Inleyding tot de hooge schoole der schilderkonst: anders de zichtbaere werelt

Negenste hooftdeel.
Van de doening, in de daed der Historie, het tweede lid der tweede waerneeming.

⁺CImon Kleoneus heeft allereerst een tronie van ter zijden in zijn schilderyen te pas gebracht, doende door dezen nieuwen vond niet alleen zijn beelden omzien, maer de zelve ook somtijts, na vereysch der zaken, de oogen op en nederwaerts slaen. En deze konstgreep noemdemen Catagrapha. Van die tijd af begostmen de beelden, als zich beweegende, of iets bedryvende, te vertoonen: tot dat Myrons schijfwerper, Discobolus genoemt, in een heftige beweeginge staen-

+ Wie de eerste beweeging begost uit te beelden.

[p. 116]

de, alle oogen vol verwondering tot zich trok. Het zy nu, datmen een enkel beelt, of veele te zamen voor hebbe, men moet toezien, datmen alleenlijk een oogenblikkige beweeging, welke voornamentlijk de daed der Historie uitdrukt, vertoone; gelijk Horatiuszegt:

⁺Breng yder werk stuk, zoo ’t behoort,
Slechs enkel en eenweezich voort.

Op dat het werk eenstemmich den toeziender, als een anderen omstander verrukke, van een felle daed doe schrikken, en door het zien van iets blygeestichs doe verheugen: of dat hy door eenich aengedaen ongelijk met meedelijden bewoogen worde; en in een rechtvaerdige daed zich vernoegt ⁺bevinde. Hier vereyscht dan voor al, dat de doeningen of beweegingen des lichaems met de lydingen des gemoeds overeenkomen, al waert zelf in byna stilstaende vertooningen, gelijk Tasso van Armide zingt:

Zy hield van spreeken op, maer toonde in haer gelaet

Grootmoedicheit getergt van gramschap, spijt en smaet

Met droefheyt het gezicht ontstak; zy scheen te deinzen
Met eenen voet te rug; en toverde door veinzen.

⁺Poëtische Schilderyen zijn my lichter, dan geschilderde, hier te boek te stellen. Zie dan, doch met een bezadicht oog, de dartele Armide noch eens met Reinout:

Hy lach op bloemen in de schoonfte maegden schoot,

Van weergalooze zeeden.

Zy had haer blanken hals geheel ontdekt en bloot,

Degoudkuif hing beneden.

't Ontsteken aenzicht glom een weynich als bezweet,

Natuerelijk blanketzel!

Haer zinnen zijn verrukt; het weelich oog en weet,

Den wellust geen beletsel.

Nochtans 't wantrouwend hart om nieuwe minn’te voen,

Schept nieuwe en lieve lonken.

Zy kust, hy kust weerom. Mijn penne niet te groen,

Om geenen brand t'ontvonken.

Zeker de Poëten verlustigen zich in haere Personaedjen, nae vereysch der zaeken, behoorlijk te doen beweegen: gelijk Homerus, die van d'Ithaker aldus zingt:

Ulisses opstaende om te spreeken, zachslecht neer,

Hy hielt zijn Scepter stil, en zonder veel te zwieren,

Als onbedreeven, sprak onnozel: maer wanneer.

Zijn stem voort aenwies, zelf tot bulderen en tieren

Gelijk een sneeuwolk in de winter, uit de borst,

Dan was'er niemant die hem oyt antwoorden dorst.

+ Een enkele en oogen-blikkige daet uit te beelden.

+ Dat elks beweeging met de drift des gemoeds over een kome,

+ Al waert 't in byna stille beelden.

[p. 117]

⁺Wat de beweegingen der byzondere dingen aengaet, zy worden gezegt zevenderley te zijn, gelijkmen met dit volgende vaersje plach uit te drukken:

't Was op, of neer, 't quam tot ons, of verzwond:
't Ging slinx, of rechts, of draeyde zich in 't rond.

Maer de buigingen der leeden beschrijst Albert Durer zesderley, als geboogen of geknikt, gekromt, gewend of gekeert, gewonden, gestrekt of gekrompen, en verschoven. En deeze zes beweegingen stelt hy als de grontvest tot zijn vierde boek, daer hy dan allerley beroeringen der menschelijke leeden op bouwt. Maer wy zullen onzen voorgenomen trant volgen.

