Verzen voor de Leidse loterij en de rederijkerswedstrijd van 1596

[p. 17]

De jurygedichten

Misschien de meest interessante verzen die Van Hout voor de rederijkerswedstrijd schreef zijn de gedichten met het oordeel van de jury. Dat hij de auteur is, staat vast. De kladhandschriften, onmiskenbaar van Van Hout, zijn bewaard in de bundel die ook het Loterijspel bevat. Van het gedicht So yemant waer belast zijn twee volledige versies overgeleverd. In deze editie zijn beide teksten uitgegeven, zodat het mogelijk is een vergelijking te maken. In de tweede, vollediger versie heeft Van Hout in veel gevallen verbeteringen aangebracht in de regellengte; ook vervangt hij een enkele keer leenwoorden als `perfectie’ en `affectie’ door purismen. Zoals gezegd, bestond de jury van de Leidse wedstrijd uit afgevaardigden van alle deelnemende kamers en verder uit Keizer, Prins en Factor van de Witte Acoleyen en enkele onafhankelijke deskundigen, die waren aangewezen door de Leidse burgemeesters. ⁷⁹ Jan van Hout moet deel hebben uitgemaakt van de laatstgenoemde groep.

Het juryoordeel is vervat in twee lange gedichten. In het eerste, inleidende gedicht zijn de juryleden aan het woord. Zij laten weten dat hun taak zeer zwaar en in feite ondoenlijk was: wie kan het verschil aangeven tussen twee vaten water die tegelijkertijd uit dezelfde beek zijn geschept? Het liefst hadden ze net als proconsul Dolabella gedaan en geen oordeel geveld. Vervolgens wordt de geschiedenis van Dolabella uitgebreid verhaald. Van Hout put deze stof uit de Dictorum Factorumque Memorabilium Libri IX (Negen boeken met gedenkwaardige uitspraken en voorvallen) van de Romeinse auteur Valerius Maximus. De geschiedenis van Dolabella luidt, in een vroeg-zeventiende-eeuwse vertaling als volgt:

Mettet selve opschorten is Dolabellae ghemoedt/ die als Met-burghemeester Asien in hadde/ ghedreven gheweest. Een Huysmoeder van Smyrnen heeft den man ende soon omgebracht/ alsse hadden bevonden/ dat van hen een seer goetaerdich jonghelinck/ diense van haren voorighen man ghebaert hadde/ was ghedoot. Welcke sake Dolabella tot sich ghebracht zijnde/ naer Athenen tot de kennisse des Raets heeft versonden; want hy en mochte die niet vry laten/ welcke met twee doodtslaghen was besmet/ noch die straffen/ welck met rechtveerdighe smerte daer toe was aenghedreven. Bedachtelijck ende beleefdelijck heeft gehandelt d' overheyt des Roomschen volcx/ maer de Raetsheeren t' Athenen hebben oock niet min wijslijc gedaen: welcke de sake ingesien hebbende/ den aenclager ende de beclaechde belast hebben naer 100 jaren weder te verschijnen: zijnde door de selve gheneghentheyt beweecht/ ghelijck Dolabella. Maer hy/ met d' oversettinghe vant vonnis/ dese met opschortinghe noodichden het onontknoopelijcke vertoeven des veroordeelens ende vrysprekens. ⁸⁰

Het verhaal luidt dus kort samengevat als volgt: rechter Dolabella weet niet hoe te oordelen, wanneer hij een vrouw voorgeleid krijgt die haar tweede man en hun zoon uit wraak heeft vermoord, nadat dit tweetal een kind uit haar eerste huwelijk had omgebracht. Dolabella wees de zaak door naar de rechtbank in Athene, die echter evenmin een beslissing wilde nemen en de zaak oploste door de hele strafzaak voor een periode van honderd jaar te schorsen. Van Hout neemt deze geschiedenis over en vult haar aan met eigen vondsten. Zo motiveert hij de moord op het kind door te stellen dat de stiefvader en stiefbroer aasden op de volledige erfenis. Merkwaardig zijn de namen waarmee Van Hout de personages tooit (in de bron blijven ze naamloos). Met een knipoog naar de taalkunde wordt de eerste man Grammaer gedoopt, de zoon uit dit huwelijk heet Abecede (A-B-C-D); de tweede man heet Spellen, die op zijn beurt vader wordt van Eefgeha (E-F-G-H).

