sMenschen Sin en Verganckelijcke Schoonheit

[p. 7]

Inleiding

I. Ontstaansomstandigheden

In de z.g. spelende proloog die voorafgaat aan het eigenlijke esbattement van sMenschen Sin en Verganckelijcke Schoonheit, treedt een burger van Gouda op, die tijdens een wandeling buiten de wallen een vrouwtje ontmoet, dat helemaal uit Leiden is komen lopen om getuige te kunnen zijn van een bijeenkomst van rederijkers ‘uijt verscheijden contreijen’ (vs. 34). Uit het gesprek blijkt verder dat bij die bijeenkomst een prijs is uitgeloofd voor het ‘schoonst incommen’ (vs. 49 en 54) en dat er ook nog door de rederijkers gezongen en toneel gespeeld zal worden (vs. 76-77). Vermoedens, door de plaats van herkomst van het vrouwtje gewekt, worden bevestigd als we vervolgens in de lezende proloog het spel horen aanbieden namens ‘wij accoleijen’ (vs. 155) en aan het slot van het spel horen afscheid nemen namens de ‘witte accoleijen’, nadat een vers eerder al de uitdrukking ‘lieft is tfundament’ is gevallen (vs. 834). Dat zijn nl. de naam en de zinspreuk van de oudste en meest gerenommeerde rederijkerskamer van Leiden. De hele wijze van inkleding van het spel ín de spelende proloog zou zinloos zijn, wanneer er niet werkelijk een dergelijke opvoering in het kader van een wedstrijd in Gouda zou hebben plaats gevonden. En aangezien de spelende proloog, zoals nog nader aangetoond zal worden (zie blz. 56), een onmisbaar deel van het spel als geheel uitmaakt, moet ons stuk dan ook wel speciaal voor deze bijeenkomst in Gouda geschreven zijn, wellicht door de factor van de Witte Acoleijen¹. In de lezende proloog wordt nu voorts gebeden om Gods zegen over

Marie gouvernante / over ons regente,
In die plaets Karoli ons regerende.

(vs. 142-143)

1 Zie ook blz. 106.

[p. 8]

Wanneer kan er in Gouda tijdens de regering van de landvoogdes Maria van Hongarije, van 1531 tot 1555, een rederijkerswedstrijd geweest zijn? Er is uit die periode maar één wedstrijd in Gouda bekend. Van Vloten¹ heeft eens de volgende post uit de Haarlemse Thesauriersrekening van 1546 opgediept²:

De regenten van de oude camere van rhetorica ende trou moet blijcken bet(aald) de somme van twaelff ponden van XL groten vlaems tpont, ter cause van gelijcke somme, hen by den burgermeesteren toegevonden tot hulp ende assisten(tie) van sekere oncosten die zyl(ieden) hadden soe int reijssen als int maecken van sekere preparementen, omme metten anderen cameren van Hollant op St. Aelbertsdaege te wesen ende te speelen ter Goude, omme aldaer tot eere deser stede pryse te gecrygen etc. Daeromme hier als blijct by quitan(tie) van den vinders van denselve camere, begripende ord(onnanti)e van den burgemeesteren de voors.
XII£.

Informaties, ingewonnen bij alle daarvoor in aanmerking komende³ archieven en gemeente-secretariaten, hadden tot nog toe slechts in één geval positief resultaat: een post in de stadsrekening van 1547 van Gouda-zelf luidt:

Item noch betaelt deselfde (Ghijsbert Thymenszoen) bij ordonnantie van de camer van dat de Retorrijckers hier ter Goude geweest hebben int jaer XLVI ende dat in minderinge van meerder somme blijckende bij quitantie daer van wesende de some van
VII £ gr.⁴

Geeft de Goudse notitie niet meer dan een bevestiging van de Haarlemse, uit deze laatste laat zich nog een en ander afleiden dat niet zonder meer blijkt uit ons spel. In de eerste plaats de datum van de wedstrijd: St. Aelbertsdaege, d.w.z. 26 november. Verder zal ‘metten anderen cameren van Hollant’ zo moeten worden verstaan, dat, al zullen niet alle kamers verschenen zijn, de uitnodiging tot alle kamers binnen het gebied van het graaf-

1 J. van Vloten, Onuitgegeven rederijkersspelen I; Levensbode V (1872), blz. 461 e.v.; geciteerd wordt de volledige opgave, zoals die ons welwillend werd verstrekt door Mej. G.H. Kurtz, gemeente-archivaris te Haarlem.

2 I, 299, fol. 78.

3 Op grond van hieronder nog te behandelen aanwijzingen dat de rederijkerskamer(s) ter plaatse in Gouda aanwezig is (zijn) geweest.

4 fol. 73. Inlichtingen welwillend verstrekt door Mr. J.E. Geselschap, gemeente-archivaris te Gouda.

