Logo DBNL
Inleyding tot de hooge schoole der schilderkonst: anders de zichtbaere werelt (1969)

Inleyding tot de hooge schoole der schilderkonst: anders de zichtbaere werelt

(1969)–Samuel van Hoogstraten–rechtenstatus Auteursrechtelijk beschermd

Vorige Volgende

Derde hooftdeel.
Van de minzaeme harmonie, of gevoeglijkcheyt en maetschiklijkheit in hoegrootheit.

WY hadden, toen ik noch Discipel was, dit vraegstuk: Welk daer was de grondles en regel van wel te ordineeren: Fabritius antwoorde, De +edelste natuerlijkheden te verkiezen, en by een te schikken. Maer hier op wiert gevraegt, welke die edelste natuerlijkheden waren? Waer op hy vervolgende antwoorde, Dat de dingen zich edel in de natuer vertoonden, wanneerze nevens andere dingen, die als een maegschappy met hen hadden, vervoegt wierden. Zeker dit moetmen toestaen, datter veel dingen, wel voor zich zelve goet zijnde, niet by een voegen, en dat daer en tegen veele dingen, schoon slecht en simpel, by iets anders gevoegt een groot sieraet inbrengen. Maer hoe kander grooter maetschappy bedacht worden, mocht iemant zeggen, als datmen veel dingen van eenderley gedaente +by malkandere voege? Ik antwoorde, dat de Hennen geen tier hebben, zonder een Haen, en dat te veel van eenderley, walginge baert. Zeker Schilder, mijn lantsgenoot, had laetst zijn vlijt dapper betoont: want hy had een groote en wel opgehoopte schootel met schoone Persikken uittermaeten sappich en net uitgeschildert, en zich in stuk voor stuk dapper gequeeten. Ik verwonderde my, die ziende, over zijn vlijt en gedult: maer ik kreeg een walging van d' onnoozele verkiezing, en den overvloet van zoo veel eenderley kost; en achte, dat hy zijn tijdt onnuttelijk besteet hadt: want met dien zelven arbeyt had hy bynae alle soorten van vruchten in deeze schootel kunnen opschaffen, en het oog met keur van lekkernyen verlustigen: gelijk d' oude Schilders wel geweeten hebben, als zy haere tafereelkens, die zy Xenia noemden, toestelden; gelijk gy van Thaleye in Calliope hooren zult. Die een gastmael aengenaem maeken wil, moet nae verandering van spijzen omzien: want wie zal zeggen wel getrakteert te zijn, die men niet anders dan enkel patrijzen, of anders fazanten, heeft voorgezet? Hopman de Rijk, in de burgerlijke oorloogen van de voorleede eeuw, wiert, aen de Spaensche zijde gevangen zijnde, op 't blokhuis van Gent in een duister hol gesteeken, doch zoo wiert hem eens voor al t' zijner keure gestelt, met wat spijze en drank hy gedient wilde weezen: hy daer op verkoos kalfsvleesch en deelewijn, en kon sedert geen andere verwerven. Maer deeze goede spijze en drank wiert hy in zeeven maenden zoo zat, datze hem al zijn lee-

ven lang ter keel uit walgde. Verandering van spijs maekt nieuwen eetlust, zoo vermaekt zich het ooge in veel verschillen de zaeken. Zie maer toe, dat die verschillentheyt geen strydicheyt invoert, maer dat'er de minzaeme Harmonie blijve. Ten past geen tengre meysjes Serpenten te troetelen, of hongerige Leeuwen nae een Hardersliet te luisteren. Orfeus stem en lier had alleen vermoogen haere wreetheyt te temmen, en die gemeenzaemheyt met ondieren is, sedert vader Adams goude dagen, verdweenen. De kuysche Diaen en lijdt geen Satyrs in de maegdenrey, noch Venus vermaekt zich recht met grijze hayren. Silenus rolt onder zorgelooze Bacchanten, en drukt het sap uyt de zwangere tros, dat langs zijn vette borst afdruipt. En vader Lyber kan vader Sileen niet missen. Pomone en Flora vereeren elkander, en Pluto den Helgodt acht geen broeder voor Mars. Zoo dat de dingen niet alleen in groot tegen klein, maer ook in gevoeglijkheyt, vrientschap, en afkeer tegen elkander vergeleken worden: en even zoo groot een misslach, als hy beging, die het paert grooter, dan de stal vertoonde, begaet hy, die de Leeuwen en Zwijnen aen een zelven troch wil stellen, Omphale zet Herkules wel aen de spinrok, maer niets past hem beter, dan knodze en Leeuwenhuit.

