Logo DBNL
Inleyding tot de hooge schoole der schilderkonst: anders de zichtbaere werelt (1969)

Inleyding tot de hooge schoole der schilderkonst: anders de zichtbaere werelt

(1969)–Samuel van Hoogstraten–rechtenstatus Auteursrechtelijk beschermd

Vorige Volgende

Achtste hooftdeel.
Van de hartstochten en driften des gemoeds: Zijnde het eerste lit in de tweede waerneminge; te weten van de daed der Historie.

ALldus dan de Persoonen, die gy voorneemt uit te beelden, u zelven voor oogen gestelt hebbende, zoo moogt gy u tot de tweede opmerking bereyden, welke verkeert ontrent de daeden en bedrijven in de Historyen. Als daer zijn offerhanden, Feesten, Triomfen, Speelen, Reyen, Renloopen, Jachten, Strijden, Kampgevechten, Schipbreuken, Bruloften, Besnijdingen, Doopen, Sterven, Aenspra-

ken, Raetplegingen, Moord' en Roveryen, Schakingen, Verlossingen, en al wat'er onder de menschen kan geschieden. 't Zy dan welke gy ook voorneemt uit deze of andere gebeurlijkheden op 't Tafereel te brengen, zoo worden'er, ten aenzien van de beelden, noch driederleye onderscheydene aenmerkingen vereyscht. Als eerstelijk, om de waere en rechte driften der gemoederen, die de geschiedenis veroorzaken, in yder Persoon, nae 't belang, dat hy in de zaek heeft, te doen zien. Ten tweeden, om de eygentlijke bewegingen den lichaemen nae haere doeningen toe te passen. En ten derden, datze zich op een manier vertoonen, die de konst eygen is. Gelijk wy dan van deze twee eerste aenmerkingen vervolgens zullen handelen. Wat de derde belangt, zy is Kalliope ten deel gevallen.

Van de driften des gemoeds, lijdingen der ziele, ofte Hartstochten staet ons dan eerst te spreeken. Leer nu, ô Schilderjeugt, deze allerkonstichste rol speelen. Polus, als hy de personaedje van Electra op 't Toneel t' Athenen vertoonen, en haer gejammer over de gewaende moort van Orestes met de valsche doodbus uitbeelden zoude, zoo heeft hy de waerachtige doodsbeenderen van zijn eygen liefsten Zoone opgegraven, en met de zelve de rol van de bedroefde Princes overwonderlijk uitgeboezemt. Zoo moogt gy ook, als u eenigen druk overkomen is, u met de kunst troosten, en als u iets behaeglijx voorkomt, zoo is 't tijdt, dat gy aenmerkt wat innerlijke gevoelicheden en uiterlijke bewegingen deeze lijdingen veroorzaken.

+Aristides Thebanus was den eersten, die de hartstochten en beroeringen des gemoeds in zijn tronien vertoonde. Hy beelde een gewond leggende vrouwe in een overrompelde stadt uit, die haer kruipend zuigkind van hare bebloede borsten zoogt af te weeren, daer de flaeuwicheit in 't sterven, de moederlijke voorzorge, kommer en droef heit, een yders verwondering verwekte. Nicearchus schilderde Hercules gansch bedroeft en beschaemt over zijn razerny. Ctesilas maekten een doodbrakenden mensche, daer in men +zien konde, hoe veel leeven 'er noch in was. Hy schilderden ook Jupiter in arbeit gaende van Bacchus, al kreunend en kermende. Maer deeze beweegingen des gemoeds worden wel meest in het aengezicht bespeurt, na welkers trekkingen die van het lichaem zich ook voegen: zoo dat, wanneermen die van het aengezicht machtich wort zich zelven in te beelden, men die van het lichaem te lichter zal kunnen raemen.

Wilmen nu eer inleggen in dit alleredelste deel der konst, zoo moetmen zich zelven geheel in een toneelspeeler hervormen. Ten is niet genoeg, datmen flaeuwelijk een Historye kenbaer make, Demosthenes was niet ongeleerder als anders, toen hem het volk walgelijk den rug toe keerde: maer sedert Satyrus hem Euripides en Sophokles vaerzen met beeter toonen en bevallijker bewegingen had voorgezeyt, en hy hem zelven met een half geschooren

