 'e nocht foar in bêste boer yn syn tiden. Wiene se der noch, tocht er faak, wiene se der noch, sokke drege wisse boeren as syn heit destiids en samannich oaren dêr't er yn syn jonge jierren by opsjoen hie?

En sa't er dêr siet foar it súdlik finster, it âldmoadrich sneinsk pak spand om 'e lea, de mûle strang, de eagen dûnker, in mannich fine triedden wyt hier plat oer de glêde plasse kjimd, wat goud fan 'e simmersinne yn it silver fan syn burd, like er de Lêste Boer yn in wrâld, dêr't alle boeredeugden út wei stoarn wiene.

It wie tige stil yn 'e keamer; dit skoft nei tsjerktiid en foar iten woe Gjerryt Bouwes net steurd wurde: hy fielde dat it him goed die, in stikmannich siden út it prekeboek, dêr't er hiele einen fan benei út 'e holle koe. It wie net dat er eat op dûmny tsjin hie, de man wie suver yn 'e leare en syn libben, foarsafier't men wiste, foel neat op te sizzen, mar de man wie tige jong - jit gjin fjirtich - en fan Amsterdam. Dat it soe allegearre wol goed wêze wat er sei, mar men woe dochs op 'e tiid wolris wat dreger kost.

Hy naam it boek op 'e knibbel en blêde om. Jit oardel bledside dan wie er oan it lêste punt ta, de tapassing. In goede preek wie it, oer de sabbat, hy mijde gjinien, dy skriuwer, en benammen de jongerein net.

[p. 27]

It wie suver alhiel tapaslik op Hiltsje. As it fanke dit ris rêstich lêze woe... Mar it hie gjin sin en jou har it boek, it bern wie alhiel orémis.

Op sneinoerdei nei stêd, mei it spoar ek noch en nei de feint ta, it wie troch alles hinne! It jongfolk skromme langer neat mear. Hy wist net wat er hearde, fan 'e moarn, doe't hja deroer begûn. It wie ûnfoech, soks te freegjen en hy hie der neat op weromsein, gjin ja noch nee; it kaam him oer it mad nammers. Faaks soe se der net wer oer begjinne doare en koe er frij fan wegerjen. Mar hy seach it no wol, de bêste klean wiene oan, hja makke der rekken op fan al. Hy hie der fuortdaliks mei delkomme moatten; it koe no min mear.

Der kamen rêde stappen troch de holle, wide keamer. ‘De boer gjin kof je mear, tink?’

Gjerryt Bouwes lei mei in sucht it boek nêst him yn it finsterbank. Dat hja him no net in skoftsje mei rêst litte koenen; hy hoegde nea mear kofje as krekt syn takst, dat wisten se wol. Fansels gjin mear, woe er sizze, mar doe't hja rimpen nei it kop-en-pântsje taaste, betocht er him. It rûn yn 'e gek, sa hastich as dat fanke hjoed wie. ‘Jawis, Hiltsje, jit my noch mar ris yn!’

Mei lilke stappen gie se op 'e tafel ta, alhiel oan 'e oare ein, by it noardlik finster. Sûnder in wurd te sizzen sette se it by him del en wyndere op 'e nij de keamer troch.

Hy hie gjin nocht mear oan lêzen en flapte it boek ticht. De kofje wie gleon; it hie ek neat gjin haast en sin hie er der net mear oan. It lei ek net op syn wei en help har mei fuort.

En dochs wie it oars in bêste faam, alhiel net bluistrich en wyld, en út in goede húshâlding. Mar alles koe der langer mar op troch. Men woe sokke âlden wizer ha. Soks hie hy destiids syn heit ris mei oankomme moatten. De tsjerke fersomje en op 'e trein nei stêd ta. Net dat er folle mei fammen pield hie. Hy hie alhiel sa'n aard net, en men hie jins wurk en drokten, dat de tiid fleach om en foar't men der rjocht erch yn hie, wie men oer de jierren en kaam men der net mear ta. Fansels, as er wollen hie... Mar it hie him nea muoid, hy hie it goed en Sijke wie in bêste húshâldster, in deeglik frommes, sa skjin as de brân en yn it minst net rij.

Hy seach temûk nei har, sa't hja siet te lêzen by it oare finster, alhiel foaroer, in felle kleur op 'e wangen, in glim om 'e mûle. In romantysk boek, lyk as hja wol mear lies. Hy wist net wat hja deroan fûn, mar sei

[p. 28]

der nea wat fan. Sijke wie op it lêst âld en wiis genôch en it boek wie út 'e bibleteek fan 'e feinteferiening.

En foar har oer, oan 'e oare kant de tafel siet Hiltsje. Alhiel poer, dat koe er hjirwei sjen. Dat sa'n fanke sa mâl wêze koe mei sa'n feint! It wie in kant en feardich frommes, mar jit net folút twaentweintich. En wylst Gjerryt Bouwes mei lytse swolchjes de kofje dronk, dy't er wist dat him net bekomme soe, gyng dat âlde Skriftwurd him troch de holle: ‘De jeugd en de jonkheid is ijdelheid.’ Men seach it mar wer. Wêr bedarre men as grifformearde fammen op snein nei de feint ta reizgen en dêr de preek om fersommen? Dy fint wie siik en yn it hospitaal, mar sà slim wie it net; hy woe net ienris leauwe dat er lei.