+Ik wil hier niet waerschuwen van datmen, gelijk 't wel gebeurt, geen dwergenschouders aen Reuzenhoofden passe, en kinderarmen aen volwassen tronien voege. Dit behoort tot de gelijkmaticheyt eens menschelijken lichaems, by Polymnia verhandelt, en is zoo belachlijk, als 't geene van Flakkus hier vooren ont leent is. Noch ook lust het my, hen over te haelen, die aen een schoone vrouwetrony een mismaekte borst en buik schilderen: want dit behoort tot de schoonheyt en waerdige verkiezinge. Maer hier staet alleen aen te merken, wat dingen wel of qualijk by een voegen. Wy zeggen dan met Horatius:

 
+De Schildersvryheit moet bepaelt zijn na den aert:
 
Men pooge 't harde van het zachte t' onder scheyden:
 
De Slangen dienen met geen vogelen gepaert.
 
Men moet geen Tijgers by de Lammeren doen weyden.

Men moet ook de Heylige zaeken met geen afgoderye vermengen, gelijk Sedrenus verhaelt, dat zeeker Schilder ten tijden des Keyzers Leo tot Konstantinopelen voor hadt, te weeten, Christus te gaen schilderen met den blixem in de hand, en in de gedaente van Jupiter: het welk hem zoo qualijk bequam, dat zijn hand op een bot verdroogde, en zoodanich bleef, tot dat hy zijn schult bekennende, van den Bisschop Gennadius geholpen wiert. Maer men moet al't geene men voor heeft, in zijn eygen Element plaetsen, en zich van alle strijdigheden wachten. Wat niet eygen tot de zaek is, is ongerijmt, en, gelijk Flakkus aenwijst, berispelijk:

 
Als of een Schilder wouw een zee met zwijnen beelden,
 
Of toonde een landschap daer de Dollefijns in speelden.

De vernuftichste der Dichters, zegt Seneka, hadt de Zundvloet, nae de grootsheyt van de zaek, aerdichlijk uitgebeelt, toen hy aldus zong:

 
De zee verzwolg de landen,
 
En kende geene stranden.

Hy sprak van groote dingen, en verbeelde die groote verwarring in deze vaerzen uit:

 
De vloeden, uit hun bedt geborsten, overstroomen
 
't Gansch Aerdtrijk. Bergen, boomen,
 
En hooge toorens zijn gedoken in een zee.

Dit zouw heerlijk zijn, zegt hy, indien hy'er niet by voegde:

 
De Wollef zwemt by 't Schaep, de Leeuw drijft op de gelven.

Kanmen zwemmen in zulk een overvloeying en storting van water? Of is niet alle vee met de zelfde drift, daer mede het wechgerukt wiert, verdronken? Of Seneka Ovidius hier met recht berispt laet ik ervarener oordeelen: maer dit zal de Schilderjeugt hoedsamer maeken, en tot waerschuwinge dienen, om geen heerlijke ordinantien door beuzelmart te onteeren. 't Gedenkt m.y dat ik, in zeker aerdich geordineert stukje van Rembrant, verbeeldende een Johannes Predicatie, een wonderlijke aendacht in de toehoorderen van allerleye staeten gezien hebbe: dit was ten hoogsten prijslijk, maer men zach'er ook een hondt, die op een onstichtlijke wijze een teef besprong. Zeg vry, dat dit gebeurlijk en natuerlijk is, ik zegge dat het een verfoeilijke onvoeglijkheyt tot deze Historie is; en dat men uit dit by voegzel veel eer zou zeggen, dat dit stukje een Predicatie van den Hondschen Diogenes, als van den Heyligen Johannes vertoonde. Zoodanige uitbeeldingen maeken het onnoozel verstant des meesters bekent; en zijn te bespotlijker, alsze in geringer opmerkingen dwaelen. Zeker Schilder tot Amsterdam had laetst een lustigen wijnroomer op een tafel wonderlijk bekoorlijk afgemaelt; Wat meer? hy had'er ook een heerlijk fluweelen kleet onder geschildert: dit mocht noch passeeren: maer op dit zindelijk Tafelkleet had hy eenige slymerige Schelvis geschildert. Waer uit men besluyten most, dat dezen Schilder een slordich huishouder most zijn: want wie had oyt zoo vuilen slet in zijn keuken, die de morssige vis op fulp of fluweel zouw neerleggen? En dit was by de domme lief hebbers noch wonder goet gekeurt. Het is ook onvoeglijk, datmen de heymelijke zonden in Schilderyen ten toon stelt, of onvlaetige en felle daeden, die ergens ter sluik verhandelt zijn, tot onstichting openbaer maekt, gelijk Horatius leert:

 
Veel maeken zultge voor het oog verbergen,
 
't Een past gezien, ent ander past gehoort;
 
't Onvlatich zou 't gezicht met aenstoot tergen.
 