[p. 9]

schap is uitgegaan. Tenslotte blijkt dat het zwaartepunt van de wedstrijd lag bij de spelen, zoals trouwens te verwachten was. Het spel spreekt alleen in verband met het ‘schoonst incommen’ van een prijs, maar dat is op dat moment ook nog maar het enige onderdeel van de wedstrijd dat is afgesloten.

Is er iets tegen om aan te nemen dat ons spel op deze wedstrijd in 1546 gespeeld is? De Vooys heeft in een studie over het rederijkersleven in Gouda¹ verondersteld dat we de z.g. questie zouden kennen, die op deze wedstrijd door middel van een spel moest worden beantwoord. Er wordt in Haarlem in het archief van Trou Moet Blijcken, de voormalige rederijkerskamer, een handschrift van een spel bewaard (Boek A, no. 8), dat blijkens een toespeling aan het slot opgevoerd is op uitnodiging van de ‘goutbloemkens’ (zo heet ook de kamer van Gouda) en waarvan de titel luidt: een spel van sinnen op een questie wie haer hier in swerrelts foreest op den toecomenden troost verlaeten aldermeest. Wie nu echter kennis neemt van de inhoud van sMenschen Sin en Verganckelijcke Schoonheit moet wel tot de conclusie komen dat het laatstgenoemde spel onmogelijk als een antwoord op deze questie kan worden opgevat. Toch handhaven wij onze datering, want er is - De Vooys wist dat niet - voor het Haarlemse spel nog een alternatief. Ook in 1564 is er in Gouda een wedstrijd geweest, waaraan verschillende kamers met hun spelen hebben deelgenomen. Deze datum, negen jaar na de troonsafstand van Karel V, komt voor ons spel niet in aanmerking; wel voor het Haarlemse, dat voor de datum van opvoering verder geen enkele aanwijzing bevat. Handelde de questie van 1564 inderdaad over ‘op den toecomenden troost verlaeten’, dan zou daarmee tevens een verklaring gegeven kunnen zijn van de strubbelingen met het Hof van Holland en de landvoogdes, die de wedstrijd aanvankelijk verboden, nadat reeds de caerte (uitnodiging) was uitgezonden en grote onkosten

1 C.G.N. de Vooys, Rederijkersleven te Gouda in de zestiende en de zeventiende eeuw; Oudheidkundige kring ‘Die Goude’, derde verzameling bijdragen, 1941, blz. 156 e.v. De genoemde hypothese reeds eerder in zijn artikel Rederijkersspelen uit het archief van ‘Trou moet blijcken’; Tijdschr. v. Ned. Taal- en Letterk. 47 (1928) blz. 161 e.v.

[p. 10]

waren gemaakt¹. Immers, de op de caerte geformuleerde questie zal ongetwijfeld de questie van de beruchte wedstrijd te Gent in 1539 in de herinnering hebben opgeroepen: welc den mensche stervende meesten troost es? Wellicht was dit voldoende om, ook zonder kennis van de inhoud der op te voeren spelen, een verbod tot spelen uit te vaardigen. Koos de landvoogdes drie jaar eerder voor het landjuweel in Antwerpen niet zorgvuldig de meest onschuldige onderwerpen uit de lijst van voorgedragen questiën?²

Wanneer het dus niet nodig is om voor het door De Vooys aangewezen spel aan een opvoering in 1546 vast te houden, vervalt daarmee het enige bezwaar dat tegen een opvoering van ons spel in dat jaar is in te brengen. Met deze datering zijn de ouderdom van het handschrift (zie blz. 97) en twee toespelingen op actuele omstandigheden in het spel in overeenstemming. In de eerste van deze opmerkingen gaat het om een bepaald soort ledikanten (vs. 755-756; zie verder blz. 49), in de tweede wordt gesproken van het misbruiken van de Bijbel en het te schande maken van de geestelijkheid door de rederijkers, maar

Buerman / dat is nu geheel ende al of.
...........
Want watmen speelt / tmûet gevisiteert // sijn
Bij dofficieers / ende expres geapprobeert // sijn,
Of tsoude gecorrigeert // sijn // in dien sij anders deden.

(vs. 109-112)

Met name het spreken over de ‘correctie’ doet hier denken aan de periode na 1539, toen, mee naar aanleiding van de Gentse spelen, de pogingen van de overheid om de stroom van de

1 Fr. Dalm van Heel O.F.M., Merkwaardige verslagen van Lindanus en van het Hof van Holland; Haarlemsche Bijdragen 52 (1935) blz. 329 e.v.