79 De meest uitgebreide informatie over de jury is te vinden in Lust-Hof, ed. Andriesz/Orlers, fol. E3r en G4v.

80 Uit: Valerius Maximus, Des alder-vermaertsten ende wel-sprekensten Historischryvers NEGEN BOECKEN, Van ghedenck-weerdighe/ loflicke woorden/ daden ende gheschiedenissen der Romeynen en de uytlantsche volcken. Overgheset uyt de Latijnsche in onse Nederduytsche tale/ door Conradum Mirkinium. Tot Rotterdam, By Jan Leendertsz. Berewout/ Boeckvercooper op de Hooghstraet int Schrijfboeck. 1614. Ex. UB Leiden 1222 F 17. fol. [=pp.] 477-478.

[p. 18]

De anecdotenverzameling van Valerius Maximus genoot een grote bekendheid in de zestiende en zeventiende eeuw. Waarschijnlijk kende Jan van Hout het werk via zijn goede vriend Justus Lipsius. Lipsius had de editie van Stephanus Pighius nagezien en met beknopt commentaar in 1594, twee jaar voor de Leidse wedstrijd, opnieuw uitgegeven. Lipsius had op dat moment de Leidse universiteit al verruild voor die van Leuven, maar het boek verscheen nog in Leiden bij Frans van Ravelingen. ⁸¹

De juryleden in Leiden mochten zich dan wel net als Dolabella voor een onmogelijke opgave gesteld zien, ook in hun geval was er een oplossing, zelfs zonder dat daar honderd jaar voor nodig was. Aan het slot van het gedicht dreigen de juryleden letterlijk te bezwijken onder de hun opgelegde taak. Op dat moment maakt Vrouwe Retorica in hoogsteigen persoon haar opwachting. In een lang gedicht deelt zijzelf de prijzen uit voor onder meer de fraaiste intrede, blazoenen, refereinen, het mooist zingen en het `van ver komen’.

Dit gedicht van Van Hout bevat een aantal opmerkelijke passages. Als eerste dient genoemd te worden het optreden van een aantal geesten van gestorven schilders. Dit gebeurt wanneer Retorica de geschilderde blazoenen moet beoordelen. Zij doet dit met bezwaard gemoed (`myn hart in gequel es’) want de schilderkunst is niet echt haar terrein. Op dat moment doemen de schimmen op van de grootste schilders uit de klassieke oudheid. Apelles gaat voorop, gevolgd door Zeuxis, Timagoras, Parrhasios, Polygnotos, Protogenes en Apollodorus. Verderop staan de grote Italiaanse renaissanceschilders: Bellini, Andrea Mantegna, Titiaan, Rafaël, Sebastiano del Piombo (?) ⁸² en Michelangelo. Uit Duitsland en de Nederlanden tenslotte zijn er Albrecht Dürer, Frans Floris, Anthonie Blocklandt en Lucas van Leyden.

De vraag is natuurlijk hoe Van Hout aan al deze namen kwam. Voor de namen van de schilders uit de Griekse oudheid heeft hij vermoedelijk de Naturalis Historia van Plinius de Oudere opgeslagen. Het 35ste boek van dit encyclopedische werk handelt over de schilderkunst. In een opsomming van belangrijke schilders zijn alle door Van Hout genoemde namen terug te vinden. ⁸³ Een argument om juist aan Plinius als bron te denken, is te vinden in vs. 85, waar Jan van Hout spreekt over de `Coijschen Apelles’. Nu kwam Apelles uit Colophon, maar omdat er enkele van zijn hoofdwerken op Kos aanwezig waren, wordt hij in een enkel geval, bijvoorbeeld bij Plinius, ook `Apelles Cous’, Apelles van Kos genoemd. ⁸⁴ Die informatie heeft Van Hout, zo blijkt, overgenomen.