Hy hie it kopke hast jit net delsetten of hja stie al wer neist him.

‘Fanke,’ sei er lilk, ‘dû skuorst it my ûnder de hannen wei.’

‘It is iterstiid. De tafel moat ree.’

‘Iterstiid! Dû moatst dy skamje, sa'n gedriuw op snein. En dat is no allegearre om dy... dy...’ Hy socht om it goede wurd, mar hja wie al wer by de tafel.

Mei in sucht seach er nei bûten oer de greiden yn simmerpronk. Allegearre gers. En oeral bisten. ‘De velden zijn bedekt met kudden’... En syn eigen fee derby; dan lies men sa'n fers dochs oars, as gie it jin neier oan...

Oer de lannen hinne seach men it stasjon, in heech, blank gebou; yn it stille sinneljocht like it jit grutter en tichterby. Sa is it ommers: de wrâld komt jin no ienris ticht oan. As men dan mar steande bliuwe mei. De spoarpeallen sakken. De healwei tolven snel. Dat stiet nea stil, yn 'e wike net en sneins net ienris.

Hy socht de pet, en gie nei bûten ta; it waar wie ek te moai om te lêzen.

Yn 'e koken skrepte Hiltsje mei it iten. ‘Fanke’, besocht er it jitris yn goedens, ‘bliuw thús. Ik ried it dy út goederbêst. It is de dei des Heare, it heart sa net...’

Har jonge skouders skokten. ‘It is om sykte,’ stume se.

‘Sykte!’ smeulde Kingma. ‘Sykte! Moat er lizze?’

It bloed fleach har omheech. ‘Hy mei der net út. Yn gjin trije wiken hat er thús west.’

‘Trije wiken! It is al slim!... As er tige siik wie en de dea wie deryn begrepen...’

[p. 29]

Hja kearde har om. Mei har fûle eagen ljochte se him sa oan, dat er sines delsloech. ‘Ik kin it ek net helpe dat er net deamin is!’

‘Stil,’ gebea er. ‘Jou my gjin wize mûle. Dû moatst it sels witte, mar it komt dy te spiten. Dû dochst der kwea oan.’

Doe draaide er him om en rûn it hôf yn. In set stie er stil it fjild oer te sjen, mar dat aksidint mei de faam woe him net út 'e gedachten. Men sei wat yn goedens en krige in wize smoel fan sa'n fanke. Men moast jin der net yn jaan. It joech dochs neat, sokke bern mienden dat hja alles better wisten. Mar it wiene op it lêst jins boaden. Hoe moast men?

Troch de syddoar rôp Sijke: ‘Komt de boer? It iten stiet op tafel.’ Stadich stoep er efter har oan nei de keamer. Tige lang en licht wie se en sa rjochtop. In... in steatlik frommes yn har stimmich-dûnkere klean. As er tweintich jier jonger wie, wa wit.

Sûnder in wurd skikte er by de tafel. Dy kofje lei him as in stien yn 'e mage; hy hie te folle hân. En dat wisten se sa goed, dy froulju.

‘Wy sille de hannen gear ha.’ Yn syn bidden helle er mei inkelde wurden de snein oan en dat de minske de sabbats rêste mei. Troch de eachteisters seach er nei Hil. Hoe wie it mûglik? Hja hie de eagen yn it wiidst iepen en seach nei de klok. Fan argewaasje koe er net út 'e wurden komme; hy stammere en sei hastich amen. Dat sa'n fanke har net skamme. Moast er it noch ferbiede? Mar as hja lykwols gyng?

It miel wie fluch berêden; de boer noch de húshâldster wiene grutte iters en Hiltsje naam mar in kromke en slokte it hast sûnder kôgjen fuort. Wylst Kingma mei soarch de panne útstriek, sette se de brij op tafel. Sijke parte om.

‘Dit guod is suver kâld,’ sei de boer.

‘Hil hat it waarm makke!’ andere Sijke. ‘Ik sei al, it kin sa gau net.’

Hy grommele wat en begûn stadich te iten.

De faam hie gjin each fan him ôf. Der kaam hjoed gjin ein fan. As diene se it der om! No strak jitte lêze en tankje. As hja net oanmakken, kaam se net mear op tiid. En it wie steld, Hindrik ferwachte har. Der kaam oars hjoed gjinien. Hja moast op tiid komme, it moast.

Sadree't de boer de leppel dellei, sprong se oerein en lange him de bibel oan. Mei de eagen fan him ôf sei se: ‘Wol de boer hjoed in psalm lêze?’ Hja wist sels net wêr 't hja de moed weihelle.

De boer blêde yn 'e bibel. ‘In psalm? Soa, in psalm. Moat alles foar dy wike hjoed?’

