Inleyding tot de hooge schoole der schilderkonst: anders de zichtbaere werelt
(1969)–Samuel van Hoogstraten–
Auteursrechtelijk beschermdVierde hooftdeel.
| |
[pagina 187]
| |
Die d' oude wijsgeers oyt voorheen met oordeel hoorden,
Die preezen meest de reên, vervat in weynich woorden.
Dus 't geenge voorhebt breng met matelijk beslach,
En kennelijk en klaer, aendachtich aen den dagh.
Een historie eygentlijk uit te beelden is prijslijk: maer ik en kan zoo veel oneygen bywerk, als Mander uit Sannazarius in een Vonnis van Paris aenteykent, niet voor goet keuren. Men moet ook een Historie niet te sober voor den dach brengen, en de Koe als achter den Dijk laeten; noch hem te veel volgen, die een Vorstelijk Ga naar margenoot+Paleys zonder eenich levende beeld geschildert hebbende, en daer over berispt zijnde, in een der portaelen een stuk van een hellebaert maekte, als ofze een lijfwacht, die intrat, op de schouder had: laetende ontrent den dorpel als van een ingaende voet noch de spoore zien. Noch ook als eenen Beerings, die Noachs Ark, in een regenende locht en water, zonder eenich beeld van mensch of beest of geboomt schilderde: en als men hem vraegde, wat het was? antwoorde hy, de Zundvloed: en wederom, waer dan de menschen waren? vervolgde hy, zy zijn alle verdronken, en men zoudeze zien, als het water gevallen was. Hier op past het oordeel van Ausonius zeer wel: Het vermaek van een geschilderde nevel, zegt hy, verdwijnt met het gezicht. En zeker, de geene die zich bevlytigen iets uit te beelden, daer niet waerdichs in te zien is, besteeden haren vlijt qualijk. Wy en berispen hier in het byzonder geen mist of nevel somtijts te pas te brengen: maer prijzen, met den zelven Ausonius, deeze verkiezing, als 't de zaek vereyscht. Gelijk hy van een stuk zegt, daer de bleeke schimmen, Hero, Sappho, Pasiphaë, Dido, en andere oude en rampspoedige heldinnen, den minnegodt te keer gaende in het onderaertsche rijk, dat met een dikke mist meerendeels bedekt scheen, wel heerlijk in geschildert waren, maer wy versmaden met recht de traege geesten, die haere stukken vol smeeren, zonder iet beziens waerdichs daer in te vertoonen: Ga naar margenoot+en wy houden 't met Sokrates: Alhoewel een geschilderde wapenrustinge genoegsame vermakelijkheyt in zich heeft, zegt hy, zoo is ze nochtans nergens toe nut. Maer, ô Herkules! wat zal men dan met den meesten hoop der snorrepijpen, van veele onzer lantsluiden, uitrechten? Hier met een Sitroen, en daer met een Queepeer, die by de waerdicheit van een wapenrusting niet te pas komen. Het minste datmen ter handt slaet, behoort een Ga naar margenoot+volkomen zin te hebben; gelijk by de groote meesters, zoo oude als nieuwe, altijts is waergenomen. Zy hebben zich, 't is waer, dikwils bevlyticht maer een eenige figuur met eenich bywerk eygentlijk uit te voeren: maer wachten zich echter van iets uit de hand te laten gaen, dat de naem van een werk onwaerdich was, en hunnen naem tot verkleyning mocht strekken. | |
[pagina 188]
| |
Om nu eeniger maten een regel in 't ordineeren te stellen, zoo willen wy, dat ten minsten yder werkstuk in drie leden besta, na 't gemeen spreekwoort:
Ga naar margenoot+Dat alle goe daên
In drien bestaen. Drie vullen uw Toneel, zegt den meester van de Dichtkunst. Het getal van drien is de Gratien eygen; daerom wil Aulus Gellius, datmen in gasterijen noit min dan drie, of meer dan negen gasten noodige: andere hebben het getal van zeven bequaemst geacht, houdende dat van drien te sober, en van negen te woest. Maer Plinius zegt, datter van outs niet meer dan vijf op een banket verscheenen, nochtans hebben andere 't getal tot twalef toe uitgerckt; voegende de Gratien by de Muzen. Nu mocht iemant wel lacchen, dat ik van 't schilderachtich ordineeren spreeken willende, van Ga naar margenoot+gasten en gasteryen beginne. Maer deze mogen AEmilius Paulus hooren, die de geene antwoorde, die verwondert waren, dat hy, die Perseus verslagen, en het rijk der Macedoniers vernieticht hadde, zich zoo bezich en zorgvuldich bemoeide in 't aenstellen van zijn gasterijen, en in zijn gasten met onderscheyt na haere waerde te trakteeren. Daer wort, zeyde hy, een gelijke voorzichticheyt vereyscht in een banket wel te bestellen, als in een slachorden te maken: 't eene om by den vyanden verschriklijkers, en 't arnder om by zijn vrienden aengenaemer te zijn. Te kennen gevende, dat 'er een zelve voor-zienicheit in 't ordineeren der zaken vereyscht wort, hoe veel zy ook van den anderen verschillen, De Heer Povy, een overgroot liefhebber tot Londen, en schatmeester van den Hartog van Jork, was by yder een vermaert om zijn wonder wel geordineert en konstich versiert huis, en noch meer om zijn behaeglijken ommegang: maer ik bemerkte eens, hoe bequaem hy in 't ordineeren was: want my de eer