hooft somtijts drie maenden opgesloten, en geheel den komediant leeren nabootsen hadde, sedert, zeg ik, hoordemen hem als een orakel der welsprekentheit. +Dezelve baet zalmen ook in't uitbeelden van diens hartstochten, die gy voorhebt, bevinden, voornaemlijk voor een spiegel, om te gelijk vertooner en aenschouwer te zijn. Maer hier is een Poëtische geest van noode, om een ieders ampt zich wel voor te stellen. Die deeze niet en gevoelt, tree vry te rugge; want hy en zal de zaek niet machtich zijn; ten +waer hem eenich Godt of Poëet de hulpige hand bood. Het gelaet des aengezichts wort wel te recht den spiegel van het hart genoemt; waer in gunst en wangunst, liefde en haet, vlijt en traegheit, vreugd en droef heit, en zoo veel hartstochten, als 'er in 't gemoed zich oyt beweegen kunnen, gezien en als geleezen worden. De goedaerdige schaemte ontdekt zich in een vloed van deugdelijk bloed, en de vreeze in een ebbe. Maer een kalm gemoed rust in een wel getemperde verwe.

+Onder alle deelen des gelaets schijnt de meeste veranderingh in de oogen, die dikwils door een onmerkbare beweeging nu een blygeestich schijnsel uitgeven, of door eenige droefachtige wolken benevelt schijnen. +In wereltsche menschen beeltmen Laetitia dat is blyschap uit, maer in de geene die na Godt leven, gaudium, dat is, verheuginge. Praxiteles maekte +van beeldstof een zeer blijde lacchende tronie, en daer tegens een andere zeer natuerlijk schreyende, beyde na de gelijkenisse van Phryne; betoonen-in twee gelijke tronien zoo verschillende driften. Zoo had ook den Gietkonstenaer Myron vermaek in een oudt geestich dronken wijf met een byzondere aerdicheit uyt te beelden, waer door hy grooten roem behaelde. Maer zulk een vreugde bequam Zeuxis zoo wel niet: want terwijl hy met diergelijk een drollige bes na 't leven te schilderen bezich was, barste hy zelfs zoo geweldich in lacchen uit, dat hy daer van verstikte en storf. Een Sardonise lach is die niet over de lippen komt, en zoo loeg Tygranes in't bedekken van +zijn verbaestheyt. Wat vorder de droef heit betreft, den vermaerden Timanthus zijn Iphigenia voor het Altaer en offerreede schilderende, maekte al den omstand droevich schreyende, over 't sterven van d'onschuldige +maegt, maer zoodanich, datmen yders treuricheyt van eens anders kon +onderscheiden: want den waerzegger Kalchas stont 'er gansch bedroeft, Ulisses zwaermoedich, Ajax als raezende tegen de goden, en Menelaus als haer Oom jammerlijk weenende. Maer als hy quam tot Agamemnon, zoo maekte hy hem het aenschijn bedekt, met een slip van sijn mantel, om dat hem den druk des benaeuden en jammerenden Vaders, over't nootlot van zijn lieve Dochter, onmogelijk dacht te kunnen uitdrukken. Hier en kan ik niet voorbygaen, hoe wy Schilders gewoon zijn, in het bitter lijden Christi, de Moeder Maria, als den Zalichmaker aldernaest, met de grootste bewee-

ging, die ons mogelijk is, uit te beelden: 't welk gemeenlijk is met haer te doen bezwijmen, en in d'armen van d'andere Maryen van haer zelve te doen vallen: groote Meesters hebben dit niet oneygen geacht, wy hebben +hen ook hier in nagevolgt. Maer zeekeren Johannes, tans by de zijne genoemt Bisschop van Uitrecht, beweert in zeeker tractaet, dat deze wijfsche teederheyt aen de grootmoedige en hoog verlichte Maegt niet en past, die haer zoo gansch overgegeven hadde, om alles wat haer van God overquam, geduldich te lijden. 't Welk ook van Metaphrastes uit zeekere oude schriften betuigt wordt, en dat zy haer wel betoonde als een Moeder, maer Moeder van den geenen, die aen de hartstochten maet stelde. Johannes den Evangelist zegt, dat zy met d'andere Maryen by den kruisse stont, en aldaer het bevel ontfing, van den Discipel, dien de Heere lief hadde, tot Zoon aen te nemen, en van hem als Moeder aengenomen te worden. Ik, wat my aengaet, wil haer in 't toekomende liever, met Timanthus, als Agamemnon het aenschijn bedekken, als my, met haer te veel weemoedicheyt, of anders te veel stantvasticheyt toe te eygenen, te vergrypen. Dit dient echter by een vernuftich Schilder vast te staen, dat hy de beweegingen van droef heyt, zoo veel hem mogelijk is, nae den aerd en eygenschap der Persoonen, of meerder of minder doe blijken. De Stoiken riepen, dat deeze hartstocht een rechtschaepen man noit en behoorde te beweeen: maer de Schilders en Treurdichters geven aen haere Tafereelen en Toneelen, door het uitbeelden van verscheyde droef heden en jammerklachten, het beste sieraet.

