Inleyding tot de hooge schoole der schilderkonst: anders de zichtbaere werelt

Achtste hooftdeel.
Van voorkoming, wechwijking, en verkorting.

IN dit allerheerlijkste deel der Schilderkunst, is de blindheyt tot deeze tijden toe noch zoo groot geweest, dat veel braeve meesters ⁺het voorkomen en wegwijken eer by geval in haer werk brachten, dan door zeker beleyt. d' Italiaenen meenen haer achterste werk door mezetinten of halfkleuren te rug te schuiven. Zommige willen met donkere en zwarte gronden haer werk met gewelt doen voorkomen, enschrijven haere steekende lichten dat vermogen toe. Deze geeven die deugt aen de schoone verwen, en willen dat de graeuwe en vuile nootzakelijk wechwijken.

Laet twee paralleelen ofte evenwijdige linien, op een paneel met de koleuren ⁺van licht en schaduwen worden getrokken, zegt Longius, nochtans zal de uitstekende blinkende helderheyt des lichts ons gezicht vaerdiger ontmoeten, en veel naerder schjnen te zijn. Nicias heeft, onder alle d' andere oude konstenaers, het licht ende de schaduwe zeer naeupuntiglijk waergenomen, allermeest daer na trachtende, dat zijne Schilderyen van 't berd zouden afsteeken.

Indien wy een berd met wit en zwart te gelijk overstrijken, zegt Johannes Grammaticus, zal nochtans het witte altijt naerder, en het zwarte verder af schijnen te zijn. Daerom plachten ook de Schilders, op aenmerkinge van dit stuk, haer zelven met zwartachtige of donker bruine verwen te behelpen, wanneer zy de verdiepte holligheyd van eenen bornput, van eenen regenbak, van een gracht, van eenen grondeloozen kuyl, ofte iet zulx meenden af te beelden: wanneer zy eenige dingen in het tegendeel zochten te verhoogen, als namelijk, de borsten van een maegt, een uitgestrekte

+ Veelerley vonden om te doen wechwijken.

+ Of licht meer vermogen heeft om te doen voorkomen, dan schaduwe.

[p. 307]

hand, de voeten van een springend ofte loopend paerdt, dan plachten zy aen beyde zijden een genoechsaeme schaduwe van zwarte en bruine verwen aen te wryven, ten eynde dat deze gedeeltens door de nabuerige verdiepinge ⁺met een levendige kracht van het tafereel mochten afsteeken. Wy zullen gaerne bekennen, dat dingen sterk in 't licht, en vooraen geschildert zijnde, het ooge des aenschouwers geweldich tot zich trekken, en dat de bruine schaduwen de dingen veel van hun vermogen ontrooven. Maer dat de lichte verwe alleen zoude doen voorkomen, en de donkere doen wechwijken, staen wy niet toe: want men ziet een brandende kaerse door een nevel en de Zon, die zoo ver is, door de dampen heen, ja op den klaeren dag door de blaeuwe lucht, welke naby is, en boven of wel beneeden de wolken uit zuivere dampen bestaet. Maer dat de dingen, zoo als ze Longius en Johannes Grammaticus opgeven, aldus in het licht gestelt geweldich uitkomen, is om dat den konstenaer als dan gelegentheit heeft, om de konstgreep, daer het voorkomen alleen in bestaet, in 't werk te stellen.

De schaduwen of bruintens zijn ook geen zeekere middelen om te doen ⁺wechwijken. Want schoon de donkerheit in een hol het zelve diep doet achten, zoo zal het zelve noch veel dieper schijnen, wanneer het in zijn waere diepte eenich licht ontfangt. Wat eenige bruine dingen in het licht aengaet, de bruinte zal haer ook niet doen wechwijken, maer veel eer de kenlijkheit doen voorkomen, gelijk aen de bruinvissen somtijts gezien kan worden. Men ziet de verwen der visschen, zegt Philostraet, in het blaeuw-verwich ⁺schijnsel der zee allengskens verschieten. De voorste schijnen heel zwart te zijn, de naeste minder, d'andere beginnen eerst een weinich uit ons gezicht t' ontwijken, daer na krijgenze eenen schaduwachtigen en zoo voort eenen waterigen schijn, tot datmenze eindelijk maer alleen meent in 't gezicht te hebben. Dat veele geacht hebben datmen met sterke schaduwen best kan doen voorkomen, blijkt daer uit, datze veeltijts in haere werken zeer bruine en sterk beschaduwde beelden in de voorste hoeken van hare stukken hebben te pas gebrocht, laetende in de middelruimte een licht inzien. Ik en wil niemants vonden misprijzen, maer zal alleen met het ontdekken van de zuivere waerheit deeze wonderkunst licht maken. Ik zeg dan, ⁺dat alleen de kenlijkheyt de dingen naby doet schijnen te zijn, en daer en tegen de egaelheyt de dingen doet wechwijken: daerom wil ik, datmen 't geen voorkomt, rul en wakker aensmeere, en 't geen weg zal wijken, hoe verder en verder, netter en zuiverder handele. Noch deeze noch geene verwe zal uw werk doen voorkomen of wechwijken, maer alleen de kenlijkheyt of onkenlijkheyt der deelen Wat is't, als gy op blaeuw papier een blaeuwen Hemel met drijvende wolken in 't veld na 't leven tekent, dat uw papier zoo na by u schijnt te zijn, en het Hemelsch lazuur zoo oneindelijk verre? 't Is om

+ Maer is geen oorzaek daer van.