Gelijk dan het hooft het voornaemste deel des lichaems is, zoo is het zelve ook het voornaemste werktuig, waer meede men de beweegingen des ⁺gemoeds met een uiterlijke beweeging te kennen geeft. Het hooft achter over den nek gedrongen, geeft hoovaerdicheyt en trots, maer voor over nederwaerts geslagemnedericheit, en op zijde hangende flaeuwmoedicheit te kennen. Het hooft, dat zich met een onbeweeglijk stijven hals opsteekt, beeld norsse steegheit en barbarische hartnekkicheit uit: maer een ingetrokken hals en geschorte schouderen kouw of vreeze. Met het hooft stemt men toe, of slaet af, door toeknikken of schudding, waer meede men ook het misnoegen te kennen geeft. Jupiter misnoegt, zegt Ovidius, schudde drie of viermael zijn hooft, dat 'er Hemel, Aerd, en Zee van daverde.

De byzondere deelen des aengezichts zijn, als boven geroert, tot het uitdrukken der lijdingen en driften des gemoets zeer bequaem. Wat de doeningen aengaet, in de oogen heeftmen het sluiten en ontsluiten, in den ⁺neuze de beweeging van het snuffen of ruiken; in den mond het blazen, gapen ⁺en bijten. Hier op valt my de vreemde wijze van Zegelen der oude Batavieren onze voorouders in den zin; want eer het snijden van wapenen of merken, in metael of steenen, by hen in gebruik was, zoo beeten zy in het was, dat zy aen hare brieven hingen, met haer kiezen of wangtanden, gelijk dit out rijm verklaert:

In witnesse of the sothe,
Ich han bitten this wax with my wang tothe.

Dat is.

In wetenschap van de zekerheit,
Heb ik gebeten, dit was met mijn wangtanden, of kiezen.

⁺Wat de handen belangt, door dezelve worden voornamentlijk alle daden ofte doeningen uitgewerkt, ja der zelver beweegingen zijn byna by een algemeene ⁺spraeke te vergelijken. Zy begeeren en belooven, zy vragen, zy weygeren, zy betoonen vreugde, droefheit, leetweezen, erkentenis, vreeze en gruwel: ja zelfs ook getal, mate, tijdt, en wat noch meer bedacht

+ 7. Motus of beweegingen.

+ Van 't hooft, Trotsheyt. Nedricheydt, Flaeuwmoedicheyt. Steegheyt, en vleeze. 't Stemt toe, onzeyt, en toont misnoegen. Doening der oogen.

+ Neus.

+ Mond.

+ Van de handen,

+ Bequaem tot een algemeene spraeck voor alle volkeren.

[p. 118]

kan worden; door de beweegingen der handen verstaen wy d'allervreemste barbaren: zoo datmen met recht de sprake der handen voor een algemeene sprake aller volkeren des aertbodems te houden heeft. Hoewel 'er somtijts groot onderscheit onder de volkeren van verscheiden landaert bespeurt wort. ⁺Gelijk in 't tot zich roepen; want als wy Duitschen iemant tot ons roepen of wenken, zoo heffen wy de hand op, en slingeren de vingeren nae ons aengezicht, 't welk by den Italianen oneerlijk geacht wort; maer zy de hand uitstrekkende, slingeren die na beneen, bynae gelijk als wy de hondekens tot ons roepen, maer van verre te zien, van ons weghwijzen, of ⁺gebieden van vluchten, niet veel verscheelende. Gelijk mijn Vader Theodoor, in zijn eerste reyze in Italien, zeer belachelijk wedervoer: want hy in zeker steedeken in Lombardyen met zijn reysgezel komende, meende een Edelman van zijn kennis daer te vinden, en verstaende dat hy te lande-waert zich vertrokken hadde, vervolgde met leetweezen zijn reys: maer een veldweegs buiten de stad zijnde, hoorden zy hen wederom roepen, en omziende zagen van verre eenige persoonen, die hen op de Italiaensche wijze met het nederdalen der handen wenkten, en met luider stemme toeriepen. Waer over zy verbaest, vreezende ergens in misdaen te hebben, en waenende datmen hen gebood te vluchten, ’t hazepat koozen; tot datmen hen te paert vervolgende, van hunnen waen en vreeze verloste, en, de wederkomst van hunnen vriend bootschappende, ook wederom voerde.

⁺De rechterhandt verheven uitgereykt, plach het aenbieden van vreede te beteykenen: maer om laeg uitgesteeken, was een teyken van ootmoedige beede. De handt te laeten aengrijpen, was 't verleenen van genaede; maer die te verbergen gafonverzoenbaerheit te kennen.

