Inleyding tot de hooge schoole der schilderkonst: anders de zichtbaere werelt

Eerste hooftdeel.
Van verscheide gebruiken van schilderen.

DE Schilderkonst zijnde een naäepster van de natuer, in zoo veelerley ja oneindlijke bespiegelingen, hebben wy nu wel eenichsins verhandelt, voor zoo veel alsze in het verstant begreepen wort; maer laet ons, eer wy tot ons besluit komen, als in 't voorby gaen, de gedaentens en wijzen van schilderen, die van 't begin af tot deeze tijd toe, voor zoo veel ons bekent is, in 't gebruik zijn geweest, eens overloopen.

Wy zullen meest van het schilderen spreeken, van toen het alreets ten top gesteegen scheen, en zijne oeffenaers met glory kroonde. Maer laet ons dan eerst onderzoeken, waer toe men de Schilderyen maekte, en wat dingen men al plach te beschilderen. Van den op-en ondergang der konst ⁺heeft Melpomene, voornamentlijk ontrent den Christelijken Godtsdienst, verslach gedaen. Welk wy nu zullen overslaen.

Tot Rome quam de kunst meest in aenzien, toen M. Valerius Maximus Messala den zeeslach, dien hy tegens de Kartagers won, en de zeege over Hiero in Sicilien, aen d' eene zijde van het Hostilische raethuis, hadde doen schilderen, 't welk sedert een gewoonte veroorzaekte van de bloedige slagen der Romeinen tegens haere vyanden in de Raethuizen af te maelen.

Wat gebruik de Schilderkonst ook in de tryomfen hadde, beschrijft ons ⁺Appianus Alexandrinus, in de vertooninge van de Zeegefeest van Pompejus; want na dat hy vertelt heeft, wat groote personaedjen al voor zijn triomfwagen gingen, zoo zegt hy, dat boven de geene, die tegenwoordich wa-

+ 't Schilderen der Zeegevechten aen de wanden der raethuizen; begost Anno 490 na Romaes bouwing.

+ Gebruik van Appianus Alexandrinus lib. 4.

[p. 327]

ren, noch gedragen wierden d' afbeeldingen en gelijkenissen van de geene, ⁺die doodt waren, te weten, van Tyranus en Mithridates, zoodanich als zy gestreeden hadden, overwonnen en gevlucht waren: ook hoe Mithridates had belegert geweest, by nacht in stilte gevlucht was, zijn doodt, met beyde zijn dochters, die met hem begeerden te sterven, by hem geschildert, nevens al zijn andere kinderen, van beyderley Sexe, die reets voor hem gestorven waren. En daerenboven de beeltenissen van hunne Goden op de wijze der barbarisken gekleet en toegerust. Voorts wiert 'er een tafereel voorgedragen, waer in de schepen, die hy in 't oorloog gewonnen hadde, in afgebeelt en geschildert stonden, te weten, achthondert, die gallioenen voerden, met de steeden, die hy gebout hadde, of van hem onder schatting gestelt waren, als acht in Kappadocien, en twintich in Cilicien en Syrien; hier by stonden wederom de Koningen van hem overwonnen, geschildert, als Tygranus Koning van Armenien, Attroces van Iberien, Orizes van Albanien, Darius van Meden, Aretha van Nabathea, en Antiochus Koning van Comagene; alle zeer natuurlijk geschildert, en de beduidenissen, nevens de Schilderyen, in de tafereelen by geschrift verklaert. Maer wy hebben een tijdt beleeft, in welke men het schilderen van zeegetafereelen zoo hoog en euvel opnam, datmen daerom by na alleen een afschriklijken en bloedigen oorloog aenving, mer meerder hevicheyts, als of'er een Helene ontschaekt was; maer hy vind licht aenst oot, die in de wil heeft te struikelen.

Om nu weder tot het gebruik van Schilderyen te komen: daer is als noch een zeer treflijke oratie van M. Agríppa in wezen, zegt Plinius, noopende het gemeyn maeken van alderhande Schilderyen en Statuen: 't welk geraetsamer ware geweest, dan datmen de zelve in de landthuizen verbant. Zoo zegtmen ook van Apelles. dat hy geen Schilderyen wilde maeken, als om in openbaere plaetsen gestelt te worden, en daerom zachmen zelfs in zijn eygen huis niets ter werelt beschildert.

De edele Romeinen, ten tijden van Seneka, hadden haer eygen beeltenissen, en die van hunne voorouderẽ met haere naemen, op een lange rijg, met veel strikken en banden gebonden, in haere voorhuizen te pronk hangende. En als 'er iemant van henlieden stierf, zoo hadden zy strax deeze menichte geschilderde namaegen by der hand, om haer uitvaert te verzelschappen. Ook stelden zy de konterfeytselen en beeltenissen der geleerde mannen in haere boekeryen.

