Inleyding tot de hooge schoole der schilderkonst: anders de zichtbaere werelt

Derde hooftdeel.
Hoe de Schoonheyt by d'ouden is betracht.

MAer mogelijk zal nu iemant voorslaen, waeromme men doch zoo veel werks maekt van dingen te verbeelden, die nergens volkomen in de Natuur en zijn? of immers zoo zelden gevonden worden? Ik antwoorde hier op, datze, hoe raerder hoe waerdiger, in de denkbeelden van een doorluchtich en geoeffent verstant gevormt of gevonden worden: en immers zoo schoon of schoonder, als'er oit beelt van een konstige hand gezien is. Apelles, willende zijn Venus op't alderschoonst uitbeelden, heeft eerst zijne gedachten boven alle zichtbaere schoonheden, die hem oit voorquamen, verheven; hy heeft in zijn vernuft een beelt geschildert, ⁺dat in alle volmaektheden uitstak, en in deze opgetogentheyt het pinseel voerende, heeft hy wel deeze onberispelijke Godinne, tot verwondering van al de werelt, op 't tafereel gebaert, maer noch geensins de volkomene gelijkenisse van zijn Godtlijk denkbeelt hervoor gebracht. Phidias heeft Jupiter niet gezien, zegt Seneka, nochtans heeft hy hem gemaekt als donderende. Minerva is hem noit verschenen, nochtans scheenze als van den Hemel gedaelt. Maer Phidias is eerst in zijn vernuft als in een Poëetschen Hemel opgeklommen; hy heeft eerst als in een verrukking de Majesteyt en heerlijkheyt dezer Hemellieden gezien, eer hy't ont-

+ De Schoonheyt is in des Konstenaers idea.

[p. 287]

werp dezer heerlijke gedaentens by der hand nam. Zijn beelden kregen een wonderlijke majesteyt en schoonheyt, maer hoe veel heerlijker zijn noch de denkbeelden daer van in zijn konstkennende vernuft geweest! Doch hoor, hoe 'er de oude wijzen van redenkavelen. Hebben Phidias en Praxiteles den Hemel beklommen? vraegt Thespesion, en de gedaenten der Goden tot de konst nedergebracht? Of is het wat anders, waer door zy hunne gestaltenissen hebben leeren afvormen? Vry wat anders, antwoort Apollonius Tyaneus, en dat vol van alle wijsheyt. Wat is dat? Zegt d' eerste: Want gy en kont buiten de naevolginge niets voortbrengen. De innerlijke verbeelding, zegt d'ander, heeft deze dingen voortgebracht: en betoont dat een geoeffent konstenaer de navolginge ver overtreft. Want de naevolginge bootst alleen 't geene gezien is nae: daer de verbeeldingen zelfs 't geen ook noit gezien is, vormen; en dingen voorstellen, die de natuur, als haer proefstuk, t' eeniger tijdt zoude kunnen voortbrengen. De naevolginge wort ook dikwijls door eenige bedwelmtheyt verhindert: maer de kracht van eenich denkbeelt wort zoo licht niet gestut, maer vaert koenlijker voort in 't geene zy voor heeft. Zoo heeft hy, die 't denkbeelt van Jupiter in zijn gemoed vormt, ook de beelden van zijne heerlijkheyt, de tijden, de Starren, en den Hemel zelve; en zoodanich was Phidias bezwasgert, eer hy hand aen't werk sloeg. Om Pallas wel af te maelen moetmen zich eerst den Reuzenstrijt, diepe aenslagen, en alle hooge konsten voorstellen; als ook, hoe zy wel eer uit de harssenen van Jupiter op 't allergeestichtst quam voortspringen; eermen de stouticheyt aenneemt van haer op 't bert te brengen. Dis is de rechte wijze om iets schoons en heerlijx voor den dach te brengen, en zoo wort de schoonheyt, als Minerve in het breyn van Jupiter geteelt, uit de hersenen eens konstenaers geboren; want deze Godinnen, die met de Hemelsche Juno, wegens de schoonheyt om den gouden Appel dorsten dingen, zijn van geen gewoonlijke geboorte. Want gelijk Pallas, die de inwendige schoonheyt is, gezegt wort met een diamante bijl door den arbeytsamen Vulkaen uit het harsebekken van Jupiter geklooft te zijn: zoo is Venus, die de uiterlijke schoonheyt beteykent, van Hemelschen bloede, uit de gestadich bewegende Zee der denkbeelden eenes geoeffenden konstenaers te wachten.