2 P. van Duyse, De Rederijkkamers in Nederland; (Gent, 1900-1902) dl. I, blz. 79.
Dat de Leidse kamer ook bij de tweede Goudse wedstrijd op het appel verscheen, zou men kunnen afleiden uit een ‘liedeken gesongen in den affscheyt ter Goude, 1564’, dat voorkomt in een bundel met rederijkersliederen ‘van de kamer Liefd' is 't fondament’ (Inv. v.d. arch. v.d. Gilden, de Beurzen en v.d. Rederijkerskamers no. 1473, Gemeente-archief Leiden; inlichting ons welwillend verstrekt door Mej. Mr. A.J. Versprille, gemeente-archivaris).

[p. 11]

ketterij in te dammen door strenge plakkaten, waarin ook de activiteiten van de rederijkers aan banden werden gelegd, pas goed begonnen. Juist in 1546 komt er nog eens een vernieuwd en verscherpt plakkaat, deze keer met een Index erbij. In datzelfde jaar werd in Leiden een landjuweel verboden¹. Als onze datering juist is spreekt de Leidse auteur hier dus wel uit ervaring! Trouwens, ook al in 1533 had de Witte Acoleijen over het een of ander esbatement een conflict met de minderbroeders, dat tenslotte uitliep op een verbod om te spelen².

Ongeveer halverwege het spel begint een scène waarin sMenschen Sin met zijn vriendin Verganckelijcke Schoonheit en de sinnekens Gewoonte en Maniere gaat ‘bancketteren’. Iedere lezer zal getroffen worden door de eigenaardigheid dat in dit levendige toneeltje, waarin zo lustig geklonken en gezongen wordt, zoveel strofische vormen voorkomen: rondelen, liedjes en een referein. Maar slechts hij die in de uitdrukkingen ‘in lieft bluijende’ en ‘trow mûet blijcken’ meer ziet dan dat ze hier zo volkomen toepasselijk zijn, komt op het spoor van het feit dat het in dit z.g. herbergtoneel wemelt van de toespelingen op de namen en deviezen van allerlei rederijkerskamers. In hoge mate misleidend is het dat termen als ‘liefde’ en ‘genûecht’, die in de deviezen schering en inslag zijn, hier in hun erotische betekenis gebruikt worden, maar dat is niet de enige reden waarom men er zo gemakkelijk overheen leest. Om de wijze waarop de toespelingen voorkomen hier dan maar eerst af te handelen, voor we nader op de inhoud ingaan: de toespelingen beginnen na vs. 530, als eerst met het elkaar toedrinken van de sinnekens onderling en van de gelieven onderling het herbergtoneel goed op gang is gekomen. De laatste toespeling vinden we in vs. 688, acht verzen voor het einde van de hele scène. In het hier begrensde gedeelte komen, opgenomen in de dialoog, vier liedstrofen, drie refereinstrofen en drie rondelen

1 Vgl. J.J. Mak, De Rederijkers; (Amsterdam, 1944) blz. 147. Op zichzelf is van een gebod om de stukken te doen visiteren en een verbod om de Bijbel erin te mengen al veel eerder sprake, in Amsterdam bijv. reeds in 1533-'34. Vgl. J.A. Worp, Geschiedenis van den Amsterdamschen Schouwburg; (Amsterdam, 1920) blz. 7, 8.

2 Vgl. v. Duyse, a.w. dl. II, blz. 238.;

[p. 12]

voor. Over deze vormen zijn de toespelingen als volgt verdeeld: de refereinstrofen, vooral de tweede en de derde, bevatten met uitzondering van de stockregel uitsluitend toespelingen op de namen van de kamers (vs. 552-569; 592-609; 635-652); de deviezen zijn ingevlochten in de dialoog buiten de gedeelten in strofische vorm en in het tweede rondeel (vs. 655-662) en de liedjes schijnen helemaal niet mee te doen. Wat trouwens strookt met het feit dat ze ook wat het rijm betreft min of meer los in de tekst staan (zie blz. 61/2). In de refereinen verstopt de auteur zijn toespelingen door de bloemen en planten (-namen) waar het hier om gaat, te gebruiken als versiering van een imaginair ‘prieel’ of als vergelijkingsmateriaal voor een imaginaire geliefde. De deviezen verbergt hij door ze b.v. in een adem te laten uitspreken met een platte uitdrukking, een soort mimicry dus:

trow mûet blijcken al sow bersten de steene!

(vs. 610)

of hij vermomt ze door een deel van het devies een nieuwe syntactische waarde te geven:

ghij aensiet joncheit en die schoonheit van persone.

(vs. 572)

Het is virtuoos gedaan en in het vermaak dat de schok der herkenning ons vandaag nog geeft, staan we zeker niet ver af van de toeschouwers van destijds. Het is ook stellig een unieke demonstratie van technisch kunnen geweest. Buisman, die een onderzoek heeft verricht hoofdzakelijk in bij wedstrijden opgevoerde spelen, kon maar drie gevallen vinden waarin alle aan de wedstrijd deelnemende kamers werden genoemd en dan op de geijkte plaats, aan het begin of het slot van het spel, en niet verstopt¹.