Het is overigens niet uitgesloten, dat de Plinius-ontlening verliep via tussenkomst van Karel van Mander. Deze van oorsprong Vlaamse schilder had zich anno 1583 in Haarlem gevestigd en was daar al snel de centrale figuur geworden van een kring voornamelijk Haarlemse en Leidse schilders en dichters van Vlaamse komaf; hij onderhield nauwe banden met de Haarlemse Vlaamse kamer, de Witte Angieren. Van Mander was in 1596 aanwezig op het Leidse rederijkersfeest. Als schilder van de blazoenen van zowel de Witte Angieren als van de oude Haarlemse kamer Trou Moet Blijcken sleepte hij zelfs twee prijzen in de wacht. ⁸⁵ Wellicht kenden Van Hout en Van Mander elkaar al lang vóór de Leidse wedstrijd. Het is vrij zeker dat Van Mander zijn kennis van de metriek via Van Hout had verkregen. In poëticaal opzicht sluiten hun opvattingen opvallend goed op elkaar aan. ⁸⁶ In 1596 lijken de twee het ook goed met elkaar te kunnen vinden. Van Hout noemt in zijn jurygedicht Van Mander nadrukkelijk bij name en prijst hem als schilder. ⁸⁷ Hoewel Van Manders Schilder-boeck pas in 1604 zou verschijnen, moet hij al lang vóór die tijd materiaal hebben verzameld. Het lijkt aannemelijk dat het Van Mander was, die Van Hout de namen van Italiaanse meesters heeft ingefluisterd. De meesten van hen komen namelijk uitgebreid aan bod in het Schilder-boeck (een merkwaardige uitzondering vormt het schildersgeslacht Bellini). ⁸⁸ Overigens mag men er niet van uitgaan, dat Van Hout alleen maar koketteert met wat namen, er zijn aanwijzingen dat zijn familie veel aandacht had voor de beeldende kunst. ⁸⁹

81 Valerius Maximus, Dictorum Factorumque Memorabilium Libri IX. Infinitis mendis ex veterum exemplarium fide repurgati, atq. in meliorem ordinem restituti, per Stephanum Pighium Campensem. Accedunt in sine eiusdem Annotationes: et Breves Notae Iusti Lipsi. Lugduni Batavorum, Ex officina Plantiniana, Apud Franciscum Raphelengium. 1594. Ex. UB Leiden 686 B 8. Het Dolabella-verhaal in deze uitgave luidt als volgt (Liber VIII, Caput 1, pp. 322-323):

EADEM haesitatione P. Dolabellae proconsulari imperio Asiam obtinentis, animus fluctuatus est. Mater familias Smyrnaea virum & filium interemit, cum ab his optimae indolis iuuenem, quem ex priore viro enixa fuerat, occisum comperisset. Quam rem Dolabella ad se delatam, Athenas ad Areopagi cognitionem relegauit: quia ipse neque liberare caedibus duabus contaminatam, neque punire eam iusto dolore impulsam, sustinebat. Consideratur, & mansuete populi Rom. magistratus; sed Areopagite quoque non minus sapienter. Qui inspecta caussa, & accusatorem & ream post centum annos adesse iusserunt: eodem affecta moti, quo Dolabella. Sed ille transferendo quaestionem, hi differendo damnandi, atque absoluendi inexplicabilem cunctationem inuitabant.

82 Het handschrift heeft `Bastaen’. Wie Van Hout hiermee bedoelt, staat niet vast. Volgens kunsthistoricus B.J.H. Aikema is de meest voor de hand liggende kandidaat Sebastiano del Piombo: dit was een leeftijdsgenoot van Titiaan en de andere genoemde dichters (zie ook tekstverklaring bij het gedicht).

83 Pliny, Natural History. With an English translation in ten volumes. Volume 9, Libri XXXIII-XXXV. By H. Rackham. Londen [enz.] 1961, m.n. boek XXXV, 53-114 (34-37).

84 Plinius, Naturalis Historia XXXV, cap. 36 (79).

85 Lust-Hof, ed. Andriesz/Orlers, fol. D5r en [D8]r. De lijsten van prijswinnaars in de verschillende edities van Den Lust-Hof spreken elkaar tegen, hier is uitgegaan van de lijst in de ed. Van Ravelengien, p. 8 (cf. ed. Orlers, fol. G5r).

