Inleyding tot de hooge schoole der schilderkonst: anders de zichtbaere werelt

[p. 292]

Vierde hooftdeel.
Van de Dansleyding, dat is, de welstandige en bevallijke beweeging der Beelden, of anders de Graselijkheyt in allerley doeningen.

DAt nu de vrolijke Eufrosine hervoor treede, en den Schildergeest met haer bevallijke handt ten reye geleyde Het derde lit van de tweede aenmerkïng in een Historie, is in Klio vertooninge genoemt. Want schoon men de hartstochten, en de doeningen des lichaems al wel begrepen heeft, zoo wort'er noch een kunstige wijze van vertoonen vereyscht, om de beelden op't graesselijkst voor te doen. Enzeker, ⁺deze kunst van bevallijke vertooninge is t'allen tijden zeer geacht geweest. d' Athenienzen vereerden het borgerrecht aen Aristonikus Karistius, en rechten hem een statue op, zoo zeer niet, om dat hy Alexanders Speelgenoot was, als wel, dat hy zich in 't Kaetsspel met zulken bevallijkheyt wist te bewegen, dat hy een dansleydige konst in't speelen scheen te gebruiken. Diesgelijk hebben de Estiaei en d'Oritanitae ter eere van Theodorus gedaen, om zijn bevallijke handgrepen en bewegingen aen't dambort. Zoo heeft ook Ptolomeus Philadelphus, Kline zijn mondschenkster, met statuen door gansch Alexandryen vereert, om haere bevallijkheyt, en zy wiert afgebeelt, staende zeer graesselijk in een enkel roksken met een teuitkan of schenkpot in de handt, gelijk zy haeren dienst plach te verrichten. Is dan deze gratie zoo aengenaem in de levende beweegingen, hoe nootzakelijk moetze dan in onze konst geacht worden, daer de bevallijkheyt zoo vorderlijk is. De steyloorachtige stijvicheyt geeft aen yder reedelijk mensch in 't leven een afkeer. Johannes Chrysostomus, zegt men, was zoo onbevallijk in't eeten, dat hy noit met yemant tafel hielt, maer altijts alleen at. Indien de konst ook met onaengenaemheyt bevlekt is, zoo machmenze wel opsluiten: want ⁺lompicheyt baert walging: en 't is te bejammeren, datmen zelfs in de werken van beroemde Meesters vind, dat in zommige beelden, schoon maetschiklijk van deelen, en schoon genoeg van teykening, een gebrek van welstant vernomen wort; waer door wy zelfs door de deugt, die'er in is, niet bewogen worden.

't Is niet genoeg, dat een beelt schoon is, maer daer moet een zeekere beweeglijkheyt in zijn, die macht over d'aenschouwers heeft; Gelijkt Horatius van het dichten zingt.

+ Achting dezer konst.

+ Haer te missen baert walging.

[p. 293]

 

Een schoon gedicht zal my niet licht beroeren,

 

Maer vriendlijkheyt kan hert en ziel vervoeren.

 

Men lacche, of ween', d'aenschouwer raekt op 't spoor:

 

Dus wilt gy dat ik schreye, schrey my voor.

Zoo is't ook met de Schilders, zy beroeren 't gemoed niet, zooze deeze beweeglijkheyt overslaen, en dit zal hen gemeenelijk gebeuren, wanneerze deeze kunst, die wy de Dansleyding noemen, of verzuimt, of niet verstaen hebben.

't Gebeurt wel zelf in beelden schoon van stal,

Dat hen ontbreekt de rechte Hemelval

Bevallijkheyt, door heymlijke gebreeken,
Die in de zwier van haer beweeging steeken.

Dus is't van noo', dat Venus en haer zoon

Het werk versier', bevallijk maeke en schoon.

Bevallijkheyt port aen om te beminne,
Het zyze speelt in Bosnimf of Godinne.