1 J.F. Buisman, De aanduiding der kamers in de zinnespelen; Nw. Taalgids 41 (1948) blz. 15 e.v. Aan de drie door hem geciteerde gevallen kan nog toegevoegd worden de spelende proloog van het spel van sinnen in Der Geholpen Weesen schuldighe dancksegginghe ... ghespeelt binnen Schiedam opten eersten Januarij 1604 ... Schiedam, z.j.

[p. 13]

De identificatie van de kamers waarop de toespelingen slaan levert niet bijzonder veel moeilijkheden op¹. De kamers buiten Holland lieten wij uiteraard buiten beschouwing. Van een aantal kamers komt zowel de naam als het devies voor:

Amsterdam	de Bloeyende Eglantier (vs. 596) ‘In liefde bloeyende’ (vs. 578).
Gouda	de Goudsbloem (vs. 556) ‘Uut ionsten begrepen’ (vs. 569, 609, 652, 689).
's-Gravenhage	de Corenbloem (vs. 597) ‘Met geneuchten’ (vs. 533).
's-Gravenzande	de Geele Violetten (vs. 601) ‘Sonder bedroefde herten’ (vs. 664).
Haarlem	de Speelcoornen (vs. 640) ‘Trou moet blycken’ (vs. 610).
Katwijk a.d. Rijn	de Corenaren (vs. 648) ‘Liefd' moet blycken’ (vs. 665).
Katwijk a. zee	de Kempen (= klaver) bloem (vs. 602) ‘In liefden accoort’ (vs. 656, 662).
Leiden	de Witte Acoleijen (vs. 155, 636, 835, 841) ‘Lieft is tfondament’ (vs. 834, 837, 840).
Noordwijk	de Lelykens onder den doornen (vs. 638) ‘Uut liefde bestaen’ (vs. 660).
Schiedam	de Roode Roosen (vs. 594) ‘Aensiet de jonckheit’(vs. 572).
Vlaardingen	de Aecker (= eike)boom (vs. 646) ‘Aensiet liefd'’ (vs. 665).
's-Gravenhage	de Groene Laurierspruit (vs. 644) ‘Laet vaeren droefheit’ (vs. 537).

1 Wij gebruiken hiervoor: A. van Elslander, Lijst van Noord-Nederlandsche Rederijkerskamers uit de XVe en XVIe eeuw; Jaarboek De Fonteyne 1945, blz. 24 e.v.; A. van Elslander, V. Speeckaert en J. Vuyst, Lijst van Zuid-Nederlandsche Rederijkerskamers uit de XVe en XVIe eeuw; Jaarboek De Fonteyne 1944, blz. 9 e.v.; G.D.J. Schotel, Geschiedenis der Rederijkers in Nederland, (Rotterdam, 1871²), dl. II, blz. 227 e.v. Voor de spelling van de ‘officiële’ namen en deviezen volgen wij Van Elslander, ev. Schotel.

[p. 14]

Een ereplaats krijgt het devies van de ontvangende kamer: in de viermaal herhaalde stockregel van het referein. Wat de laatste twee kamers betreft, ook Honsholredijk heeft een Laurierspruit (devies: Bedykt in vrede) en Katwijk aan Zee een Aensiet Liefde (genaamd: Ackerbloemken). Maar het lijkt onwaarschijnlijk dat de auteur die Vlaardingen en 's-Gravenhage bij hun unieke naam resp. devies noemt, Katwijk aan Zee en Honsholredijk juist zou noemen bij een devies resp. naam die ze met een andere kamer gemeen hebben. Het geval van de Groene Laurierspruit behoeft nog een andere toelichting. Schotel geeft als zinspreuk van deze kamer: ‘Jeugd neemt aen’¹ en schrijft het devies ‘Laet vaeren droefheit’ toe aan de Madelieven van Scheveningen². Maar de Scheveningse kamer nam deze zinspreuk, in plaats van het oorspronkelijke ‘Wy visschen geneucht’, pas in 1564 op last van de overheid aan, nadat in 1562 de Groene Laurierspruit, eveneens op last van de overheid, was opgegaan in de kamer de Corenbloem³.

De volgende kamers worden verder alleen door hun devies aangeduid:

Dordrecht	de Fonteyne ‘Reyn gheneucht’ (vs. 539).
Naaldwijk	de Bloem van Jericho ‘T'schiet uut lieft’ (vs. 621).
Rijnsburg	de Roode Angieren ‘'t Woort is crachtich’ (vs. 570).
Monster	de Blaauwe Wyngaertranck ‘Smaeckt druyfs soetheid’ (vs. 668).