⁺De Schilderkonst is ook onzes bedunkens zoo edel, datmenzeschier als: schande aendoet, wanneer men iets, dat niet beziens waerdich is, daer door uitbeelt. Jae men behoorde niets, dan wat aerdich en bevallijk is, door haer te vertoonen. En hierom wort alles, wat men schoon, geestich, en volmaekt in de natuer vind, zelfs van den gemeenen man schilderachtich genoemt. Jae men zegt, zoo schoon als een beeld, waer door men te kennen geeft, dat de beelden de gemeene natuur overtreffen. Ook, zoo vol-

+ 't Voegt de konst het schoonst te vertoonen,

[p. 288]

maekt, of't geschildert waer; te verstaen gevende, dat de Schilderye de volmaektheyt gemeenlijk naetracht. Poogen ook de Poëten en Dichters haere vaerzen met keurlijke spreuken en braeve stoffen op te pronken, zoo past het den Schilders, die op rijklijker vracht vaeren, de alderschoonste dingen van natuur tot haer onderwerp te kiezen; en die majesteyt, die men niet dan met hulpe van Aglaje verkrijgen kan, op 't vlytichst nae te trachten.

⁺Den Haerlemschen Kornelis, zegt Mander, was uitnemende vlytich in 't teykenen na 't leeven, daer toe uitzoekende van de beste en schoonste roerende en leevende antijke beelden, die wy hier genoeg binnen 's lands hebben, als de gewiste en alderbeste studie, die men vinden mach, als men een volkomen oordeel heeft van het schoonste uit het schoon t' onderscheyden. Maer hier behoort veel toe. En 't en is onzen Haerlemmer, noch zelf den deurzoekenden Durer niet volkomen gelukt. Ja zelf Michel Agnolo, als hy des grooten Titiaens werk zach, en wegens 't koloreeren prees, verzuimde niet daer by te voegen: dat het jammer was, dat de Veneetiaensche Schilders in hun begin niet genoeg en leerden teykenen; want indien zulk een meester, als Titiaen, zoo begaeft in de natuur en 't leven te volgen, deur de Teykenkonst geholpen waer geweest, en zijn grooten geest en levende handeling op de studie gesteunt hadde, hy waer alles te boven gekomen. Laet nu dit oordeel vry wat eenzijdich zijn; want de Teykenkonst wort ⁺hier niet genomen voor wel het leeven te volgen, maer voor altijts het schoonste te verbeelden, gelijk Agnolo in zijn grooten Laetsten dach wel betoont heeft, daer hy zijne beelden met een grootse maniere, en in schoone gestaltenissen, voeglijk aen d'opstanding, heeft voortgebracht. Want hem gaet na, dat hy de lichaemelijke schoonheyt der menschen, om in zijn kunst nae te volgen zeer beminde, hoewel hy zeer kuis en een vyand van oneerlijke gedachten was. Maer wat zalmen zeggen? Hy heeft wederom de schoone koloreeringe van Titiaen en andere gratien verzuimt. Zoo dat de schoonheyt als in geding geraekte. Want schoon Sebastiaen del Piombo, toen hy de schoone en begraside werken van Raphaël, boven de diepzinnige en bearbeide van Michel Agnolo hoorde prijzen, de zijde van Buonarrotti hiel: zoo zullen'er van geen minder oordeel genoeg de zijde van Rafaël, of ook van Titiaen voorstaen. Maer dit zal ons niet hinderen; altijts is 't zeker, dat zoo veel doorluchtige voorgangers den wech tot de waere schoonheyt tot ons voordeel hebben geopent. Het beste is altijts hard om uit te vinden, ⁺en hard om te oordeelen, zegt Appollonius Tyaneus. Maer ik zegge, dat het daeromme te waerdiger is. d' Antijke Grieken gebruikten veel schoone levende beelden, om aen een eenich beek een schoone en waerdige gedaente te geven; gelijk vertelt wort van Zeuxis, toen hy voor die van Agrigenten

+ 't Welk van veele gezocht is.

+ Geschil.

+ Voorbeeld der antyken.