Toen Keyzer Claudius, die van de pest storf, om zijn deugt van 't Roomsche ⁺volk wiert vereert, zoo wiert hem in 't kapitool een prachtich beelt opgerecht, en daer beneevens een gouden schilt ten toon gestelt, daer zijn beeltenis in kleyn begrip, en pennings wijze op geschildert was.

+ Schilderyen in Triomfen.

+ 's Keyzers beelt op een schilt.

[p. 328]

⁺Maer als de Atheniensen, Koning Demetrius ter eeren, een feestdach vierden, zoo stelden zy hem levens groot in Schildery, rijdende of zittende op ⁺een wereltkloot, op hun voortoneel. Wat de toneelen aengaet, de zelve zijn dikwils zeer aerdich beschildert geweest, ja zoo, dat de ravens door 't geschilderde dak van dat van C. Pulcher bedroogen wierden.

⁺Toen drieman Lepidus in een boschachtige plaetse eens huisveste, en door het gezang der vogelen niet rusten konde, zoo wiert'er een verschrikkelijken draek op een lange parkement rolle geschildert, en de plaetse daer mede omhangen, en men zegt, zeyt Plinius, dat de vogelen door deezen schrik het quinkeleeren nalieten. En zoo plachmenze ook namaels, des noots zijnde, te stillen.

⁺Voort heeftmen de statspoorten, en ook de deuren der byzondere huizen met Minervaes beelden beschildert, en Mars Schilderye zachmen in de voorsteeden. Ook zijn de deuren met andere goden-of heldenbeelden versiert geweest. En in groote huizen, ontrent des poortiers wooning, zachmen gemeenlijk een grooten geketenden hond aen de wand, met dit byschrift, CAVE. CAVE. CANEM.

Het gevecht tusschen de wezels en muizen schilderdemen op de berden ⁺der kraemwinkeltjes, en aen de eynden tweeslangen; op dat niemant die plaetsen zoude ontreynigen.

Ontrent de plaetsen, daer d'oude Christen martelaers gedoot waren, ⁺schilderdemen de geschiedenissen van haer volstandich lijden. Maer de Heydenen, ⁺uit een krankheyt opstaende, lieten de beeltenis van AEsculapius schilderen, en hingen die in haere beste kamers op. De Christenen, door dit voorbeelt tot dankbaerheit vermaent, lieten, wanneer zy van eenige krankheden, schipbreuken, of andere nooden verlost waren, de geschiedenis ⁺afmaelen, en zoodanigen heylich daer by, als zy voornamentlijk waenden hen geholpen te hebben; en dit gebruik duurt noch onder de Roomsche tot dezen huidigen dach.

⁺M. Agrippa versierde de heetste plaetsen der badstooven met kleyne tafereeltjes, die in 't marber bequamelijk waren ingevoegt.

d' Egyptenaers beschilderden haere zilvere drinkvaten, in stede van ⁺daer op te graveeren, met het beelt van Anubis. d'Oude schilderden ook veel op glas.

⁺Voorts heeftmen tot versieringe ook de toomen der paerden, en hangselriemen, bortekijnen, pijlkokers, tenten, en schilden beschildert gehadt. De schilden der nieuwe soldaeten bleven blank, ter tijt toe, dat zy ⁺een loflijke daed bedreven. Men gelooft dat het schilderen, in de nederduitsche tael, van schilden beschilderen herkomt: want dat d'oude Bata-

+ Konings beeldt op 't toneel.

+ Toneelen.

+ Schrikdieren.

+ Poorten en deuren beschildert.

+ Kraemwinkels.

+ Martelstukken.

+ AEskulapien.

+ Dankstukskens.

+ Schilderyen in Badstoven

+ Op drinkvaten.

+ Tuig beschildert.

+ Schilden, oorspronk van't woort schilderen.

[p. 329]

vieren van geen andere Schilderyen, als van haere schilden geweeten hebben, is licht toe te staen.

De Stokbeelden of Statuen plachmen ook somtijts te beschilderen, niet alleen vermiljoen root, maer ook somtijts met al haere verwen, gelijk den Bachus te Kreusis. Zoo droegen d'Egyptenaers op hare feesten een houten ⁺beelt van een dooden man om, zoodanich geschildert dat het een natuurlijken dooden scheen, en zoo deden ook de Mooren.