Van enkele andere kamers wordt alleen de naam gebruikt:

Delft	de Rapenbloem (vs. 642, 650) ‘Wy rapen gheneucht’.
Rotterdam	de Blauwe Acoleyen (vs. 636) ‘Met minnen versaemt’.

1 Schotel, a.w. dl. II, blz. 254.

2 Schotel, a.w. dl. II, blz. 284.

3 N.J. Pabon, Bijdragen over het godsdienstig, zedelijk en maatschappelijk leven in den Haag tot het einde der 16e eeuw; Die Haghe, Jaarboek 1936, blz. 110 e.v.

[p. 15]

Rijswijk	de Willige Rysen (vs. 603) ‘Wy reysen geneucht’.
Schoonhoven	de Pensébloem (vs. 593) ‘Wy peynsen deucht’.
Sommelsdijk	(.....) (vs. 595) ‘Hoe langer hoe liever’.

Wat Sommelsdijk betreft, de midden in een van de bloemrijke refereinstrofen voorkomende volksnaam voor de klimplant Bitterzoet, ‘hoelangherlieverkens’, is weliswaar niet als naam van deze anonieme kamer bekend maar vertoont voldoende overeenkomst met de zinspreuk om hier tot een toespeling op deze kamer te concluderen.

Een moeilijk probleem vormt de onmiskenbare toespeling ‘uijt jonsten versaemt’ (vs. 579) omdat er geen Hollandse kamer met die zinspreuk bekend is. Wel noemt Van Elslander met dit devies de Violieren van Antwerpen, het Jenettebloemken van Lier en de Roode Lelie van Brouwershaven. Van deze drie ligt Brouwershaven het meest voor de hand. Het graafschap Holland strekte zich nog uit tot een zeer klein gedeelte van het eiland Schouwen; ten westen daarvan, precies aan de andere zijde van de grens met Zeeland, lag Brouwershaven. Dat kan de reden zijn geweest waarom onder de ‘cameren van Hollant’ bij een rekkelijke opvatting ook Brouwershaven gerekend kon worden¹. Voor het devies ‘in liefden vuijrich’ (vs. 653) komen twee kamers in aanmerking: de Korenairspruit van Katwijk a.d. Rijn en een Amsterdamse kamer die alleen bij haar devies ‘in liefde vierich’ bekend is. De toespeling in het spel zal wel op de laatstgenoemde kamer slaan; van haar is bekend dat ze reeds in de eerste helft van de 16^e eeuw actief was², terwijl de kamer van Katwijk a.d. Rijn blijkens haar naam de jongste is van de twee die daar gevestigd waren. Een moeilijk geval is het met ‘sij laet horen twoort dat van drûefheit sware .... ontlast’ (vs. 619-620). Als hier een devies in verstopt is, moet

1 Het statuut voor het landjuweel der Brabantse schutters maakt zo een uitzondering voor het gilde van Maastricht en dat van de vrijheid Lumpnen. Gecit. G. Jo Steenbergen, De betekenis van de benaming Landjuweel; Leuvensche Bijdragen 39 (1949) blz. 19.

2 Vgl. E. Ellerbroek-Fortuin, Amsterdamse rederijkersspelen in de zestiende eeuw; (Groningen, 1937) blz. 25 e.v.

[p. 16]

het ‘wilt hooren twoort’ van de Roode Angieren van Hoorn zijn, maar dan geeft het spel de zinspreuk met een krasser afwijking van de officiële vorm dan bij de tot dusver genoemde toespelingen op deviezen het geval was. Een sterk argument voor identificatie met Hoorn geeft, dunkt ons, de positie van ‘laet horen twoort’ in de tekst, nl. als prompte reactie van een van de sinnekens op een opmerking van een van de gelieven, en als zodanig identiek met de positie van verschillende andere onmiskenbare toespelingen (vgl. vs. 570, 610, 653). Is onze veronderstelling juist, dan vinden we hierin tevens een voorbeeld ervan dat de schrijver twee kamers met dezelfde naam (Hoorn en Rijnsburg) aanduidt met hun van elkaar verschillende deviezen.

Omdat een afwijkende vorm optreedt in combinatie met een ongewone positie (nl. in een liedje) zouden wij in ‘u vröchde mûet rijsen’ (vs. 675) geen toespeling op ‘tot vreucht geresen’ van de Nardusbloem van Zwartewaal willen zien. De kwestie of ‘fonteijn’ in vs. 657 een toespeling is op de gelijknamige kamer van Dordrecht doet weinig ter zake, nu we hierboven al een toespeling op het devies van deze kamer konden signaleren. Met ‘de genuecht ist al’ (vs. 536) wordt, zoals ons bij nader onderzoek is gebleken, vermoedelijk de Witte Acoleijen van Leiden onder de zinspreuk ‘Liefd' is tfondament’ aangeduid.