Demon van Athenen, om de konst in top te voeren, heeft wat vreemts +bestaen: Want als hy een beelt, als Genius van zijn geboorte stadt, zoude maeken, zoo nam hy voor, al de driften der Attische steedelingen daer in te vertoonen. En dees eenige figuer zoude schijnen te zijn dartel, ongestadigh, korzel, onrechtvaerdich, en nochtans spraekzaem, goedertieren, stout en ontfarmende, opgeblazen en ootmoedich, en eyndlijk ontzinnich en vervaert. Een vremde mengeling van hartstochten, die voorwaer niet wel zijn te vereenigen. Maer de groote geesten hebben meer ter proeve gestelt, +als uitgevoert. Ik houde veel eer, dat hy de twijfeling zal uitgebeeld hebben, zijnde een gedaente des aengezichts, waer in verscheyde bedenkingen onder duistere winkbraeuwen en onvaste oogen overhoop leggen.

Hoewel het ook wel mach zijn dat hy, door byvoegen van verstand uitbeeldende dingen, zijn voornemen uitgevoert heeft: als met de gedaenten harer kleederen, handtuigen, gedierten, en dergelijke, daer Cesar Ripa byna al wat bedenkelijk is, meede uitbeelt. De Poëten doen hare personaedjen ook wel veelerley driften byna al teffens vertoonen, gelijk Tasso van Armide zegt:

 
+Nu bootstze kuissche schaemt met neergeslagen oogen,
 
Dan zietze in 't ronde elk aen, en heeft'er al bewoogen
 
Als in een oogenblik door een byzondre drift
 
En duizentderley slach van haer bedekt vergift.

+Myron maekten een Satyr, die zich over zijn pijpen verwonderde. Theodorus schilderde Leontium de vriendinne van Epicurus als opgetogen in een diepe bedenkinge. Zoo heeft Protogenes Pluliskus ook als in een verruktheit uitgebeelt. Virgiel schildert Latinus dochter in droef heyt en schaemte aldus uit: Lavinie hoorde haer moeder kermen, en de traenen biggelden langs haere +blaekende wangen: z'ontstak van schaemte zoo root als vier, en al haer aenschijn gloeide: gelijk ofiemant Indiaensch yvoir met bloetroot purper overstreek, of gelijk weerschijn van roode roozen onder witte lelien speelt, zoo bloosde de maegt in haer aenschijn. Zeeker het koloreeren valt den Poëten lichter, als ons Schilders. Echion schilderde een nieuwgehuwde, die een merklijke schaemte hadde. Voorts wegens het uitbeelden van tochten, en voornaemlijk van droef heit, heeft Broer Lippi van Florencen geen kleine eere behaelt, want hyze zoo natuerlijk vertoonde, dat niemant zijn werk zonder deernis kon aenzien. Een verwoeden beschrijft Seneka met een bars +en dreygend aengezicht, treurich voorhooft, schriklijke gedaente, verhaeste gang, trillende handen, veranderde verwe, en met barstende zuchten. En hier by gelijkt hy de vergramde, hun oogen branden en glinsteren, +hun aengezicht is rood van't bloed, dat uit het diepste van hun ingewant opwelt; hun lippen beeven, en hun tanden klapperen, hun hairen ryzen te berge, hun adem is geprangt en hijgt, hun vingeren kraken in 't wringen, hun stem is heesch en schor, zy slaen in de handen, en stampen met voeten, hun geheel lichaem sidderten dreygtschriklijk, hun gelaet is leelijk gezwollen en verderft zich zelve. Zoo zegt Moses, dat Kains ebaer zich van toorn veranderde. Timomachus heeft den raezenden Ajax afgemaelt, en +hoe hy zich in deze ontzinnige dolheit al aenstelde. Silanion verbeelde den wrevelmoedigen konstenaer Apollodorus, en maekte hem niet alleen gelijkende, maerzoo, datmen 'er zijn korzelkoppige kriegelheit in bespeuren +kon. Coesseteau zegt van Domitiaen, datmen de gramschap in zijn oogen zach glinsteren, de hoogmoed zich op zijn voorhooft vertoonen, en d'onbeschaemtheit op zijn aengezicht uitbarsten, diens bloozende verwe, van de natuer tot een teyken van zedicheyt daer op geschildert, eer een dekmantel van zijn onbeschaemtheit, dan een teyken van schaemte was. Wilt gy een onverstandich mensche, onleerzaem, en vanschelmachtigen en verradersen +aert, onkuis en lichtvaerdich, jae van alle ondeugden samengezet, te bert brengen, zoo schildert een groven dikkop, met hair, als zwijneborstels, met groote scheeloogen, met hangende wangen, met een