Hja biet op 'e tosken. Yn 'e ûngetiid, of as oars it wurk dreau, wie

[p. 30]

der gjin tiid te lêzen, dan gie it withoefaak oer, mar dizze iene kear, om har, koe it net skikt wurde!

Hy lies gjin psalm. Of dochs? Hy blêde tebek en glimke sawat fyntsjes. Dêr moasten de psalmen sawat wêze. Hy wie dochs skikliker as hja tocht hie.

En op syn stadige, wisse manear begûn Gjerryt Bouwes te lêzen. Hja hearde de wurden amper. Dochs in psalm. As it net te lang duorre en hy tanke wat koarter, dan koe it krekt. Ik moat harkje, tocht se, it giet hjoed al mâldernôch... Waarmede zal de jongeling zijn pad... Dat stie ek sa yn it psalmboek. Hokker koe it wêze? Njoggenentachtich net. Mar dy wie ek te lang... Ik zal uw bevelen overdenken. It duorre al lang. En krekt deselde stadige, sêfte droan fan altyd. It wie dochs in bekende psalm... Uwe wet... Uwe getuigenis... Dat kaam der iderkear wer yn foar.

En samar ynienen skeat it har yn it sin: psalm hûndertnjoggentjin! Dat die er om har, dat hja te let komme soe. Sa gemien, sa troch alles hinne gemien! Dus dêrom glimke er niis sa falsk. Psalm 119! As er dy útlies... Triennen priken har efter de eagen. It hert sloech har. Hja koe him oanfleane, dy âld strûk, dy soere âldfeint... Wat sil Hindrik lilk wêze, poerrazend koe er wurde...

De âldman lies troch, fers nei fers, stik nei stik, fan dy langste fan alle psalmen. Om Sijke sedige mûle trille it begjin fan in skealik glimke.

En tagelyk, as waard it har ynjûn, wist hja wat har te dwaan stie. Beret riisde se oerein, sette de stoel tebek en stoep op 'e doar ta. Troch de wijde psalmdroan fan 'e âld boer stampten har lûde stappen. De doar foel mei in klap ticht.

Ik moat him helje, tocht se, it moat. Nea wie se sa fluch yn 'e mantel slagge, nea sa fluch de doar út rekke. Net drave salang't hja har út 'e hûs wei sjen koene; it koe it lêste ein better as it moast. Hja twong har ûngeduldige skonken ta in rêde stap tusken gean en rinnen...

Gjerryt Bouwes stie bûtendoar en seach har draven yn 'e fierte. Hja rêde it. De trein wie net fier mear ôf, mar it koe noch krekt.

It wie al stoef. Sûnder tankjen by de tafel wei, ûnder it bibellêzen de doar út en op in draaf nei de stêd. Dat bern wie wylder as er tocht hie. It wie syn skuld net. Hy hie har warskôge doe't it tiid wie, en nimmen koe sizze dat er har fuortskikt hie. Psalm 119. Hy hie him net útlêzen. Wat sin soe it hân ha, no't it fanke dochs fuort wie? En by de let-

[p. 31]

ter Wau koe Sijke it net mear goedmeitsje. Sels wie er ek slûch, fuort nei iten.

It soe him nij dwaan oft hja werom like hastich wie, Hiltsje. Dan op it moaist de trein fersitte. Mar dan soe er it har sizze...

Dat hoegde lykwols net.

Doe 't er de kij yn 'e jister hie, seach er har de reed opkommen en foar't er de earste ko dien hie, hie se de melkersklean oan.

Hja kaam flak by him te sitten.

‘Dach, boer!’

Hy sei neat werom. Antwoord een zot naar zijn dwaasheid niet. Hja soe der gjin eare fan ha dat er nei dy fint frege. Doe't er mei de amer nei de hikke gie, seach er har fansiden oan.

Mei de holle tsjin 'e waarme koweside, de eagen grut en ljocht, de mûle justjes iepen, seach se fisioenen: in smelle, lange keamer, in rige bêden, de measten leech en Hindrik, yn in frjemd brún pakje, dy't har nei in stoel brocht op 'e oare ein; by alle maten lâns... En nije wike sneon krige er ferlof!

It speet song yn 'e amer.

Trije wike letter begûn de mobelisaasje.

It regear rôp Hindrik Hoekstra nei de Brabânske grins en nadere Gjerryt Kingma syn bêste hynder op om foar de kanonnen.

Yn it earstoan koe de âld boer it idee net fan him ôfsette, dat dizze oarloch in oardiel wie oer de ôfwikingen fan 'e jongerein. Alles koe der ommers mar op troch, it libbe der mar op los, de snein wie in gewoane dei... en no sà. Moast dêr gjin oardiel oer gean? Hy mocht it fanke der suver sa goed net om lije.

Letter lykwols, doe 't it like dat Nederlân derbûten bliuwe soe en doe't de prizen fan 'e fruchten mei sprongen omheech gyngen, doe saksearre dat.