aengedaen hebbende van, nevens vier of vijf heeren van de Royal Societeit, te gast te nooden, zoo wiert 'er tot vijfmael toe aengerecht. Als nu een van 't gezelschap zeyde, dat hy geloofde dat dit nu 't laetste was: Zoo gaf hy met een aerdich woort te kennen: dat wy eeven ter halver baen waren. Alzoo wiert'er tot tienmael afgenomen en opgezet, en alles zoo sierlijk, veranderlijk, en ordentlijk, dat het te verwonderen was; ook niet overkostlijk, en nochtans liet hy ons van vier-en-twintigderley soorten van uitheemse wijnen proeven. Hoe geringen zake, ô Schilderjeugt, gy ook moogt voorhebben, wiltze ten minsten met eenich bywerk verrijken. Schilder geen enkelen wijnroomer op een leedige tafel. Bacchus vereyscht Ceres en Venus: de kluchtspelen Ga naar margenoot+bestaen noit min dan in drie deelen. Indien gy na eer en glory tracht; zoo deel uw werk ten minsten in drie of vier groepen, of benden. De Roomsche legioenen bestonden eertijts in Velites of licht gewapende; in Hastati of pijldraegers, Principi of voornaemste, en in Triary of bedaegden, waer in de meeste kracht bestont. Vergelijk uw voornaemste werk by de Triary: het tweede, | |
[pagina 189]
| |
dat weinich min van waerde moet zijn, by de Principi: het derde, 't zy verschietende of halfgezien by de Hastati: en het minste by de Velites. Maer een volkomen werkstuk, dat aengenaem zal zijn om dikwils gezien te worden, moet min noch meer dan vijf leden hebben, gelijk Horatius de spelen verdeelt:
Ga naar margenoot+Een spel dat zal beklijven
Zy juist van vijf bedrijven.
Vijf handelingen behooren tot een wel geschikt spel. Die L. van den Bos aldus verdeelt:
Den eersten stelle ons voor den zin die gy besluit,
Door middel van uw volk en dicht te voeren uit:
Den tweeden stelle in 't werk de zaek voorheen gesproken:
Den derden roert, en komt de twist noch hooger stoken:
Den vierden toont van veer den uitkomst van de zaek:
Den vijfden sluit het werk met druk of met vermaek.
Maer dewijl een spel hierinne tegen een Schildery verscheelt, dat het in yder handeling een byzondere tijdt, plaets, of daedt begrijpt: daer de Schildery maer een oogenbliklijke daedt of zaek vertoont, zoo laeten wy 't liever blijven by het geene wy van de Roomsche slachordeninge gezegt hebben. Dat is, dat de hooftpersonaedjen zich alderbequaemst voordoen, die van minder belang, en echter tot de zaek behoorende, gezien en gekent worden; en de toegevoegde minst in de weeg zijn. Of anders, dat den voornaemsten groep de Historie uitbeelt: den tweeden daernae de nootzaekelijkste meedewerkingen: en dat den derden tot vergrootsing of tot versiering van 't geheele werk Ga naar margenoot+diene. Doch gelijkmen in hoogtijdige feesten 't getal der gasten ziet aengroe jen. en de slachordens deur hulptroepen meerder benden maekten: en somtijts ook de treurspelen verdubbelt, of deur 't aenklampen van een blyspel verlengt worden: Zoo weyt den Schildergeest somtijts breeder in groote werken uit, en deelt dezelve in tien of twalef hooftgroepen, waer in wederom yder zijn Triary, Principi, en Velites behoorde te hebben. Gelijk wel waergenomen Ga naar margenoot+is by M. Agnolo in zijn groot Oordeel, en by meer andere, my te verdrietich om al t'samen aen te wijzen. En deze regels moeten niet alleen waergenomen worden in beelden of stillevens, maer ook in gebouwen en landschappen. Wat nu de plaets in 't ordineeren betreft, men moet waernemen, gelijk wy reets begost hebben te zeggen, datmen de hooftzaek, waer van 't werk den naem zal draegen, onbelet vertoone: en dat men die in de beste plaets van 't Ga naar margenoot+werk schikke. K. Vermander zingt bynae op dezen zin:
De hooftzaek, die gy voorhebt, stel in 't best
Van 't stuk, en speel voort aerdich met de rest.
| |
[pagina 190]
| |
Ga naar margenoot+De hoek en moogt gy wederzijds wel stoppen,
Maer 't binnenste niet al te zwaer beproppen.
Een deurzicht geeft welstandicheit en aert,
Waer in het oog verlust en speelen vaert.
Zie toe, dat 't geen gy voorhebt, niet bedwongen,
Of in de lijst geprangt staet, of gewrongen.
Veel gehaspel van armen en beenen, als ook van lichten en schaduwen, moet Ga naar margenoot+vermijd worden. Maer van schoone lichten en grootse schaduwen wel op haere plaets te schikken wort op een ander aengewezen. Het geeft somtijts een schijn van gevoeglijkheit, als eenige dingen in een rijk en wel gestoffeert huis als verzuimelijk verstroit leggen, en gelijk lekkere spijze somtijts door 't toedoen van eenige zerpicheit in de sause smakelijker gemaekt wort, zoo helpt het tot de bevallijkheit in 't ordineeren, als men 'er een schijn van losse onachtsaemheit in kan brengen; daer een te gemaekte ordening die gevoeglijkheit mist. Maer deze onachtsaemheit moet door een kunstgreep verbonden zijn, of men zouw geheel buiten 't spoor geraken. |
|