Door verzuimelijk in deeze waerneeming geweest te zijn, wiert de groote Zeuxis berispt, dat hy zijne vrouwen te manlijk van gebaer vertoont hadde, daer men den voorzichtigen Homeer ook niet vry van keurt, en dat hy de zeedicheyt, die die sexe past, had over 't hooft gezien. Want het voegt niet, dat men van wel opgebrachte Juffertjes Appelteeven maekt, hoewel zelfs in d'alderruwste noch iets van haere kunne deurschijnt, ten waere men verwilderde Amazoonen, of Helsche Razernyen voor had. ⁺Om dan in't algemeen van deeze konst te beginnen, zoo zeg ik: Dat men geen geweldige beweeging aen zijn beelden moet geven, als 'er maer een ⁺maetige vereyscht wort. Plutarchus bestraft beyde Schilders en Beelthouwers, en hy wijst aen, dat het onmaetich uitstrekken, het wijt stappen, en het mond opsperren niets groots in zich heeft. Het is somtijts gebeurt, en voornaemelijk ontrent het begin deezer Eeuw, dat braeve geesten den geest al te ruimen toom gaven, meynende misschien de natuur t'overtreffen met hunne beelden zeer weyts en zwierich te doen draeyen en zwaeyen, en ⁺handen en voeten met Sprangerse greepen gansch verkrampt, en uit het lit ze doen buigen. Maer hoor wat'er Junius van gevoelt: Zy schiepen haeren meesten lust, zegt hy, in de zwellende opgeblaezenheyt van een schijn-grootse manier. Zy zochten den voornaemtsen lof haeres verstants van een wilde onbeschoft heyt t'onleenen; weynich daer nae vragende, datze de rechte konstmaet en de Natuur zelve te buiten gingen. Zy namen een grooten moed op't ydele hand geklap van etlijke onweetende bottekroezen, die haere foeyfraeye werken met een verbaesde verwondering scheenen te aenschouwen; zoo dat zy daer door op haere eygene dwalingen verlieft wier-

+ Gemeene regels.

+ Geen overmaetige beweeging,

+ Of verkramping.

[p. 294]

den. Maer men moet zich hier in, gelijk in andere gewichtige zaeken, voorzichtelijk dragen, op dat men, in't mijden van Scylla, niet in Charybdis verdrenke, en in't mijden van een ondeugt in een arger vervalle; gelijk aen eenige gebeurt is, die steunende op het gemeen gevoelen, datmen van ⁺d'Antijken heeft, dat de maetige beweeging in veel staetuen wonderlijk is waergenomen, haer zelven hebben ingebeelt, dat zy die volgende, niet en konden missen: waer door ze dan ook niet dan onbehaeglijke steene figuuren hebben voortgebracht: en in steede dat hen den geest der voorgangers met een levende gratie te staede quam, zoo veranderden haere beelden in steen, min noch meer, als of hen het hooft van Meduze was voorgehouden. Zeker ik zach noch liever in de beroeringen eenige verkrampingen, als datmen my met zulke geestelooze koolstruiken d'oogen bedampte. Maer om op den rechten wech te komen, en zeeker te gaen, zoo moet een konstoeffenaer zich tot de leevende natuur keeren, en zien, hoe ver het hem in de beweegingen geoorloft is te gaen.

