Inleyding tot de hooge schoole der schilderkonst: anders de zichtbaere werelt

[p. 141]

Zeste hooftdeel.
Van de Omstandicheit, ofte bywerk.

OGy, die de zeste onder de Zanggodinnen zijt! vorder ons in ⁺deeze onze vierde Schilderwinkel, en leer ons omstandicheden uitvinden, die aen ons voornemen passen. 't Is uw werk, aerdicheden uit het hooft te verzinnen: toonze ons zoo overeen-stemmende tot ons hooftwerk, als de toonen van uw minlijk gezang met de klanken van uwe lier maet houden.

d'Omstandicheden van by werk, geven aen een historie geen kleyne welstant, en der zelver verscheydenheyt verlusticht het aenzien.

Verscheidenheyt, in veel veranderingen
By een gevoegt, en by werk geeft de dingen

Een luister: zoo m' ook eenich tam Gediert

Te pas brengt, of gepluimt gevogelt, 't siert

Het werk: zoo vind het oog ook een vernoegen
Somtijts een Moor by maegdekens te voegen:

By d'ouderdom een dertel speelend' kind:

Gewapenden by naekten: maer noch vind

Men ruimer stof, in veelerley gewaeden,
In dienstgetuig, festoenen en sieraeden.

De omstandicheden moeten de Historie eygen zijn, niet gelijk als den ⁺Schilder, Sint Jan, met een jong Geitjen in zijn arm, en een papierrol aen zijn staf, met opschrift, Ziet het Lam Gods, had afgebeelt. Maer dit was meer uit onnoozelheit, dan uit moedwil; want hy dit lieve beesje, dat zoo wel een Lam geleek, bygeval krijgende, heeft'et gekonterfeit, zonder aen de lammerewol te denken.

Geen Dier zoo net een Lam gelijkt,
Indien het waer met wol verrijkt.

⁺Ik heb ook gezien een uitnemend stukje van't sterven Marie, komende uit het hof van Mantua, daer de Apostele al met Roozekransjes of Vaderons-kettinkjes geschildert stonden, waer in den Ouden Breugel, die 't gemaekt hadde, wel betoonde een goet Katolijk te zijn. Maer hy scheen niet geweeten te hebben, dat den insteller van de Roozekransjes, Sint Dominikus, zoo veel hondert jaer na d'Apostelen geleeft heeft: En 't is hem te meer te vergeven, vermits men al lang voor hem gewoon was den Apostel Jacobus de Mindere met een Pater-

+ Vie enzo Cartari Reggiano. Erato vuol dire inventione di cose simili, perche colui che impara, besogna che habbi discorso di ritrovar ancor egli cose nove simili.

+ Omstandigheen moeten eygen zijn.

+ Exempels.

[p. 142]

noster in de hand te doen schilderen. Ik zal niet zeggen van die zich vergreepen hebben in tot een krom zwaert een rechte scheede te maeken, of van hem, die van den Boer berispt wiert, dat hy een Vogel, op een Korenayr stellende, de zelve niet en hadde doen buigen. 't Gemeen oordeel, en Apelles Schoenmaker zal die gebreeken licht ontdekken. Men vind echter geschiedenissen, die, om d'oneygentlijkheit der Persoonen, met de omstandicheden ⁺raer zijn, als of men de listige Ulisses de Schelpstrant en het zandige duin zach ploegen: of de groote Achilles, door dwang van zijn bekommerde Moeder, om Themis orakel en 't nootlot van een verradersche doodt ⁺t'ontwijken, zich onder de Hofjufferen van Deidamia in Scyros zach paleeren; daer hy in vrouwe gewaet van den schalken Griek betrapt wiert; toen hy zijn lust tot den krijg in't aentasten der wapenen liet blijken. Zoodanige geschiedenissen zijn, wegens haere onvoeglijkheden, aenmerklijk, en worden, om hare oneygentheit, ten toon gestelt. Gelijk niet minder de doorluchte Karel de vijfde, toen hy zijn Koninkrijken en Keyzerstaf, na't voorbeelt van Diokletiaen; had afgeleit, en by't graf van Sertorius boomen snoeide, bloemen queekte, zonnewijzers stelde, of, dat noch vreemder is, met de Monikken in 't Klooster van Sint Joost zijn eygen lijkvaert hielt. Een zelve omstandicheit is niet altijts eeven voeglijk. d'Oude Romeynen, die van Harders en Boeren opquamen, pasten't in vreede de ploeg te mennen, en van d'Akkers tot oppergezaghebbers verkoren te worden, of met gebrade rapen, na de gewoonte van haere opvoeding, vernoegt te zijn. Rome behielp zich lang met laege gebouwen, maer in macht aengroejende, groeiden ook de gevels. Alle natien, ja alle persoonen hebben iets, ⁺dat hun eygen is. Aen d'Oostersche Koningen voegt prachtigen omstant; Azia was van outs vol Badstoven, en Lustkameren: in Sparta niets dan nootzaeklijkheit. 't Voegt wel, dat men Hannibal in 't harnas schildere: dat men Krezus by de schatten, Mydas in 't gout, Kato in den Raet, Demosthenes al preekende, en Jakob by de Schapen afmaele. Epaminondas was verlieft op armoe, en Diogenes verzot op ongerijf. De Proseeten voegt het droomen en vremde gezichten te zien, d'Apostelen onder 't volk te zijn, ⁺Monikken by 't sterven; Papen by d'Offerkist, Soldaten by't boereplagen, Joden by't schacheren, en Jan hagel de mirakelen by te woonen. Maer ik wil ook niet, dat gy in uwe omstandicheden al te gebonden zijt, en voornamentlijk aen meeningen, die niet al te zeker gaen. Want schoon'er zijn, die willen dat het kruis Christi van vierderley hout was: Te weten, de voet van Ceder, de blok van Cypres, het bovenste van Olyfboom, en de dwarsboom van Palmhout, zoo zult gy mogen beslaen met eenderley hout, ⁺ja al was 't maer met Eyken. Voor een Roomsch Keyzer zult gy een brandende vierpanne doen draegen; en voor een Raetsheer een strafbijl, de