Van Elslander noemt in zijn lijst een tweede Leidse kamer, naast de Witte Acoleijen, waarvan alleen de zinspreuk ‘genucht u all’, en dat sinds 1572, bekend zou zijn. Het is niet duidelijk, waar hij dat aan ontleent. Schotel weet van deze tweede kamer te vertellen, dat zij ‘in de XVIe eeuw prijzen te Dordrecht en te 's Hage behaalde, en van welke Pieter Adriaensz van der Werff lid was’¹. Hij ontleent dat aan een artikeltje van ‘Elsevier’ in de Navorscher², die voor zijn mededelingen verwijst naar stukken uit het Leidse gemeente-archief, o.a. de tresoriersrekening van 1561. De daarin (en in de eraan beantwoordende vroedschapsbesluiten) gebruikte terminologie blijkt echter het bestaan van een andere kamer naast ‘Die Genuecht ist al’ uit te sluiten. De vroed-

1 Schotel, a.w., niet in zijn lijst van kamers, maar in het hoofdstuk over de refereinfeesten te Leiden, Gouda en Haarlem, deel II, blz. 1.

2 Navorscher 8 (1858) blz. 93 e.v.

[p. 17]

schap kent op 18 juli 1561 ‘den rhetorisijns deser stede’ een subsidie toe voor hun reis naar Rotterdam ‘mit andere cameren van Hollant’¹, welke subsidie de laatste juli aan ‘die rethorysijnen van de camer Die Genuecht ist al binnen deser stede’ wordt uitbetaald². Onder verwijzing naar het besluit van 18 juli 1561 wordt op 8 mei 1562 opnieuw door de vroedschap een subsidie toegekend aan ‘die van den camere van rethorica deser stede, genaempt Die Genuecht ist al’, deze keer voor een reis naar Noordwijk, waar de kamer is ‘bescreven omme aldaer te coemen op den XVIII^en van Meij’³. De negende mei wordt de subsidie uitbetaald aan ‘die camere van retorica genoempt Die Ghenoecht ist al, binnen deser stede’⁴. Zoals men ziet laten deze formuleringen geen ruimte voor een kamer naast ‘Die Genuecht ist Al’; in het door deze kamer te Rotterdam gespeelde spel van sinne is nu vervolgens het bewijs te vinden dat ‘Die Genuecht ist al’ en de Witte Acoleijen identiek zijn. Aan het slot van het spel⁵ lezen we nl. ‘uut liefde quamen wij hier .... van Leyden varen .... wy witte Acoleijen deur de ghenuecht ist al’. De Leidse kamer wordt voorts in het intreyliedeken toegesproken met ‘d'accoleye ... de gheneucht ist al’. In het blazoen van de kamer, boven het spel van sinne afgedrukt, komen naast de zinspreuk Die Ghenoecht ist al (in een banderol) en een vrouw achter een orgel met een man aan de blaasbalg ook onmiskenbare akeleien voor. Toespelingen op de Witte Acoleijen ontbreken echter onder de Leidse bijdragen aan de Drijerderley Refereynen (afgedrukt achter de Rotterdamse spelen), waar we als kamerzinspreuk slechts ‘Die Genuecht ist al’ vinden. Maar het hierboven op blz. 10 in noot 2 genoemde afscheidsliedeken van 1564, dat voorkomt in een bundel rederijkersliederen van de kamer ‘Liefd' is tfondament’, eindigt met ‘'t wert u gejont door de genuecht is 't al’. En tenslotte lezen we in een door Jan van Hout in 1593 opgestelde uitnodiging voor een refereinwedstrijd op 18 augustus⁶:

zoo wert van U begaert

Van U, die de Genuecht is t al, pleecht te spreken,
Of die om 't fundament der Liefden waert geweken;
In vier vyftienen, cunstlic te zyn verclaert,

1 Vroedschapsboek 1554-1564 (arch. der secretarie 1254-1574, inv. nr. 385) fol. 123v. De inlichtingen over deze besluiten en rekeningen werden ons welwillend verstrekt door Mej. Mr. A.J. Versprille, gemeente-archivaris van Leiden.

2 Tres. rek. 1560-1561 (arch. der secretarie 1254-1574 inv. nr. 633) fol. 45v.

3 Vroedschapsboek 1554-1564 (arch. der secretarie 1254-1574 inv. nr. 385) fol. 136.

4 Tres. rek. 1561-1562 (arch. der secretarie 1254-1574 inv. nr. 634) fol. 41.

5 Spelen van Sinne vol schoone allegatien .... op de vraghe: Wie den meesten troost oyt quam te baten die schenen te sijn van Godt verlaten .... Antwerpen .... 1564, blz. 4r.