Zeker Cartaegs gezant, aen Andromachus Prins van Tauromenion in Sicilien gezonden, toonde aen hem, zeer gestoort, het binnenste van zijn rechterhand, en die omkeerende het buitenste, hem dreygende, dat zoo zijne stad zouw omgekeert worden, ten ware hy de Korinters verdreef. Maer Andromachus, daerom lachende, toonde hem ook eerst 'et binnenste, en strax wederom het buitenste van zijn hand, zeggende: En zoo zal men uwe galeije omkeeren, indienje niet terstont van hier vertrekt. Antwoordende hem aldus in de zelve taele.

Ik kan hier ook niet voorby gaen 't geene Theodoretus van den Heyligen man Militius vertelt: hoe hy, als hy door't bevel van Keyzer Konstantius zijn gevoelen van de Godtheyt zoude uitten, gelijkenisser wijze drie vingeren opstak, en daernae de twee ingetrokken hebbende, en een alleen uitge-strekt houdende, deeze korte woorden uitsprak: Drie zijnder, die verstaen worden, maer wy handelen en spreeken alleenlijk als van eenen. Doch Sozomenus verhaelt het aldus: dat de overste Diaken in zijner Kerken, als Mi-

+ Hoewel eenige ook hier in verschillen.

+ Stael hier af.

+ Rechterhand.

[p. 119]

litius noch sprak, zijn hand uitstrekte, en zijnen mond toehielt. Maer dat hy daerentegen met zijne hand, zijn meyninge klaerder, dan met woorden, aenwees: Want drie vingeren d'een van d'ander uitspreydende, en daer nae de hand wederom sluitende, gaf hy 't volk met deeze figuere te verstaen, dat die drie een zijn. 't Welk hy als den Diaken afliet, met luider stemme bevestichde, roepende, datmen zich aen de kerklijke besluitingen van Nicene most houden. Hoe d'Oudvaders door 't opleggen der handen pleegen te zeegenen, leert ons de H. Schriftuer. 't Zelve deeden de Opper-priesters ook in 't inwijden der offerhanden. Ook leyden die 't gehoort hadden den lasteraer de handen op 't hooft, als zy hem overtuigden, en om gesteenigt te worden verweezen. Jairus verzocht onzen Zaligmaeker, dat hy by zijn Dochterken, dat in haer uiterste lag, komen zoude, en haer de handen op leggen, op dat zy in den leeven mogt blijven. Gelijk de Heere ook aen de kinderkens, die tot hem gebracht wierden, gepleegt heeft. Dit hebben d'Apostelen ook naegevolgt, wanneer zy iemanden tot het Leeraerschap afzonderden, of haer de gaeve des Heyligen Geestes meede deylden. En als'er een geheele vergaderinge zoude gezeegent worden: 't welk ongeleegen scheen om aen hooft voor hooft te doen, zoo geschiede zulx alleenlijk met het opheffen der handen.

't Welk de tegenwoordige Pauzen met uitgestrekte vingeren wel deftig weeten nae te bootsen. Maer deeze plechtlijkheyt is ook by de Heydenen in gebruik geweest; want wanneerze een Tempel zouden inwijden, zoo most de Priester zijn hand op d' een of d' ander Pilaer van 't gebouw leggen, terwijl hy beezig was met de woorden van de toeheyliging uit te spreeken. Met de duim iemant te drukken beduide gunst en gewogenheyt; maer die om te keeren, was een teyken van haet.

⁺Met de middelste en langste vinger op iemand te wijzen, was 't merkteyken van schimp en hoon.

De vingers en handen in malkander geslooten, voornamentlijk, als men de knien daer mede te samen hielt, wiert ontrent een vrouwe, die op't uyterste zwanger is, voor een wangunstige Toverye gerekent. Maer hoe het bolle Meysje Gallantis Lucina, die dit kunsje speelde, bedroog, doet Ovidius Alcmena by na op dezen zin vertellen:

Ik van een Godt bevrucht, riep staeg Lucyne om baet,

Zy quam, maer omgekocht van Juno zat op straet

Voor onze deur, en sloot met saemgevlochte handen
Haer kniejen dicht by een. Ik kreet, ik schreeuwde in banden;

Maer al vergeefs, tot dat ons Roothairtje Galant,

Die nukken merkende, haer uitloeg: Wel wat schand

+ Vingers.

[p. 120]

 

Is't, zeyze: dat gy hier dus zit en ziet zoo oolik,

 

Alcmene is van een Zoon verlost: kom wees meê vrolik.