breed ingeboren neus, met omgekrulde dikke lippen, met zwarte tanden, voor en achter gebult, korte dikke kromme beenen, often minsten mank gaende; en laet dan vry een Physiognomus uw meening spellen, ik wedde, dat hy zeggen zal, dat gy 't rechte wit getroffen hebt. En nochtans wort Sokrates zoodanich beschreven, die door 't overwinnen van zijn weder-waerdige natuer, eyndlijk zoo vergekomen is, dat hy door Apollos orakel, den wijsten onder allemenschen is genoemt geworden. Dat dan Sokrates, Esopus, en dergelijke, uit dezen konstregel worden uitgezondert; en ons ten prikkel dienen, om onze aengebore gebreeken ook te wederstaen. Maer wy geraeken dus weederom in de Kroostkunde; waer van ons Polymnia reets staeltjes genoeg gegeeven heeft.

De vreeze, die den wijzen niet en past, en welx stede de voorzichtigheyt behoort te bekleeden, versiert een Schildery, als menze wel uitdrukt.

+De manier van een bevreesde natuerlijk uit te beelden, wiert Francisko Monsignori van Gonzaga Hartoge van Mantua geleert: Want als den Schilder met alle vlijt eenen Sint Sebastiaen naer 't leeven geschildert hadde, zoo begon den Markgraef, als hy hem zach, Francisko te berispen, zeggende: Dat in dezen geschilderden Heylich de schreum en vreeze van geschoten te worden, die hy meende dat 'er in behoorde te weezen, ontbrak: en dat 'er noch behoorlijke schrik in het aengezicht, noch rekking en trekking der zenuwen en spieren te zien was: dat hy derhalven, als hy zijnen man, 'twelk een arbeyder was, wederom gestelt en gebonden hadde, hem zoude roepen, hy zoude hem toonen, hoe 't behoorde te zijn, Monsignori’s anderen daegs zijnen gast gebonden hebbende, riep heymelijk den Markgraef, doch zonder te weeten wat hy voor hadde. Maer Francisko Gonzaga, tot zijn voornemen bereyt zijnde, quam als zeer verstoort, met een geladen en gespannen kruisboog uit een andre kamer, roepende tegens den arbeider: Ha jou verrader! Nu zijt gy dood; hier was 't dat ik u begeerde. Den armen man in doodangst wrong en trok om de touwen te breeken, zijn aengezicht wiert doodverwich, de zenuwen spanden geweldich, en vrees en schrik speelden haer natuerlijke Rol. En aldus wiert door aenwijzing van Markgraef Franciskus den geest van den Schilder Franciskus zoo wakker, dat hy zijnen Sebastiaen een geheel andere, maer gansch verschrikte gedaente gaf.

+Hier nevens noch een ander stael, maer niet zoo gevaerlijk. Mijn broeder Johan, als hy by my tot Weenen was, en nevens een beschuldigende dienstmaegt, een bedeesden Sint Pieter wouw schilderen, ging op den Graven, of de mart, ontrent de oude en gevryde bedelaers; hy vont'er een, dien hem dacht dat hem diende, dien hy verzocht hem te volgen. De