6 Archieven van de Gilden, de Beurzen en van de Rederijkerskamers, inv. nr. 1470; gepubliceerd in de Navorscher 8 (1858) blz. 92, waaraan wij de tekst ontleenden.

[p. 18]

Den alderbesten raet: Hoe men deez' bluemen waert
Best wacker maken zal? en hoe zi jaren, weken,
Alhier vast bliven zal? Toont u constrike treken,
En dat, spyt d'aerde straf en basticheyt verjaert,
D'Akoleinkens, zoo vermaert, noch crachtich zyn te spruiten.

De formulering mag niet helemaal ondubbelzinnig zijn, ze kan, zeker in het licht van de andere gegevens, moeilijk anders geïnterpreteerd worden dan als aanduiding van een en dezelfde kamer met ‘de Genuecht is t al’, ‘'t fundament der Liefden’ en ‘Akoleinkens’. Dit voor het begin der zestiger jaren geboekstaafde gebruik is blijkbaar nog ten tijde van Van Hout in zwang. Of achter de twee zinspreuken een versmelting van twee oorspronkelijk gescheiden kamers schuil gaat, is niet uit te maken. Voor de veronderstelling dat deze hypothetische versmelting ook nog tot stand gekomen zou zijn tussen 1546 en 1561 zien wij geen enkele aanleiding - reden waarom we voorshands aannemen dat de situatie in 1546 niet van die in 1561 en daarna afweek. Alleen, in 1546 wordt de voorkeur aan de ene, in 1561 aan de andere zinspreuk gegeven.¹

Nu we hebben uitgezocht op welke kamers de toespelingen slaan, rijst de vraag welke betekenis we aan het voorkomen ervan mogen hechten. Van lang niet alle Hollandse kamers die bij Schotel genoemd worden, komt een naam of devies in het spel voor. Het is echter ook van lang niet al deze ontbrekende kamers zeker dat ze voor 1546 gesticht of vrij erkend zijn. Van een enkele echter wel: 't Groen Lauwerier van Alkmaar wordt al in 1527 genoemd en de z.g. jonge kamer van Haarlem, de Wyngaertrancken, werd gesticht in 1504 (de oude kamer in 1503). Beide kamers zijn, naar we mogen aannemen, wel uitgenodigd. Wanneer onze auteur dus bij het invlechten van toespelingen blijkbaar een keuze uit de uitgenodigde kamers doet, ligt het voor de hand te vermoeden dat die keuze bepaald werd door het al of niet aanwezig zijn op de wedstrijd. De hierboven geciteerde notitie in de Haarlemse thesauriersrekening bevestigt dit vermoeden. Aangezien daarin met geen woord over de Wyngaertrancken wordt gerept en het blijkbaar de oude kamer (Trou Moet Blijcken) is die de Haarlemse kleuren in Gouda zal verdedigen, moet men wel concluderen dat de Wyngaertrancken inderdaad geen gehoor gegeven heeft aan

1 Zie nog het addendum op blz. 104.

[p. 19]

de Goudse uitnodiging. Dit dan in tegenstelling tot de kamers die door de auteur van ons spel wèl genoemd zijn, en dat zijn er maar liefst drieëntwintig, de gastheren niet meegerekend. Wanneer men weet dat in Antwerpen (1496), Gent (1539), Antwerpen (1561), Rotterdam (1561), Schiedam (1603), Haarlem (1606) en Vlaardingen (1616) resp. 28, 19, 14, 9, 7, 13 en 16 kamers kwamen, betekent dit dat er in Gouda een naar verhouding zeer druk bezochte wedstrijd is geweest. Het was tot nog toe niet eens bekend dat Holland in 1546 al zoveel kamers had; tot vóór 1546 gaan volgens Van Elslander de gegevens alleen terug voor Alkmaar, Amsterdam (2×), Haarlem (2×), Delft, Gouda, Leiden en Vlaardingen. De meeste andere kamers worden volgens Van Elslander pas aan het einde van de 16^e eeuw of zelfs in de 17^e eeuw voor het eerst vermeld. Dat wijst op een veel geanimeerder rederijkersleven in de noordelijke Nederlanden gedurende de eerste helft van de 16^e eeuw dan algemeen wordt aangenomen, en het spel dat hier nu wordt uitgegeven toont dat de prestaties van deze rederijkers op een zeer behoorlijk niveau konden liggen. Het lijkt in de handboeken van de Nederlandse literatuurgeschiedenis wel eens alsof de noordelijke Nederlanden pas in de tweede helft van de eeuw goed mee gaan doen aan de rederijkerij. Maar dat beeld is in sterke mate bepaald door enkele toevallige omstandigheden zoals het kerkhistorisch belang van de Gentse spelen van 1539 en de ongelofelijke pracht waarmee in 1561 in Antwerpen het landjuweel gehouden werd. Een uitgave van Noordnederlandse spelen¹ die de indruk wekt alsof er alleen maar een keuze kan worden gedaan uit laat-zes-