[p. 289]

ken zoude de groote Juno, om in haeren Tempel, welke stont te Lacinium ⁺in Calabrien, nu Capo di Colomni genoemt, te offeren: dat hy eerst al de dochteren der stadt naekt zach, verkiezende uit haer alleen vijf, de schoonste van stal, en uit deeze zocht hy wederom de schoonste deelen uit, tot volmaking van zijn werk. Dit wiert deze dochteren niet alleen tot geen schande gerekent: maer zy wierden daer over met lofdichten vereert. Of dat by ons goet gekeurt zou worden, laet ik daer. Apelles bracht de vermaerde Lais, eer zy noch volwassen was, dikwils te pas. Van gelijken Phryne en Campaspe, op de welke hy zoo ge weldich, om haer uitnemende schoonheit, verliefde, dat Alexander, dieze ook beminde, uit edelmoedigheit, haer aen hem overliet; op dat hy met ruste, de uit der Zee opklimmende Venus, by de Grieken Anadyomene genoemt, na haer mocht voltrekken; welk stuk hy ook zoodanich uitvoerde, dat, toen her lang daer na, onder aen een weinich verdorven was, geen Schilder zoo stout te vinden was, die het dorst ondernemen te verhelpen. Andere Schilders hebben de schoone Gratina, ⁺Theodota, en meer andere vermaert gemaekt. Zy onderscheyden ook den landaert, want zy vonden meer schoonheit in d'Abderitaenen, als in andere, dies zy die meest in haere werken gebruikten. Want men vint volken en gestachten, die andere in schoonheyt overtreffen. Andere zijn wederom, gelijk Johannes Bocatius van de mismaekte Baronchiers zegt, als ofze ons Heer gemaekt hadde in zijn eerde tijdt, toen hy noch eerst leerde schilderen. ⁺De groote beelthouwers gooten menichten van armen, beenen, en welgestelde lichaemen af, waer uit zy de schoonste deelen verkooren, ende gebrekkelijke uitschooten. De Bootseerders, Schilders, en Gieters, zegt Galenus, zoeken maer alleen het geene volkomelijk schoon is, na te bootsen, en zijn door geduurich navorschen zoo verre gekomen, dat hunne ⁺beelden voor de nakomers tot een vasten regel dienen, ja men heeftzeker beelt van Policletus, Policleti Canon genoemt.

Dit quam deur het geduurich onderzoek van veel achter een volgende vernuften; want dat een mensche alles op 't best zouw kunnen uit vinden, schijnt onmogelijk. De konst is lang, en ons leven kort, zegt Hippokraet: die de met arbeit uitgevonde kennissen der voorouders in zijn jeugt als in de ⁺pap krijgt, en in't verder ondervinden volhart; klimt als op zijn meesters schouders, en ziet haer ver over 't hooft. Ook zoo hebben zy in zeer weynige stukken haer gansche leven besteet. Ja zy maekten zoo veel werx van een marberen of koperen beelt, door dien 't hen mildelijk betaelt wiert, dat'er zeer weynige van een meester opgemaekt wierden. En zelf Buonarotti, schoon hy negentich jaeren out geworden is, zouw maer elfbeelden van ⁺marber geheel voldaen hebben. Zeker weynig, maer genoegd; als zijn kinderen, vermitsze hem als onsterflijke nakomeling en verstrekken. Want

+ Zeuxis zoekt de schoonheyt in al de maegden van Agrigenten, Apelles in Campaspe;

+ Andere in Gratina, Theodota, en d'Abderitanen;

+ In afgegoten deelen.

+ Tot een Regel of Canon.

+ Weynich werken gemaekt;

+ Maer onsterflijke.

[p. 290]

toen hem gevraegt wiert, Waerom hy niet troude, om kinderen te verwekken? beriep hy hem op de konst, dat hy die voor zijn wijf hielt, en dat zijne werken zijn kinderen waren; die, zooze dochten, hem loflijker gedachtenis zouden geven, als Bartolucio van de zijne hadde, die al verteerden wat hen was nagelaeten, en die alleen in loflijke gedachtenis bleef door zijn nagelaete werken: Wat van deeze heerlijke afkomelingen van Angelo in wezen is, hebben wy met verwondering in Italien gezien.

Maer laet ons noch eenige getuigenissen der ouden van de beroemste werken aenhooren. Waer over Libanius wel te recht zeyde, dat de werkmeesters, die d' oude pronkbeelden sneeden of gooten, van de Goden iets ontfangen hadden, dat de gemeene natuur te boven ging.

⁺Het zweet brak my aen alle kanten uit, zegt Damascius, toen ik de Venus, die Herodes Atticus gewijt hadde, gezien had; van weegen den schroomelijk verwarden zinnnestrijdt, dien ik in mijn gemoed gewaer wiert. Mijne innichste gedachten wierden door 't levendig gevoelen van een onuitspreekelijke vermakelijkheit zoo gekittelt, dat het my byna onmogelijk was t'huis te gaen, en schoon ik my derwaerts spoede, zoo wierden mijn oogen nu en dan, door de gedachtenisse van zulk een zeltzaemen gezicht, te rug getrokken. Wie zouw geen lust krijgen, om zoo heerlijken beelt eens te mogen bezien, en zijn oogen in zoo lekkeren konststuk te verzaden? Het beelt ⁺van Hector in de stad Trojen opgerecht, zegt Filostratus, draegt de gelijkenisse van een halven Godt, en schijnt aen alle die 't aenzien, vol van welbezinde moedicheit, staetlijke stuursheit; en lustige vrolijkheit: men verneemt'er een sterke gezetheyt des lichaems in, een jeugdige lieflijkheyt der leeden, een onberispelijke schoonheit, vervult van zoo levendigen geeft, dat den aenschouwer lust krijgt om het aen te roeren.

