Inleyding tot de hooge schoole der schilderkonst: anders de zichtbaere werelt

[p. 178]

Tweede hooftdeel.
Hoemen 't ordineeren moet aenvangen.

POog nu nae d' eere, die Amphion beroemt maekte, want Apelles stelde dezen boven zich zelven in 't ordineeren. Wel aen, laet ons nu het vorstelijk Toneel openen, en gedenkwaardige daeden vertoonen: uit ons zelven vaeren, of, om beter te zeggen, in ons zelven de gordijn opschuiven, en in ons gemoed de geschiede daet eerst afschilderen, en daer toe al onze krachten te werk stellen. Want, gelijk Seneka leert, ten zoude niet voeglijk zijn, datmen menschen bloet dede vergieten, ⁺als 't een Schilder te pas quam eenich gevecht uit te beelden. Maer't zal ons vry staen, met den vermaerden Schilder Theon, een trompet te laeten blaezen, om den geest wakker te maeken. Want dezen Theon vernoegde zich niet, zijnen strijtvaerdigen Soldaet vol moed en dapperheyt afgebeelt te hebben, maer hy liet ook onverhoets een trompet steeken, als hy de gordijn van dit stuk voor de lief hebbers liet opschuiven, om de gemoederen tot het zien deezes oorlogsmans te bequaemen, Wanneer de zaek, die gy voorhebt, in uw verstant wel begrepen is, zoo neem, nae uw keur, een oogen-bliklijke daedt, want de verkiezing eens Schilders is vryer, als die van een History schrijver, zijnde deze verbonden de dingen van den grond op te verhandelen, daer een konstenaer plotselijk of in het begin, in het midden, of wel in het eynde der Historie valt, nae zijn lust en goetdunken, Hy verbeelt of het voorgaene, het tegenwoordige, of het toekomende, en is niet verder verbonden, als met 't geene in een opslach der oogen tevens gezien kan worden, uit het eeuwich vervolg der zaeken te vertoonen. En dat op 't aller gevoeglijkste, schiklijkste, vermaeklijkste, levendichste, bevallijkste, en op 't onbekrompenste aen den dach te brengen. Deze vindinge nu vast staende, zoo ⁺moetmen die, als gezegt is, onophoudelijk overleggen

Eer gy begint iet waerdichs af te beelen,
Zoo laet de daed door uwe zinnen speelen

Met indruk: jae totge in den geest kunt zien

De dingen zelfs als in der daedt geschien.

⁺Zijn gedachten zoodanich gewennende, datze met der tijdt de zaeken, als ofze tegenwoordich waren, in denkbeelden geschildert zien. Maer op datmen dit op 't allerbest aenvange, zoo waer 't wel van nooden, datmen zich Klioos vermaeningen erinnerde, om de zaeken, door te grooten schroom,

+ Verkiezing vry.

+ Die wel t'overleggen

+ En zich in te beelden,

[p. 179]

⁺niet te armhartig voort te brengen. En wederom datmen de verwaende grootsheyt in tegendeel vermijde. Nicophanes wiert gepreezen, om dat 'er in zijne werken deurgaens een zonderlinge defticheyt en Tragische parmanticheyt gespeurt wiert. Welke deugt een beklijvende achtbaerheyt toegeschreeven wort. Dat is waerlijk groots, zegt Junius uit Longinus, 't welk ons t'elkens wederom als versch voor d' oogen verschijnt; 't welk ons zwaer, of liever onmogelijk is uit den zin te stellen; welkers gedachtenisse geduerich, en als onuitwisselijk, in onze herten schijnt ingedrukt; 't geen alle menschen te gelijk behaegt. Want het overeenstemmende oordeel van zoo veele verscheyden gezintheden moet d' aenzienlijkheyt van de waere grootsheyt nootzakelijk bekrachtigen. Elders wil hy, dat d'inventie niet verwaent, maer behoorlijk groots bevonden worde; niet afbreukich steyl, maer zachtelijk verheven; niet rokkeloos en onbezint, maer volkomentlijk ⁺krachtich; niet pijnelijk droevich, maer rijpmoedich straf; niet traechelijk lankzaem, maer stemmich bedaert; niet aelwaerdich dartel, maer heugelijk vreugdich, en zoo voort; waer meede hy te kennen geeft, datmen den middelwech voor den besten en zekersten moet houden. Doch dat niemant te lang in deeze overleggingen blijve steeken, maer stoutelijk voort vaere. Zeuxis, door de deure, die hem Apollodorus geopent hadde, ingetreeden zijnde, is stoutelijk voortgestapt; dit heeft het penseel, dat nu alles bestaen dorst, meerder eer en aenzienlijkheyt aengebracht. Gy ook, die de zaek nu wel begreepen hebt, tree stoutelijk toe. Des Cartes schreef zich zelven deezen zetregel voor: dat hy 't geene hy nae zijn vermogen eens voor goet gekeurt hadde, stoutelijk most uitvoeren, als oft het beste waere, ter tijd toe, dat hy door kragtiger reedenen ⁺geheel overtuigt wiert; en hy meent dat deeze stantvastigheyt veel nutter is, dan datmen door veel twijfelens blijft waggelen. Francisko Rustici zeyde, datmen zich eerstwel most bedenken, waer uit dan gemakkelijk een ruw bewerp konde gemaekt worden: datmen dat bewerp nae lang herschetsen eyndelijk in Teykeningen tot meerder volkomentheyt most zoeken te brengen. Want door 't beschouwen van al de by zonderheden ter zaeken vereyschende, zoo zal den nimmer stillen geest yder ding in zijn eygen plaetse zeer bequaem en ordentelijk schikken, en de gedeeltens, daer toe noodich, zoo behendich en onuitvindelijk samenknoopen, datze nu niet meer gedeeltens, maer gezamentlijk een geheel en volkomen lichaem zullen schijnen te zijn. Vorder ⁺wil Rustici, boven gemelt, datmen deze Teykeningen dan weeken en maenden ongezien laete leggen, om met versche gedachten dan de beste te kiezen, en in 't werk te stellen; hier inne de leere van Horatius eenichsins volgende, die zegt: Houw uwe schriften negen jaeren by u t' huis, wat niet uitgegeven is kan men telkens weder uitschrabben. Maer ik vinde hier inne