Om nu van een welbeleyde en konstige beweeging der beelden, en yder der byzondere leeden te spreeken, zoo mocht ons den Kamerspeeler Roßius wel te hulp komen: die tegens Cicero wel dorst twisten, of het vermogen eens Orateurs meest in de welspreekenheyt, dan of in de kundige en bequaeme gebaeren, bestont. Waer van hy zijn deel zelfs in een boek verdedigde. Want de kamerspeelige dansleyding was een wijze van stomme beweeging, daer in zy de leeden nae den eysch des spels kunstichlijk wisten te gebruiken, jae zoodanich, dat men hen in alles verstont, schoon'er niet een eenich woort gesprooken wiert. En dat meer is, zoo bootste een zelve persoon een bestevaer nae, dan wederom een kint; strax de Heer, dan de knecht; nu de Vrouw dan de maegt; bezaedichtheyt, dronkenschap, en voort allerley neyging met een geneuchelijke bootsmaekery; 't welk voor de kijkers van allerley landaert zoo verstaenbaer was, als of zy in hun by zondere taelen gesprooken hadden. By gebrek dan van Roßius moet ons Eufrosine den geest verlichten; om de alderbequaemste, natuurlijkste en schoonste beweegingen in onze werken te vertoonen. En aen haer beveel ik u, ô Schilderjeugt, voornaementlijk wanneer gy nae de Teykenschoolen of Academien gaet, om mans-of vrouwe-naekten nae't leven in de warme stooven te teykenen. Zie dan toe, wanneer gy het beelt of't model in postuur stelt, dat het niet alleen dit of dat schijnt te doen, maer dat deeze doening nae de Dansleydige kunst vertoont wort. Zeker, ik beklaeg my, wanneer ik mijn oude Academiteykeningen overzie, dat men ons daer van in onze jonkheyd zoo spaerich heeft onderrecht; daer het niet meer arbeyt is een graeffelijk postuur, dan een onaengenaem en walgelijk na te volgen.

De beweegingen of beroeringen stelt Makrobius zeevenderley: Als, van

+ En stijvigheyt te mijden.

[p. 295]

⁺beneeden nae boven: van boven nae beneden: achterwaerts en voorwaerts: ter rechter en ter slinker zy: en laetstelijk, in't omdraeyen. En deeze worden in een menschen beelt in het hooft, in het lichaem, in armen en beenen, en in de minder leden aengemerkt. Nu past een konstenaer deeze beweegingen nae vereysch des werks op't aldergemakkelijst te gebruiken, en zich van verkeerde grimmatsen te ontslaen. Den Hoogduitsen zwaert-vechter schijnt zinneloos in't opneemen van't geweer, maer een ervaren Soldaet voert de Spies met gemak.

Om nu van een staende beeld in't gemeen te beginnen, zoo is't voor eerst van nooden, dat men aen de beweeging, die het te doen heeft, gedenke, en dat men dan al de leeden op't gemakkelijst daer nae schikke. ⁺Laet uwe voorzichticheyt acht geven, om het hooft wel op de schouderen te doen dragen, de schouder en borst op den buik en de heup; en dat de beenen wel onder het middellijf passen. Wanneer zich de borst ter rechter zijde went, zoo laet het hooft vry ter slinker zy' hellende omzien. Laet hoit hooft geheel tot ter zijden uit omdraejen, ten waere in d'alderheftichste beweegingen, maer nimmermeer verder, als gelijk met de schouder: laet de laegste schouder noit last dragen. Welke heup ook mach uitzwanken: stel de schouderen in een recht staende beeld even hoog Vermander spreekt'er by nae van, als volgt:

Een staende beeld gelijkt vry by een boog,

Waer van de Pees recht neêr gaet van om hoog:

⁺Zoo moet de voet, die vast staet, lootrecht onder
De keelput staen, men doe die heupe ronder

Uitzwanken, maer het andre been is vry;

⁺Men buige 't hooft nae de geplante zy'.

Laet rechter been en slinker arrem zwaejen
Een zelve weg, en't hooft een weynich draejen

Na d' arm of hand, die uitsteekt. Veel gedraey

En keurtmen oit in schoone beelden fraey.

En wijders zegt hy:

⁺Veel verder als een voet van voet,
Een staende beelt noit schryden moet.

⁺Laet uwe beelden geen drommedarisgangen gaen, met het voort zetten van de geheele zijde. Men prijst een kruisbeweging, ten zy het beeld iets heffe, of op de teenen staet.

⁺Indien uw beeld noch heft noch staet op teenen,

Zoo maek verschil in swaey van arm en beenen;

Wanneer het staet op zijnen lachter voet
Den rechter arm noit opwaerts reyken moet.

+ Eerste lit. Zeven roeringen.

+ Staen.

+ Gemeene stant.

+ Beweeging van hooft armen en beenen.

+ Schreede.

+ Kruisbeweging.

+ En haere uitsonderingen.