1 N. van der Laan, Noordnederlandse rederijkersspelen; (Amsterdam, 1941). Een andere aanwijzing voor het bestaan van vele Noordnederlandse kamers in de eerste helft van de 16e eeuw wordt gevormd door een houtsnede in het Rijksprentenkabinet (afgeb. Nederlands Kunsthistorisch Jaarboek 1957, blz. 107; gedateerd ca. 1550). Men ziet Retorica tegen de achtergrond van het blazoen der Dordrechtse kamer De Fonteyne, met Dordrechts stadswapen en de zinspreuk ‘Reyn Ghenuecht’ eronder. Eromheen, van 6 uur af met de klok mee, de wapens van Gheerberch, Scoenhoven, Hoern, Wesep, Leerdam, Naerden, Muiien, Memeblick, Rootbroec, Monickendam, Enchuysen, Asperen, Huesden, Schiedam en Vlaerdingen. Daaromheen nog weer o.a. de figuren Memorie, Musica en Eloquentia. Voor het ten wedstrijd meevoeren van schilden met stadswapens (in plaats van kamerblazoenen) vindt men een voorbeeld in de op blz. 20 in noot 2 vermelde caerte van Hulst.

[p. 20]

tiende-eeuws materiaal werkt een dergelijke voorstelling natuurlijk in de hand.

De wedstrijd in Gouda was, voorzover dat is na te gaan, een krachtmeting op tenminste twee terreinen: dat van de incomste en dat van het spel. Misschien ook op dat van het zingen van liedekens, in vs. 77 in een adem met het spelen genoemd. De in ons spel gegeven voorstelling, dat er al toneel werd gespeeld op de middag van de dag dat de incomste plaatsvond (vs. 52), is wel een dichterlijke vrijheid van de auteur, die hij zich veroorlooft omdat het vrouwtje uit de spelende proloog zowel moet arriveren vlak voor de opvoering van het spel als op het nippertje te laat komen voor de intocht, waar het haar eigenlijk om te doen was. Wat hij daarmee voor heeft komt bij de analyse van het spel (zie blz. 30) nog aan de orde. Merkwaardig is het, dat ons spel helemaal niet als antwoord op een bepaalde questie schijnt te zijn geschreven. De spelen uit de bij wedstrijden-met-een-questie uitgegeven bundels maken vaak een veel doelgerichter indruk: in de hele opbouw komt het stellen van een vraag en het toespitsen op een antwoord duidelijker tot uitdrukking. Maar in ons spel is eigenlijk geen sprake van een bepaalde vraag, waarop door een andere kamer een ander antwoord gegeven zou kunnen worden. Ook de Elckerlyc echter maakt niet de indruk speciaal ter beantwoording van een questie geschreven te zijn, terwijl er toch uitdrukkelijk van gezegd wordt: Anverpiae quondam in publico Civitatum Brabanticarum conventu vulgariter acta, palmamque adepta¹. Zijn er wedstrijden geweest, waarbij de kamers wat hun spel betreft niet aan de beantwoording van een questie gebonden waren? Inderdaad is dat het geval. In de caerte die de kamer De Transfiguratie te Hulst in het jaar 1483 uitgaf², worden de uitgenodigde kamers ten aanzien van het spel van sinne wat de inhoud betreft uitdrukkelijk geheel en al vrijgelaten; het moest alleen tussen vijfhonderd en zeshonderd regels lang zijn en ‘nieu ghemaect, noyt ghehoort ofte ghesien’. Voor het esbatement, dat blijkbaar meer beoordeeld werd naar

1 Aldus op het titelblad van de Homulus (Keulen, 1534).

2 Gepubliceerd door J.F. Willems, Belgisch Museum 4 (1840) blz. 411 e.v.

[p. 21]

de manier waarop het werd gebracht, ontbreekt een dergelijke bepaling: een oud stuk mocht blijkbaar ook¹. Nemen we aan dat de caerte van Gouda in 1546 voor het spel van sinne gelijkluidende bepalingen bevatte, dan zou daarmee verklaard zijn, waarom ons spel enerzijds niet ter beantwoording van een questie, maar anderzijds wel speciaal voor deze ene wedstrijd geschreven werd.

1 Vgl. ook E. de Bock, Het esbattement van de landjuwelen; Spiegel der Letteren 3 (1959) blz. 33 e.v. Voor het misleidend gebruik van de term esbattement in de titel van ons spel vgl. de noot op blz. 107.