+ De schaduwen of bruintens geen oorzaken van 'tdoen wechwijken.

+ Wech wijking vermindert bruine dingen.

+ Wat eygentlijk doet voorkomen en wech wijken.

[p. 308]

dat uw papier, hoe effen gy't ook oordeelt, een zekere kenbaere rulheyt heeft, waer in het oog staeren kan, ter plaetse, daer gy wilt, 't welk gy in 't gladde blaeuw des Hemels niet doen en kunt. De schoone verwen wijken zoo wel wech, als de onzuivere, gelijk aen Zon, Maen, locht en gestarnte ⁺te zien is: en d'onzuivere koleuren zullen zoo wel, als de schoone voorkomen, als gyze door een zekere rulheyt, die de kenlijkheyt der deelen uitbeelt, aenwijst. Dit zal genoeg zijn voor die't begrijpt, want ik wil met geen Thersiten twisten. Pausias was d'eerde, die de hand sloeg aen een zekere soorte van Schilderie, in welke hy van niemant achterhaelt wierd, al hoe wel hem veele daer in navolgden: want als hy de lengte van eenen Os ⁺wilde aenwijzen, zoo heeft hy hem eerst met het hooft en met de borst recht tegen over d'aenschouwers gewent, zonder hem na de gewoonte van andere meesters zydelings te stellen; en dus doende heeft hy niet te min zijne gantsche lengte en dikte genoegsaemlijk te verstaen gegeven, daer na, gelijk alle d'andere konstenaers eenige by zondere gedeelten hunner beelden, om de zelvige beter te doen afsteken, met lichte verwen verhoogden, en door een naebuurige bruinigheyd verdiepten; zoo heeft hy den geheelen Os zwart gemaekt, het wezen zijner schaduwen maer alleen uit de kracht der geweldiger verdiepinge uitwerkende, en door een zonderlinge verkortens konst, met eenen ook te wege brengende, datmen zijne platte Schilderye voor een verheven ende half rondt beeld zoude hebben aengezien. Ook scheenen eenige dingen gebroken en puntich of hol te weezen, die nochtans geheel effen en glat waren. 't Welk ook, nevens andere, van ⁺Baltazar da Siena is te weeg gebracht, want hy maekte in 't paleys van Gigi eenige kornissen en versierzelen, of't stuko waer, zoo wel op zijn verkorten, en met naeuwe waerneming van lichten en schaduwen, dat zelfs die van de konst daer door bedrogen wierden, en niet konden gelooven, dat het geschildert was, voor dat zy daer van door 't aentasten verzekert waren. En hoe heerlijk Fabritius zich hier in gedragen heeft, is noch hier te lande te zien. Wy hebben zelfs in dergelijk bedroch, zoo in 't oost als westerlijkste rijk van Europa, ons na vermogen gequeeten. Behalven den Toneelschilder Kalasses heeft Nicias ook by de ouden in verkortingen en inziende verschieten uitgeblonken. Apelles toen hy Alexander de Groot met den blixem in de hand schilderde, gelijk boven vermelt is, zoo scheenen de vingers met zamen den blixem van 't tafereel af te steeken.

Philostratus heeft het zelve in de Schilderye van de yvoire Venus aengemerkt. ⁺De Godin, zegt hy, wil niet schijnen geschildert te zijn, want haer beelt is zoo geweldich afsteekende, dat het schijnt omhelsbaer te wezen. Zeuxis, Polignotus en Eufranor arbeyden met groote vlijt, om haere beelden een levenden geest in te aessemen, en voor al te doen uitheffen,

+ De Schoonheit der verwe is ook geen oorzaek van 't voorkomen.

+ Verkortinge door kracht van wel koloreeren te wege gebracht.

+ Ronding en uitheffing.

+ Voorbeelden.

[p. 309]

't welk haer in lof boven alle andere Meesters heeft doen toeneemen. 't Welk wy ook tot besluit toewenschen aen al die haere voetstappen met yver natreden:en de lessen van onze Calliope en haere drie staet juffers in 't betrachten van de schoonheyt, graselijkheyt, schakeering, en goede overeendracht des geheelen werx met yver ter proef stellen.