[p. 296]

Beelden, die trekken of steeken.

In steekende figuuren, of die trekken,
Moet rechter been en rechter arrem rekken.

⁺Laet het gewicht en tegenwicht uwe beelden in de waeg houden, gelijk den stok aen den Koordedansers, op datze in alle beweegingen, 't zy staende, of steunende bestaen mogen, ten waere in 't loopen of vliegen.

De onvoeglijke en onnatuurlijke bewegingen moet men voor al mijden.

⁺Een zittend beeld mishaegt ons, met de knien
Aen een, en voort de voeten ruim te zien.

Ook wegens 't verdraeyen:

En schoon uw beelden ook of vielen ofte vochten,
⁺Laet zulx natuerlijk zijn, en mijd verdraetde bochten.

Want gelijk dit vaders luit:

Gewoel en werkingen volgeest zijn prijzens waerdich,
Maer buiten mooglijkheyt is alle zwier onaerdich.

De Poëten geven menichmael den Schilder door eenich duister woort zoo groot een licht, als veel moeilijke onderrechtingen zouden kunnen te weeg brengen. Want wie zal zich geen allerbehaeglijkste zwier inbeelden, als hy van Venus by Virgiel deeze woorden leest? Zoo spreekende, gingze ⁺heene, blonk over haeren roosverwigen nek, het hair gaf een goddelijke ⁺locht, als ambrosie, van zich, het kleet sleepte na, en haer tret wees wel uit, datze waerachtich een godinne was. Een naekten rugge een weinich ⁺verheven of geboogen, wort niet onschoon geacht.

⁺Del Sarto behaelde lof in een leuijen arbeyder, die zijn handen op een simpele manier zat en klouwde, als of hy in twijfel was, van of hy tot het werk, daer hy toe genoodicht wiert, gaen wilde, of niet.

⁺Eindelijk moetmen deze stant der dansleyding ook op 't bevallijxt in slaepende, jae zelfs in doode beelden, waernemen. De Satyr slaept, zegt Philostratus, in de Schilderye van Mydas, laet ons zachtelijk spreeken, ten eynde ⁺dat zijnen slaep niet gebroken en worde; want zoo doende zouden wy de lieflijkheyt van dit gezichte strax quijt mijn. Diodorus, zegt Plato, heeft den staependen Satyr aldaer neergeleyt, en niet gegraveert. Hy zal op het minste schudden dadelijk ontwaken. Het zilver is met een zachten slaep bevangen. En hoe veel braeve geesten hebben zich verwondert over het schoonen graselijk beelt des nachts, van Michel Agnolo gemaekt tot het graf van de Medicis. Waer van onder anderen aldus gezongen is:

De nacht, die hier nu slaept, een Engel heeft

Uit steen geteelt: wie denkt niet datze leeft,

En zachjes rust? Of zouw 'er iets ontbreeken?
Ontwaek'er dan, gy zultze hooren spreeken.

+ Wicht en tegen wicht.

+ Zitten.

+ Vallen of vechten.

+ Gaende Venus.

+ Eneas 1. boek.

+ Van achteren.

+ Luijaert.

+ Stant van slapen.

+ Anthol. 4. 12.

[p. 297]

Waer op Michel Agnolo, voor zijn beeldt, op dezen zin antwoorde:

De slaep vernoegtme, en dat ik steen ben meê,

Dus knaegt my schand, noch schae, nôch harte weê.

Dat ik noch zie noch hoor, is niet te laeken;
Dies houd u stil, en wilt my niet ontwaeken.

⁺Het tweede lit van de beweegingen nae de kunst te vertoonen, is, datmen de zelve in staet, kunne, en ouderdom der persoonen wel onderscheyde; gelijk wy in 't volgende vaers uitdrukken:

De nouderdom en kunne t' onderscheyden,

Door eygenschap hun eygen, acht ik raer:

Laet dertle jeugd vryspeelend' zich vermeyden,

Maer maegden past een zeediglijk gebaer;

Ten zy men stelt verwilderde Amazoonen.

