Inleyding tot de hooge schoole der schilderkonst: anders de zichtbaere werelt

Eerste hooftdeel.
⁺Van 't ordineeren in 't gemeen.

IK zoude dejeugt al vroeg aen 't ordineeren stellen, op dat zy, haer gebrek in de kennis der dingen gewaer wordende, te meer yveren mochten, om allerley zaken en gedaentens der dingen in haer begrijp op te gaeren, en door 't vlijtich opmerken, en 't veel stoffen te bekomen.

Door veel te doen geraekt de geest aen't speelen,
En zwanger, om van zelf iet uit te beden.

Hoe slecht het is, vaer voort, en pijn u sterk

⁺Met zin en geest, zet al uw klacht te werk.

Herschets de schets van 't geen gy hebt begreepen;
't Verstant wort door een misslach best gesleepen.

+ Thalia significa capacita, essendo bisogno à colui che vol imparare, esser capace, & inteligente di quello che legge. V. Cartaro. in Imagini de i Dei, &c.

+ Vroeg te leeren ordineeren, en uit den geest te teykenen,

[p. 175]

 

Het geen gy dus uit eigen houtje snijt,

 

⁺Ontdekt, hoe ver gy knaep of meester zijt.

 

Een noodigh stuk om uwen geest te noopen,

 

Om meerder stof door arbeit op te koopen:

 

Om d' aendacht en gebeuchenis, in 't zien

 

Van konst stuk of natuerwerk, te gebiên,

 

Al d' aerdicheên als schatten te vergaeren.

 

Zoo gaert een bie den bonich uit veel blaeren.

Maer gelijk 'er by de Poëten verscheyde bequaemheden zijn, en deze, door den Geest van onze Thalia ont steeken, niet dan aerdicheden hervoor brengt: daer een andere, van Melpomene bezeten, een hoofser tael, in krakende ⁺broozen, ten toneele uitbromt: en een darde door de gunst van Clio met grootser heldevaerzen her voor komt; zoo schoeit de Schildergeest, op dergelijke leesten.

Het is ons geraetsaemst (zegt Tullius) de leydingen onzer eygene natuere te volgen, en onze betrachtingen daer nae te richten: want te vergeefs zoudemen de zelve tegenstreeven in het bejaegen van 't geene wy onmachtich zijn: gelijk'er gezegt wort, dat het onmogelijk is de bevallijkheyt in de konst, ten spijt van Minerve, te treffen. Zeker de Schilders staen hier wederom met de Poëten, gelijk die van Horatius deeze vermaening hebben:

Indien gy schrijven wilt, zoo dient een stof gedocht,

Die met uw macht gelijkt, om niet te blijven steeken.

Denk wat gy draegen kunt, wat gy wel overmogt,

Zoo zal u klaere stijl noch ordening ontbreeken.

Alle verkiezingen zijn eeven nae, maer, gelijk men zegt, niet al eeven nut. Hierom moet yder een zich zelven onderzoeken, om 't geene hem eygen is voornamentlijk in 't werk te stellen: want 't geene andere gelukt, zal ons juyst niet toevallen, maer 't geene ons eygen is, zal ons licht afvloeijen. De kamerspeelers verkiezen niet altijts de beste, maer de bequaemste fabulen, die haere personaedjen gelijk zijn. Die stout van stem waren, pleegen Epigonos en Medea te speelen. Die beweeglijk van gebaer waren, hadden behaegen in Menalippe en Clitemnestra te vertoonen. Rupilius verbeelde Antiope, maer AEsopus nam noit de rol van Ajax. Zoo hebben de voornaemste Schilders ook altijt iets, dat hun best meevalt. Dezen zal 't lusten, wat stof hy ook voorheeft, de zelve deur aerdige deelen wonder behaeglijk te doen schijnen, als of hy meer vermaeks had in 't vertoonen van een soorte der medewerkende dingen, als in't gros van de zaek; 't zy in geestige bewegingen, tronien, toetakelingen of teujeringen. Een andere zal dezelve deelen door een gedwongener ordre, door schikschaduwe en beeldesprong wonderlijk ver-

+ Waerom.

+ De drift en Natuer der geesten verschilt.