+ Ten ware het de Historie geboot.

+ Exempels.

+ Yder natie ja yder voornaem persoon met zijn eyge omstandicheyt uit te beelden.

+ Schilders vryheyt.

+ Kenteykenen van staet of beroep.

[p. 143]

Qiurinaelsche Priesteren zalmen aen haeren hoet, als een huive, kennen. Een Senateur aen een schelp, als van een Schildpadde, in den erm; en een Rechter aen een schrijftafel; een Ritmeester moet een heirhamer voeren, en een Hopman te voet een Wimpelken; d'Orateur een boek, de Schermer een zwaert, de Snijder een schaer, de Smit een hamer, de Zilverwerker een klein aembeelt; en voort kan yder iets tot een teyken van den dienst of het ambacht, daer hy mede omgaet, by zich draegen. Want dit was by de Romeynen niet alleen in't gebruik, maer door de Wetten bevesticht, en niemant vermocht, zonder zoodanich een kenteyken, achter straet te gaen.

⁺Het kenteyken der Koningen plach in oude tijden een spiesse te zijn, welke de Grieken σκῆπτρα geheeten hebben, want noch te voren hadden de ouders de spiessen voor goden geëert, tot welkers plichtige geheugenis, zy daer na de beelden der Goden spiessen in de handt gaven. Maer namaels zijn de Koningen ⁺met kroonen versiert geworden. De Heylige Schrift maekt ook gewach van de spiesse, die Saul, d'eerste Koning van Israel, gevoert heeft. ⁺Maer oft u ook nodich was de kenteykenen der Roomsche Koningen te weten, wel aen, de Fasces of bondelroeden, met bylen, moet gy voor uit doen draegen, voorts een goude kroone, met een yvoiren stoel, en zekere Rokken van byzonder maeksel: als de Trabeae, de Pretextae, de Palmatae, eenige Ringen, en andere staetlijkheden. Maer vooral zult gy de zeegekoets daer op 't heerlijxt by voegen. Wat teykenen ook Scipio aen Massinissa, toen hy hem Koning noemde, vereerde, is by Livius na te zien.

⁺Wilt gy ook weten, waermede het opgergezach van Sparta wiert uitgebeelt, als de Ephori iemant ter zee ofte veldt zonden? Ik zal 't u zeggen: zy hadden twee gelijke ronde stokken, waer van zy 'er een aen de Zee-of Land-voogt meede gaven, en deeze wierden Scytales genoemt. Als zy nu aen den zelven iet gewichtichs te gebieden hadden, zoo wonden zy een riem van parkement om den stok, dien zy behouden hadden, in zulker voegen dat den stok bedekt wiert, en het parkement dicht aen malkander sloot; en dan schreven zy daer op 't geene zy wilden. En dit parkement, ook Scytale genoemt, ontwonden zijnde, droeg wel letteren, maer men kon'er geen zin uit raemen, tot dat den Kapiteyn, daer het aen hielt, het zelve ook om zijnen stok, op voorige nette wijze, gewonden hadde; want dan ontmoeten de letteren malkander wederom, gelijkze geschreven waren. Het ontfangen van dus danigen Scytale of brief, heeft zelf de grootste krijgsheeren van Sparta in haer voornemen te ruch gezet.

+ Koninklijk kenteyken. Een Spiesse.

+ Trogo Pompejo lib. 43.

+ Roomsch Koninklijke Teykenen. Polid: Virgel. l. 2. c. 3.

+ De Staven Scijtales. Ziet Plut. in Lyzana. 10.