Medea deê voor 't volk geen kinder-moort,
 
Noch Atreus kookte ook geen vervloekte spijnen
 
Van Hoerekroost, uit wraek, voor yders oogh
 
't Verandren ook van Kadmus, vol afgrijzen,
 
Zach niemant, noch van Progne, toenze vloog.

Wacht u dan, ô Edele geesten, van de schandelijke onkuisheden van Tiberius in't Eylant Kapreen in uwe Tafereelen te vertoonen. Laet ook d'Outvader +Noë niet schaemteloos naekt leggen, daer Sem en Japhet haer aenzichten van afkeerden. Want die tot zulke schandlijkheden geneygt zijn, verdienen den vloek zoo wel als Ham en Kanaan. En dewijl ik van Tiberius reppe, zoo volg ook Parrasius niet nae, van wien men zoo schandelijken Tafereel van Atalanta en Meleager tot Romen zach, dat ik my schaeme 't zelve te beschryven: echter was het aen deezen dwingelant zoo lief, dat hy tienmael Sestertien, die hy in de plaets van't zelve hadde mogen ontfangen, daer voor ontzeyde.

+Maer dewijl wy in 't voorste Hooftdeel van wanstal der leeden, uit Horatius hebben gerept, zoo zeg ik met Junius, dat het een konstenaer niet wel kan voegen, grillige wanschepsels, die de natuer niet en kent, aen een te klampen. Gelijk Vitruviuszegt, dat de verdorve gewoonte het daertoe gebracht hadde, datmen in de grotissen veel eer gedrochten en monsters, dan eenige waerachtige dingen vertoonde: tegen de gewoonte der ouden, die haer kamers, gaenderyen en eetzaelen, met konstige naebootsingen van't geene natuerlijk was, oppronkten. Hy wil dat een schip een schip, een beelt een mensch, of een beest, of een bekent, of immers natuerlijk gedierte zal gelijken. En hy is t' onvreeden, datmen uit dingen, die tegens de waerschijnelijkheyt strijden, vermaekschept. Daer zijn eenige te Romen, zegt Plutarchus, die goede Schilderyen en Statuen versmaeden, en op de monstermart haeren tijdt besteden, met luiden zonder armen of beenen, of die drie oogen, een struizen kop, of noch iets afzichtichlijker hebben, te bekijken; die zy nochtans niet lange, zonder daer van te gruwen, kunnen zien. Zeker my walgt hier van, en zelfs van de schriklijke monsters, die Lucianus in zijn alderonwaerschijnlijkste waerachtige Historie uitbeelt, en in de lucht doet schermutsen. En zelfs kan ik my niet vernoegen in 't bezien der Helsche gedrochten van den Helschen Breugel, Jeronimus Bos, of Zachtleven, hoe geestichze ook mogen geacht worde. Dewijlze door haere al te onordentelijke gedrochtlijkheyt de natuer schijnen gewelt aen te doen. Zeker de Hel der Poëten wort met bezadichder en stichtelijker waerschijnlijkheid geopent; en schoonze verziert is, zoo draegtze de merkteykenen van gebeurlijkheyt: gelijk te zien is by Virgilius, als hy dus opheft:

 
+In 't portael van Helleborg,
 
Den mond des afgronds, woont bedrukte rouw, en zorg,
 
Die 't hart verteert en knaegt.

Daer op hy dan zeer aerdig de verdere Helsche quaelen vervolgens beschrijft: +gelijk Ovidius die ook zeer zeedig en natuurlijk ten toon stelt, als hy dus simpelijk aenvangt:

 
Den duistren afgang nae de Hel is doodlijk koud,
 
Vergiftig, stinkend, en vol doornen menigvoud,
 
Daer langs de zielen, strax nae 't lichaemlijk ontbinden,
 
Gaen doolen, tot dat zy de(*) duizent poortstad vinden.