[p. 176]

grootsen. Maer de derde acht alleen een bloote en onbedwonge vertooning en bralt quansuys op 't ware groots, volgt de Roomsche zwier van Rafaël en Angelo, en houd staende, dat der dingen defticheit door 't uitbeelden der geringe lijdingen gekreukt wort: dat de Schilderkonst in top is, daerze alleen op heldachtige deugden acht geeft: dat het bedwang der lichten en schaduwen een brosse kruk is: en onrecht datmen, om het eene te verschoonen, het andere verduistere. Wat ons aengaet, wy geeven deze, en, zoo 'er noch meer verschillende geesten zijn, yder de vryheyt haer behaegen te volgen; ⁺en verwerpen geen tulp om dat het geen roos, noch geen roos om dat het geen lely is. Wy zullen de konstdeelen verhandelen, een yder verkieze daer uit 't geen hem 't waerdichst dunkt. Al wat de konst stuk voor stuk vertoont, is een nabootsing van natuerlijke dingen, maer het by een schikken en ordineeren komt uit den geest des konstenaers hervoor, die de deelen, die voorgegeven zijn, eerst in zijne inbeelding verwardelijk bevat, tot dat hyze tot een geheel vormt, en zoo te zamen schikt, datze als een beelt maken: en dikwils een menichte beelden eender Historie zoodanich schikt, dat 'er geen de minste te veel noch te weynich in schijnt te zijn. En dit noemtmen met recht een waerneming der Simmetrie, Analogie, en Harmonie. Ten is niet genoeg, dat een Schilder zijn beelden op ryen nevens malkander stelt, gelijk men hier in Hollant op de Schuttersdoelen al te veel zien kan. De rechte meesters brengen te weeg, dat haer geheele werk eenwezich is, gelijk Clio uit Horatius leert:

Breng yder werk stuk, zoo 't behoort,
Slechts enkel en eenweezich voort.

Rembrant heeft dit in zijn stuk op den Doele tot Amsterdam zeer wel, maer na veeler gevoelen al te veel, waergenomen, maekende meer werks van het groote beek zijner verkiezing, als van de byzondere afbeeltsels, die hem waren aenbesteet. Echter zal dat zelve werk, hoe berispelijk, na mijn gevoelen al zijn meedestrevers verdueren, zijnde zoo schilderachtich van gedachten, zoo zwierich van sprong, en zoo krachtich, dat, nae zommiger gevoelen, al d' andere stukken daer als kaerteblaren nevens staen. Schoon ik wel gewilt hadde, dat hy 'er meer lichts in ontsteeken had.

⁺Deze kunst van ordineeren zullen wy met Duitsche woorden noemen, een wisse treffing der medevoeglijkheyt, overeendracht, en maetschiklijkheyt; zonder welke alles verwart en vol strijt is. Hoe noodich het nu is, dat de geest tot dezen Regel der vindingen in 't werk te stellen bequaem zy, is licht te ⁺begrijpen. Want schoon gy alle de byzonderheden, die tot een Historie behooren, ⁺kent, en machtich zijt, zoo kunnen deeze geen goede ordinantie uitmaken. Eeven gelijk alle de byzondere gedeeltens van een gegoote fi-

+ Maer wy laeten elk zijn keur vry.

+ Wat de kunst van wel ordineeren is.

+ En hoe noodich.

+ Voorbeelt.

[p. 177]

guur, in een gietwinkel overhoop leggende, niet machtich zijn een beelt op te maken, ten zy yder lit in zijn eygen gewricht geplaetst worde. Want het zal een af keerlijk monsterdier uitmaken, indien men de deelen mis neemt, en een oor in plaets van de neus voegt, of datmen een been, in steede van een arm aenzet. Ik heb nochtans van een Hoogduits Beeltkonstenaer gezien, ⁺dat hy, in 't vernieuwen van een ouden houten Engel, den rechter arm aen den slinker schouder, en den slinker onder den rechter vleugel had vast gehecht. Maer dit mach 't verzuim van zijn leerjongen geweest zijn. Op het wanschiklijk ordineeren past ook dit vers van Horatius Flakkus:

⁺Zoo eenich Schilder ons een menschen hooft verbeelde

Met eenen paertshals, en met veedrengeschakeert,

En arm, en been, en buik, in 't wilt door een verdeelde:

Of had een vrouwen beelt op 't schoonste gebootseert,

Wiens onderlijf wel een mismaekten vis zouw lijken,
Wie zouw niet lachen zulk een wanstal te bekijken?

De dingen, die buiten goede ordre zijn, kunnen niet bestaen, maer vallen overhoop.

Geregeltheên en ordentlijke zeeden,
Zijn steunselen van staeten, huizen, steeden,

En rijken. Want daer wet noch regel is

Staet alles los, en draeit op 't ongewis.

Al 't schepsel is volorder. Zelf de dieren
Als nutte byen, en arbeytsame mieren.

Wilt doch uw werk, ô Schilderjeugt, geschikt

Beleggen. Kom bevlytich u, en mikt,

Om deezen prijs, zoo dierbaer, te gewinnen:
Maer order eerst door regels uwe zinnen.

⁺Gelijk een beeld in veele leên bestaet,

Zoo beeld u in, dat een geschiede daed,

Die gy verkiest, om uwe kunst te toonen,
Ook leeden heeft; want van een troep persoonen,

Is deeze 't hooft, die 't lichaem, die de hand,

Verbeeldend t' saem het zinnebeelds verstant.

+ Van wanstal.

+ In de Dichtkunst.

+ Een geschiedenis wort by een beeld vergeleken.