Maer eyndelijk wilde ik wel, datmen het voornaemste gebruik van Schildery kon uitvinden tot voordeel van 't gemeene best, en tot voorstant van de Republijk, gelijk het zelve te weeg gebracht wiert door den Sicyonischen Kapitein Aratus: die door zijn liefde tot de Schilderkonst de zelve geweldich ⁺vorderde, bevrijdende daer door zijn burgers en Vaderlant uit een bloetbat, en uitersten ondergang, winnende voor zich zelven de grootste eer, die oit mensch mocht verkrijgen. Sicyonia bloeide vast in de konst, maer was in uitersten noot door burgerlijke tweedracht: want tachtich ballingen, ⁺waer van eenige wel vijftich jaeren gedoolt hadden, weder ingeroepen zijnde, en haere verbeurtgemaekte goederen weder aengrijpende, stelden alles in een onslisselijken oproer. Aratus dit ziende, en zijn Vaderlant beminnende, begaf zich ter Zee nae Egypten, om hulp te zoeken by Koning Ptolomeus, dien hy gewoon was te onderhouden, met aen hem veel van de beste en schoonste Schilderyen, inzonderheit van Pamphylus en Melanthus, te zenden. Waer voor hem Ptolomeus reets vijfentwintich Talenten gezonden hadde, maer zijn liefde tot de konst, nevens die van zijn konstrijke Stad, Koninklijk willende erkennen, vereerde hem noch met hondert vijftich, of, als andere rekenen, 175 Talenten, van de welke Aratus ⁺veertich met hem in Peloponezen voerde, en de Koning zond hem de rest in verscheide posten nae. Door middel van dit gelt stilde Aratus den twist in zijn Stadt, vereenigde de borgeren, en bracht zijn Vaderlant in eer en ontzach, by vyanden en bontgenooten. Maer de ballingen lieten ook in't byzonder een koperen beelt t' zijnder eere maken, onder aen het welke zy dit opschrift lieten graveeren:

Aratus heeft zich heerelijk gequeten,

Met vroomheit in d' afgrijsselijken brandt,

Zijn glory rijst in een verheven stant,

By Herklesroem alleenlijk af te meten.
Wy Ballingen zijn weder vry gezeten,

De rust vernieuwt in 't lieve Vaderlant,

En huis en kerk herstelt in d' oude stant:

Des wy hier, om zijn Deugt niet te vergeten,

+ Ziet Herodoot. lib. 2. en 3.

+ Leste en beste gebruik van Schildery.

+ Ziet Plutarchus in Aratus.

+ 105000. kroonen.

[p. 330]

 

Dit koper beelt bestelden tot zijn eer.

 

ô Heylandt, van de Goôn bemint! Die meer

 

Ons heyl zocht als uw eygen: wy in 't ende,

 

Genieten noch de vryheit, en met lust

 

't Gemeene recht, in vrede en waere rust;

 

Daer wy zoo lang om zuchtten in d'ellende.

Wat dunkt u, of dit gebruik van Schilderyen niet te stade quam? Hendrik de Groot Koning van Vrankrijk, wel bezeffende hoe veel gelts jaerlijx uit het lant nae Italien om Schilderyen in te koopen vervoert wiert, was d'eerste, die zijn eygen landaert in de konst aenfokte, om alzoo die goutmijn tot zich te trekken, die sedert ook zoo heeft toegenomen, dat Italien in Vrankrijk verplaetst schijnt. Maer om dit eenichzins na te volgen, zoo wilde ik onze Hoogmogende gezachebbers der Republijke raeden, en bidden, Dat zy in acht geliefden te nemen, dat de Schilderkonst in onzen staet, als in een nieuw Grieken, in 't best van haer bloeijen is; dat zy den ⁺Vaderlande eygen, als een onkostelijke mijne, parelvisserye, en edelgesteente groeve, dagelijx veel rijke juweelen van kabinetstukken kan uitleveren, die, zonder veel kosten daer aen te verspillen, alleen door 't vernust van weynige eeters tot hooge waerdije konden gebrocht worden, de porseleynen der Sinezen in geduurzaemheyt verde te boven gaen, en een ongelooflijke schat waerdich zijn; dat zy middelen gelieven te beraemen om deze schatten buitens 's lants te doen vertieren: de kooplieden, daer in handelende, te begunstigen; of, 't welk de konst tot hooger eere zouw dienen, wanneer 't haere Hoogmogende beliefde aen nabuurige of verafgezetene prinsen eenige vereeringen te doen, dat de zelve meest in ongemeen goede en nieuwe Schilderyen bestonden. Zeker, noch Keyzers, Koningen, noch geenerley grootvorsten zouden die versmaden, en den staet zouw daer geen kleyne eere mede inleggen. Dan zach ik de konst in ons Vaderlant Vrankrijk en Sicyonie trotsen, en het hooft ten Hemel beuren; en, dat wenschelijxt van al was, de schrobbery uitsterven. Van wijder gebruik, als ook misbruik, zullen wy in 't laetste van dit boek spreeken.

+ Tot nut van 't Vaderlant en Ingezeten.