⁺In den Paris van Euphranor zietmen, dat hy den oordeeler der drie godinnen, den vryer van Helene, en den ombrenger van Achilles geweest is. Wat dunkt u, of onze Aglaje deeze meesters niet met wat heerlijks heeft vereert? om niet alleen in haer leeven beroemt te zijn, maer zelf de wankelingen der tijden te verduuren. Want dit blijkt noch in d'overblijffels, die men noch hier en daer verspreyt vind, en voornaementlijk binnen Roome, dat de schoonheyt by henlieden niet alleen met grooten arbeyt naegetracht, maer ook gelukkiglijk gevonden is.

Daer zult gyze niet alleen in jongelingen en maegden, maer ook in volrijpen en afgaenden ouderdom zien. Niet alleen in poezele jeugd, maer in lichaemen als tot arbeyt gewent. Daer zietmen den schoonen Apollo in 't Belvideer, als uit den Hemel gevallen; en den Trojaenschen Laokoon van ouderdom en zorgen vermagert: de Grieksche Venus op Monte Trinita, en Latone met haer ongelukkige dochters, den volmaekten Herkules, en behaeg-

+ Venus.

+ Schoonheit in 't beelt van Hector

+ En Paris.

[p. 291]

lijke Flora in 't paleis van Farneze. Elders Faunus, den jeug digen Bacchus, en ontallijke andere, welkers schoonheden machtich genoeg zijn, om de konstliefdige geesten tot zich te trekken, uit d'alderafgelegenste gewesten. Deeze overblijfsels der vernuftige, maer verstorvene eeuwen, hebben ⁺Italien, in 't vernieuwen der tijden, als Fakkelen, in de duisterheyt der konst weer eerst doen zien. Dies zy niet te vreeden, als onze Duitschen, met de gemeene natuur te volgen, de schoonheit met alle macht hebben uitgezocht. Ja zy schaemden hen niet, den afgedaenen arbeid der voorouderen tot hunne hulp te nemen; dewijl tot alles zelf te onderzoeken eens menschen leeven veel te kort is. Ja Michel Agnolo was op de schoonheit der Grieksche statuen zoo verslingert, dat hy, als hem van ouderdom het gezicht verzwakt was, noch vermaek schiep het lichaem eenes Riviergodts, in Vatikaen, somtijts te komen betasten; zich niet kunnende genoegen, zonder zoo uitnemend een schoonheit te betrachten.

Deeze heerlijke voorbeelden hebben niet min den bevallijken Raphaël verlicht, en schoon de alverdervende tijdt alreede het beroemde werk, in Maria de la Pace, voor onze oogen verborgen heeft, zoo heeftze nochtans, als uit medelijden, de welfsels in 't paleis van Gigi voor de jeugt gespaert. Hier spiegelt de schoonheit der Grieksche gratien, en den Linceus uit Belvideer, in den Raphaëlschen Hemel. ô Gelukkigen Julio! die de trekken van zoo begrasiden handt voor u had, toen gy dit werk hielpt uitvoeren. Hier wrocht Urbijn, toen hy verlieft was; Venus deede hem Venus op het schoonst ten toon brengen, en haer gestalte zonder missen treffen. Het geen onmooglijk schijnt kan de liefde uitvoeren: want de geesten zijn wakkerst in verliefde zinnen. Maer op dat men weten mach, waerom al deze schoonheden niet zoo veel vermogen, datze ons in het eerste opslach geheel tot zich trekken, zoo zeg ik, datwe meest qualijk berecht derwaerts komen: want men behoeft in deze stukken niet te zoeken, of Tintoretse wondere opdoeningen, of Veroneesche ordinantien, oogenbliklijke bewegingen, of gedwonge schikking: veel min Fabritische deurzichten, of Rembrandische verwen: maer de Grieksche statuen in den bevallijken Rafaël, de schoonheyt zonder pronk, en een spiegel van d'oprechte outheit.

+ Voorbeeld der Italianen.