goede man, op hoop van een milde aelmoes, quam met hem tot in ons huis, zonder te weeten wat hy doen zoude, alzoo hy mijn broeder, die geen goet Hoogduits sprak, niet en verstont; maer als hy hem tot in zijn kamer geleide, en hy die zoo vreemt, hier met een dootshooft, en daer met een hoofdelooze leeman op zijn Schilders verzien zach, begon de goede man als gansch ontstelt te beeven en sidderen: des hy hem te minlijker toesprak, en te meerder vorderde om te gaen zitten, met goede beloften van kost en loon. Maer den armen man bracht wederom alle verschooning in, en zocht t'ontglippen, en rondom ziende kreeg de deur. Den Schilder gestoort zijnde, scholt hem voor een leuijaert de aelmoessen onwaerdich. Hy wederom zeyde: Ach ik heb den heer niets misdaen, daerom laet my gaen, ik ben een oprecht man. Ik quam juist t' alle geluk op dit geschil en gerucht in huis, en verstont uit hen beyde, wat'er gaens was. En voornamentlijk van den bedelaer, die om zijn leeven bad. Het waer my onmooglijk geweest hem te paeijen, maer verscheyde persoonen toeschietende, onderrechten hem zoo wel, dat hy eyndlijk overwonnen wiert: maer hy zat met zulk een vrees en ontsteltenis, als of hy Sint Pieter zelfs geweest was; zeer dienstich tot het voorgenomen onderwerp, en eens uit ons huis komende liep hy, als waer hy uitgebroken, en wat beloften hem namaels gedaen wierden, hy wilde noit meer wederom komen, ter plaetse, daer hem +dacht, dat hy bey Duivel en dood gezien hadde. Aristides beelde een smeekenden uit, dat het hem zelf aen de stemme niet enscheen te ontbreken, Maer laet ons tot vermaeklijker driften komen. Van de verliefde Armide komt dit vaers:

 
+Met lachende oogen heeft zy hem ter sluik bevochten,
 
En voerde in yder lonk wel duyzentderley tochten.

Onzen Poëet Vermander zingt van verliefde gelieven op volgenden zin:

 
Zoo gy de tochten van verliefden wilt verbeelen,
 
Zoo laet haere oogen vol van minnevonken speelen,
 
Een mond vol vreugd, en een toeneygend aengezicht,
 
Omhelzing, strengeling, en wat de minneplicht
 
Verliefden onderling oyt eerlijk leerde pleegen,
 
Neem waer, en mijd u van 't geen beter dient gezweegen.

+De Penelope van Zeuxis, beelden een volmaekte eerbaerheit en zedicheit uit. Parrasius schilderde twee jongetjes, daermen een kintsche onbekommertheit +in zach: desgelijx maekte Cephisodorus van Marber. In de deugdsame liefde, en begraside heylicheit in tronyen, en bevallijk gebaer, heeft Barozio van Urbijn grooten lof verdient: maer niet minder zijn landgenoot Rafaël, gelijk te zien is in de hooge Altaertafel in Araceli, daer in de Maria +een ootmoedich en zeedich weezen, de Moeder Christi betamende, zweeft.

En in den Johannes soberheit, oprechticheit, en gewisheit des gemoeds. Andere en meer Mariebeelden vind men noch van Rafaël, waer in hy zoodanich een godlijke zeedicheit heeft uitgebeelt, datmer de onbesmette maeg-delijkheit in schijnt te zien: gelijk van een tot Florencen gezegt wort, welkers oogen verzelt zijn met zeedicheyt, 't voorhooft met eere, de neuze met gratie, de mond met deugd, en het kleed met simpelheyt en eerbaerheyt. Zoo wort ook van Buonarotti getuigt, dat hy in een rond stuk een Maria schilderde, met bey de knien geknielt, haer kindeken aen Joseph toereykende, in welkers om ziende aengezicht starende op 't schoone kint, men een zalich en volkomen genoegen scheen te zien: En dit was het stuk, waer van Agnolo zijn eysch tweemael verdubbelde. Wy moeten ook niet voorby gaen de Cecilia van Rafaël, die zoo godlijk als opgetogen naer een Hemelsch koor Englen luistert: of de Maria Magdalena in't zelve stuk, in wiens verheugend weezen men't vernoegen over haere bekeeringe ziet. Mander prijst dit stuk hemelhoog, en teykent dit vaers aen, dat'er in Latijn opgemaekt is:

 
Pingant sola alij referantque coloribus ora;
 
Caeciliae os Rafaël, atque animum explicuit.
 
Een ander schildre slechts 't uitwendig wezen na;
 
Urbijn maelde ook den geest in zijn cecilia.

Van een Marie Magdalene van Titiaen wort aengeteykent, dat zy de oogen rood bekreeten ten Hemel slaende, hoewel schoon zijnde, den aenschouwer eer tot gelijke tocht van boete als tot wellust verwekt. Dergelijk zach ik'er een van den Ridder van Dijk, geheel als met een Hemelsche gunst overgooten.


Vorige Volgende