Ten tweeden is 'er waer te neemen, hoe de dingen in maetschiklijkheyt tegen malkander te vergelijken zijn: men heeft dan wel aen te merken, hoedanich het eene lichaem zich tegen het ander vertoont. Plinius stelt, op 't +waernemen van hoegrootheit, den slaependen Reuze van Timanthes ten voorbeelt: want hy had'er, zegt hy, eenige Satyrs by geschildert, die zijnen duim met wilde klimop afmaten, om de grootte van een Reus, in zoo kleinen stuk werks (want het was maer een tafereelken) te beter te verstaen te geven. En hier by voegt hy dezen lof: Datmen altijts een dieper zin in zijne werken vond, alsmen in 't eerste aenzien wel zoude vermoed hebben. Zoo dat, schoon zijn konst groot was, zijn verstant die noch verr overtrof.

Vorder wat dwaesheyt waer het, een Oliphant met een Muis in eenderley gareelen te slaen? En een vlieg van geen kameel in hoogte t' onderscheyden? +Men slae dan acht op de natuer, die de groote dingen een Reusachtige grootsheyt, en de kleyne een onnaespeurlijke netticheyt mededeelende, dezelve op een behaeglijke wijze tegen elkander vergelijkt. Zoo ook een konstenaer moet het een deel van zijn werk door het andere niet verderven. Hier op plegen de beelthouwers zelfs in 't maken van stokbeelden acht te slaen, wanneerze dezelve op een voet of Pedestal stelden, dat 'er een maetschiklijkheyt en overeendracht tusschen den voet en het beelt was. Ten tijden van KeyzerAdrianus wierden de stokbeelden van Merkurius en Philesius bestraft, van te kleyn te zijn voor den Trapezuntischen Tempel. Plutarchus berispt de geene, die, door 't maeken van al te groote Pedestalen, haere beelden verkleynen. Want voornamentlijk moet een beelt, om hoog gestelt, met het geene, daer het op staet, eenige geregeltheyt hebben. Den Tempel van Jupiter, inde Grieksche stadt Olympia, wiert voor een van des Werelts zeven wonderen gerekent, maer nochtans wiert in dezelve, door de kunstverstandige, een onverschoonlijke wanstal aengewezen: namentlijk, dat den zittenden Afgodt, die Fidias gemaekt hadde, zoo groot was, dat, indien hy gestaen hadde, het dak te laeg zouw geweest hebben om hem te besluiten. Want even gelijk, nae +der Bouwmeesteren zetregel, alle de deelen van een geheel gebouw, door

een maetschiklijke schikking elkanderen moeten beantwooorden; zoo moeten ook de beelden, 't zy gehouwen of geschildert, noch te groot, noch te kleyn zijn. Men zie toe, datmen geen poort of deure kleynder dan de menschen maeke, ten zy men Filemons wooninge, om bukkende in te komen, voorhebbe: op datmen de berispinge des grooten bouwmeesters Apollodorus niet onderworpen worde: want als den Keyzer en Schilder Adrianus een model of ontwerp van Venus Tempel gemaekt hadde, en mogelijk de misstal van de beelthouwers des boven genoemden Trapezuntschen bouw, heeft willlen vermijden, zoo viel hy in de gebreklijkheyt van die van gemelden Olymp; want Apollodorus wees hem aen, dat de Godinnen, daerinne onder 't welfsel zittende, niet en zouden kunnen opstaen om daer uit te gaen, vermits zijn Tempel te laeg was, om bequamelijk den toestel der schouwspelen, die men 'er 's nachts in vergaderde, 's morgens onvoorziens ten toneele te voeren; en de beelden, die 'er in geordineert waren, te onbeschoft en te groot voor zoo eng een plaets: voegende daer by, doch met al te grooten vryheyt, dat hy, namentlijk de Keyzer, liever kouwoerden zoude gaen schilderen, als een zake, die hy beter verstont, en in geoeffent was: welke berisping en verwijtinge dien vermogenden Schilder zoodanich troffen, dat hy Apollodorus dede dooden; meerder smert gevoelende van zijn misslach, in de vergelijking van zijn gebouw met zijn beelden, aengewezen te zien, als hem het leven van zulk een man waerdich was, die wat hy voor een meester geweest is, genoeg heeft doen blijken, in 't maeken van Trajanus kolom, die zijn naem schier zoo berucht, als die van zijn al te strengen tuchtheer, gemaekt heeft.


Vorige Volgende