+ In bequame grootsheyt.

+ Lib. 3.

+ In zijn beleed. 3 deel

+ Schetssen, En die weg te leggen.

[p. 180]

ook deeze zwaericheyt, dat de geest door het uit de weeg leggen der aengevange ordinantien gemeenelijk verslapt, en in zijn hitte verkoelt; jae dat de reets opgegaderde aerdicheden wech vluchten en verdwijnen, zoomenze niet tijdelijk waerneemt, en in 't werk stelt; ook is al te groote schreumherticheyt een hinderpael in de konst. Daerom raed ik, dat men liever al zijn krachten te werk stelle, om het eens met yver aengevangen onderwerp, zoo veel ⁺mogelijk is, tot volmaektheyt te brengen, en 't zal u over negen jaeren daer nae eeven vry staen, dit eerste door een ander te verbeteren. Aen een bequaeme vinding in 't ordineeren hangt het geluk of ongeluk van het gansche werk: want wat zoudt u lusten veel arbeyts in de byzondere deelen te besteeden, wanneer u 't geheele bestek mis haegt? In tegendeel, wanneer u 't geheel vernoegt, zoo zal u geen deel voorkomen, hoe zwaer het ook zy, of de lust zal'er u door redden. De Schilders, Beeltsnyders, jae de Poëten zelve, zegt Tullius, wenschen, dat de lief hebbers haere werken op 't alder-naeukeurichst deursnuffelen: ten eynde dat zy, al 't geene met reeden berispt wort, verbeteren mochten. Dit zal u dan niet t' onpas komen, als gy verzekert ⁺zijt, dat uw algemeene stelling en ordinantie goedt is. Dan zal 't u niet hinderen, of gy u al, als Apelles, in een schoenriem, vergreepen hadt: of als Phidias ergens een neus wat te dik ofte lang had gemaekt. Dan zult gy niet beschaemt zijn, datmen u eenige gebreeken aenwijst, maer alles zal u tot nut en voordeel gedyen. Gy moogt ook, om in 't oordeel over uw wel beleyde ordinantie verzekert te zijn, een getrouw vrient in de konst dezelve toonen, en zijn berispingen gaede staen: want zoo diende zich Apelles van het gevoelen van Lysippus, en deeze wederom van het oordeel van Apelles: en Praxiteles hielt dit voor zijn beste werken, die hy met raedt en daedt van Nicias gedaen hadde. Verzin derhalven voor't begin, often zal u niet beter gaen als Puntormo, die somtijts van 's morgens tot savonts voor zijn werk zat, om zich te bedenken, en scheyde doch zonder iets te verrichten ofte verbeteren: om dat hy mooglijk zach dat het te laet was, het geene dat qualijk begonnen was te recht te brengen.

Ziet gy te spaede uw misverstand, zoo moogt gy 't hooft wel klouwen:
Wanneer de steen is uyt de hand, zoo baet geen naeberouwen:
Dog, is men op een quaede weg, strax keeren kan veel winnen;
Maer best is 't, met goet overleg zijn zaeken te beginnen.

+ Om daer nae te verbeteren.

+ Hoe noodich d'ordinantie goet moet zijn.