86 Koppenol 1991, p. 55; Koppenol 1993, p. 18; M. Spies, `"Poeetsche fabrijcken" en andere allegorieën, eind 16e-begin 17e eeuw’. In: Oud-Holland 105 (1991), pp. 228-243, m.n. pp. 237-241.

87 Vs. 68-73.

88 Van Mander noemt de Bellini's alleen in het hoofdstuk over Andrea Mantegna. Zie: Carel van Mander, Het Schilder-Boeck [...]. Utrecht 1969 (reprint van de editie Haarlem 1604), fol. 108r. Natuurlijk is het ook niet uitgesloten dat Jan van Hout Le vite [..] van Giorgio Vasari zou hebben geraadpleegd.

89 Men zie met name de brieven van Van Houts schoonzoon Pieter Pauw aan Van Houts neef en beschermeling Jan Orlers; hierin is sprake van kunst van Frans Floris en Albrecht Dürer. J. Prinsen, `Eenige brieven van professor Pieter Pauw aan Orlers’. In: Oud-Holland 23 (1905-1906), pp. 167-174. Zie voor Van Houts eigen schilderijenbezit: Prinsen, `Bronnen [...] IV’. In: TNTL 32 (1913), pp. 188-209.

[p. 19]

Uit het gedicht valt verder op te maken, dat de Vlaams-Leidse rederijkerskamer d'Orainge Lelie, op aandringen van de magistraat, buiten mededinging deednam aan de wedstrijd; zo hoopte men scheve ogen te vermijden. ⁹⁰ En het gedicht geeft nog meer waardevolle informatie over d'Orainge Lelie. Er heerst soms onduidelijkheid over de naam van de Leidse vluchtelingenkamer, naast d'Orainge Lelie wordt er ook gesproken van de Witte Lelie. Van Hout maakt duidelijk hoe de vork in de steel zit: bij de oprichting werd de kamer de Witte Lelie gedoopt, maar dit stuitte op verzet van de kamer in Beverwijk die deze naam al voerde. Ter wille van de vrede hebben de Leidse Vlamingen hun kamer daarop omgedoopt tot Orainge Lelie.

Tenslotte bezit het gedicht nog een dosis venijn en, zoals dat betaamt, zit die in de staart. Van Hout laat zijn gedicht namelijk eindigen met de oproep aan alle rederijkers, binnen de perken van de betamelijkheid te blijven:

Wilt op u benijders, die veel zijn, doch naerstich waecken,

Opdat den heeschen haen (ke broeders, laet u raeyen)

Uyt zijn verschorde crop u niet langer gae becraeyen!

De schorre haan die hier te kijk wordt gezet is niemand minder dan de Leidse predikant Henricus Gallus ofwel Hendrik de Haan. Deze was de zoon van Carolus Gallus, die op 4 mei 1587 op proef was aangesteld als hoogleraar in de theologie te Leiden, maar omdat hij niet naar behoren functioneerde op 10 februari 1592 weer werd ontslagen. ⁹¹ Zoon Henricus Gallus studeerde in de jaren tachtig theologie aan de Leidse universiteit. Na zijn studie beval Maurits hem aan als predikant voor Leiden. Gallus Jr. aanvaarde zijn ambt in 1589 (provisioneel) en 1590 (vast) en bleef het tot ten minste 1597 waarnemen. ⁹² Van Hout zal juist hem te kijk hebben willen zetten, vanwege het feit dat Gallus zich eerder een van de felste tegenstanders van de rederijkerij had betoond. Hierboven is al aan de orde geweest hoe hij nog in april 1595 met zijn collega ds. Platevoet ( Plancius) voor problemen had gezorgd door de rederijkers voor het Gerecht (stadsbestuur) te dagen. ⁹³

90 Prinsen, `Bronnen...’. In: TNTL 22 (1903), pp. 215-216.

91 NNBW VII, 580-581. Carolus Gallus zou, net als zijn zoon, het aanbod krijgen predikant te worden in Leiden. Anders dan zijn zoon bedankte hij voor de eer.

92 NNBW I, 916.

93 Zie het begin van deze inleiding en Wille 1962, p. 93.