Een stoute stant past aen een kloek soldaet;

Een jongman past een fierheyt te vertoonen;

Daer d' oude geen verkleumtheyt en misstaet.

Zoo zalmen ook groot onderscheit in 't werken
Van heer of slaef, of boer of burger merken.

Overeenkomende met Horatius, den leermeester der Poëzy, die dit onderscheyt zijnen leerlingen ook indachtich maekt, en de Schilders, die de stomme Poëzy oeffenen, hebben'er niet minder op te letten. Hy zegt bynae aldus:

⁺Veel scheelt het, of de knecht of meester spreekt,

Een oude man, of die vol hitte steekt

Door 't bloeijen van zijn jeugd, of stasy-vrouwen,
Of Reyzigers, of wel die d' akkers bouwen:

Of Kolcher, of Aßirer, of Thebaen:

Dit onderscheit is noodig te verstaen:

't Gemeen gerucht zal u hier veyligst stieren,
Of anders moogje iet dergelijx verzieren.

En een weynich verder verbeelt hy de trappen des ouderdoms aldus:

⁺Het kind, dat eeven nu begint te gaen en queelen,
Heeft 'in 't gemeen een trek met zijns gelijk te speelen,
Is gram en licht gepaeit, in ongestagen zwang.
⁺Een jong aenkomeling gaet, buiten 's meesters dwang,
Met Paerd en Honden zich by d' offerplaets vermaken:
Is licht verleyt, en helt tot d'ontucht, neygt tot wraken
Van onderwijs, is traeg zijn oorbaer te verstaen,
Verquistich, en geneygt de zinnen om te slaen.

+ Tweede lit.

+ Onderscheit in staet, kunne en ouder t'onderscheiden.

+ 't Kint.

+ De jongeling.

[p. 298]

 

De manlijke Ouderdom verandert de gemoeden,

 

⁺Hy haekt nae vrientschap, staet nae eere en rijke goeden,

 

En wacht zich te bestaen 't geen naemaels rouwen mag:

 

Veel druks en ongevals komt met den ouden dag,

 

⁺Hy zoekt gestaeg na goed, en speent zich van 't verkreegen,

 

Is eygenzinnich, en tot korzelheit genegen.

En wat laeger:

Op datm' een bestevaer geen jongmans Rol doe klappen,
En 't kind geen mans bedrijf, zoo merk elx eygenschappen.

Maer ten is niet genoeg, datmen een oude vervallen en verschrompelt afbeelt; want ongemak, ziekte en arbeyt verhaesten den ouderdom, die somtijts ook door maticheyt en gezontheitschijnt te vertraegen.

⁺Sara de Huisvrouwe Abrahams was in haeren hoogen ouderdom van negentich jaeren, nae't gevoelen van Augustinus, noch van zoodanigen schoonheyt, dat'er de Koning van Gerar Abimelech op quam te verlieven, zoo wel als'er Pharao lang te voren in Egypten op verlieft was geweest. Maer om een staeltje wegens de waerneming van kunne en ouderdom in onze kunst: voort te brengen, zoo gevalt my geen beeter, dan de Schildery der ⁺Centauren van Zeuxis, welkers kopye Lucianus, dieze gezien hadde, aldus beschrijft:

In een dichten stoel, of bosch van groene kruiden leyt een Centaurinne, met al de deelen, die merrie zijn, ter aerde, en het kruis of achterdeel zydelings over nedergestrekt: maer de vrouwelijke leeden, als zittende rusten op den elleboog: de voorste beenen leggen ook niet overzijds, maer het eene leyd, als of zy knielde, gevouwen met den hoorn inwendig nae haer toe, en het andere recht zich om hoog, klouwende d' aerde met den voet, gelijk de paerden, wanneer zy poogen op te staen. Van twee tweelingkinderen halve veulens, heeftze het een op den arm, en geeft het op menschelijke wijze haer vroulijke borst: het ander, dat meerder van des paerts aert heeft, is vast aen de speene, gelijk de jonge veulens gewent zijn aen de moeder merrie te zuigen. Boven in 't Tafereel, op een puntige rots, vertoont zich een Hengst Centaur, steekende den kop uit het werk, doch zijn lichaem vertoont zich niet verder, dan voor zoo veel als hy mensch is; dit is, zoo ik meen, den man van deeze Centaurinne, die op twee verscheyde plaetsen, als gezegt is, haer jongen zoogt, 't welk hy al lachende aenziet, terwijl hy met zijn rechterhand een jong leeuwken boven zijn hooft wikt, en geneugt schijnt te neemen met dit speelding de kinderen te verschrikken. De rest van deeze Schildery, hoewel wy deeze konst niet grondig verstaen, vertoonde een groote volkomentheyt, en ontdekte een uitnemende vlijt. Ten eersten, den omtrek scheen voortgekomen uit een

+ De man.

+ d'Oude.

+ De Civitate Dei lib. 16.

+ Zeuxis Centauren,

[p. 299]

vaste hand. Ten anderen waren de verwen zeer konstig gebrooken, en het byzonderste van 't werk was overstort met een rijklijke gratie. De verdiepingen, verkortingen en buigingen, waren wel ter deege waergenomen, zonder dat 'er iets verzuimt was van 't geene men zoude mogen wenschen, zoo van gestalte, maetschiklijkheyt, ordinantie, als van alle andere deugden, die de verstandige Schilders gewoon zijn te betrachten. My aengaende, ⁺vervolgt Lucianus, ik loofde in Zeuxis byzonderlijk die groote kragt van zijn wetenschap, waer door hy, in zoo gelijk een gezelschap, de kunne en ouderdom zoo kunstiglijk heeft onderscheyden. Want den Centauwer heeft hy heel wreet, moedig, en gruwlijk uitgebeelt, 't hair overeynd staende, voorts bykans geheel ruig en ruw, niet alleen 't geen dat paert is, maer zelf ook dat mensch is, met breede en verheven schouderen, en ik en weet niet wat grenikken of grijnen in't aengezigt, daer echter zijn ongetemt en woest weezen doorheene schijnt. De vrouw gelijkt beneeden zeer wel een oorloogsmerry, gelijk de Thessaliaensche, die noch ongetemt, en van niemant bereeden zijn: haer menschelijk deel is uitnemende schoon, uitgenomen d'ooren, die hy, als die van de Satyrs, mismaekt en spits heeft uitgebeelt. De vergadering der twee lichaemen is niet bottelijk al teffens afgescheyden, maer van verre beginnende ontsteelt zich uit d'oogen der aenschouwers, en smelt zich al dierlijk 't een in't ander. Belangende de twee kinderen, in het eene zweemt een wreet gelaet, zoo wel als in den Vader, en in die teedere jeugt speelt een ontemmelijke gruwzaemheyt. My scheen ook verwonderens waerdig, dat zy zoo kinderlijk zien op den jongen leeuw, en ondertusschen de mammen vatten, en tot die invallen, die zy beyde in hair en verwe gelijken. Dus verre Lucianus. En zeker, hy heeft zeer wel aengemerkt, dat het recht onderscheyden van kunne en ouderdom geen van de minste deugden in een Schilderye is; te meer, dewijl men by overleveringe heeft, dat de oudste Grieksche Schilders haere beelden zoodanig maekten, dat men niet en wist, of 't mannen of vrouwen waren, tot dat eenen Eumarus, die alles nae 't leven deede, de kond zoo ver bragt, datmenze kon onderscheyden. Ik agt dat dit eenigzins by quam, om dat vrouwen en mannen meed: op eenderley wijze zich kleedden.

Dat nu al die van de kunst is, onze Eufrosine nae d'oogen zie, om al verder en verder van haer onderweezen en geleert te worden: want ik heb niet anders, dan een inleydinge tot al deeze hooge Schoolen belooft; echter meen ik dat deeze winkel van Calliope reets stofs genoeg zal in hebben, om de braesste geesten te doen zweeten.

+ Treflijk onscheyden in kunne.