 

Lucyn dit hoorende sprong op, en als vervaert,

 

Liet bey haer handen los, en strax heb ik gebaert.

Wat de verdere beweegingen der handen aengaet, en hoe zy de sprake te hulpe komen, en de verdere hartstochten gehoorzamen, zult gy, wanneer gy 't vorige lit deezes deels, daer wy van de driften des gemoeds spreeken, ⁺grondich verstaet, wel uitvinden. De beweegingen des lichaems volgen die van 't hooft en handen. Maucerus maekte een ademtochtigen worstelaer. En Demon, ofzoo andere zeggen Parrasius, maekte twee stukken, ⁺Hoplidides genaemt, waer in den eenen zijn adem als gansch vermoeit zijnde, bezwaerlijk scheen te halen, terwijl hy bezich was met het ontgespen van sijn rusting: En den anderen in't volle harnas zoo geweldich te ⁺loopen, dat hem het zweet ten aenschijn uitberste. De borst, of liever het hart, deelt aen 't geheel lichaem zijn beweeging mede. Hoor wat Virgiel wegens de wagenmennende jongelingen in den renstrijt, hier van zegt:

Gy ziet in 't renperk, als de raden, regelrecht
Geschooten uit de lijn, om strijt ter baene in rennen,
Hoe 't aengeprikkelt hart der jonkheit, onder 't mennen,

Van angst en vreeze beeft, en popelt in het lijf,

En hoeze met de zweep vast klatren fel en stijf;

Hoe zy den teugel op den nek der paerden leggen;
En hoe de heete raên met kracht party ontzeggen,

En vliegen langs het perk, en hoe de Voerman vlucht,

Dan zit, dan overendt om hoog, door d’ope lucht,

Voor wind in't ruime schijnt te zwieren, en te zweeven.
Zy jagen immer voort, en worden aengedreven,

Dat hun het stof alsins om d'ooren stuift en vaert.

Zy worden nat van schuim en waessem van het paert.

Zoo groot is ook de lust naer lof, ook zelf met smarte
Den braven renner gaet de renprijs zoo ter harte,

Dat hy eer 't leven wenscht te missen, dan het merk

Van zeege, en zonder prijs te keeren uit dit perk.

Hoe de beweegingen der leeden met her werk, dat het beeld doet, moeten overeenkomen, hebben wy onzes bedunkens nu genoeg geleert. Nu moetmen acht geven, of deeze bewegingen ook slap of geweldig zijn. Anders voeren de vorsten het zwaert, wanneer zy haere Ridders maken: en anders wort den Sabel in de hitte van 't Kampgevecht gebruikt. Wanneer den oorlog stond aen te vangen, zoo namen de Roomsche Vorsten de bloedige

+ 't Lichaem.

+ Ademhalers.

+ Loopers. Van de borst of 't herte.

[p. 121]

Speere, die by Bellonaes Tempel bewaert wiert, en keerden dezelve met de punt nae de gewesten der vyanden, als door deeze plechtlijkheyt hen ⁺den oorlog verklaerende. Dergelijke beweegingen worden zeediglijk uitgevoert: gelijk ik gezien hebbe, toen Leopoldus, tans Roomsch Keyzer, tot Koning van Hongaryen gekroont was, en hy, nae d'oude gewoonte, den Sabel, op een hoogen heuvel gereeden zijnde, teegen de vier winden zwaeyde. Die dit, of iet diergelijx schildert, moet wel toezien dat hy een plechtelijke, en geen vechtende beroering vertoone. Zoo ook ontrent andere hoogstaetlijke of kerklijke zaeken. Legt uwe hand onder mijn heupe, zegt Abraham tekens zijnen knecht, en ik zal u bezweeren by den Heere. Dit moet aendachtiglijk, en niet als schermender wijze toegaen. maer daer den Engel te Pniel, als hy Jakob niet over en mocht, hem de heupe verlemde, wiert meerder gewelt gebruikt. Nu ik van de heupe gewach maeke, zoo moet ik dit noch van de beenen zeggen: dat haer werk is het lichaem te draegen, en dat zy in gaen, staen, loopen, tillen, reiken, jae zelf in zitten en leggen, zich nae't bovenlijf voegen. 't Was aerdig, dat Alcamenes den manken Smit Vulkaen zoodanig had afgemaelt, datmen in hem een heymelijke, doch wel voegende lammigheyt bespeurde; schoon hy gekleet was, en stokstil stont. Hoewel dit aen andere, doch tegen haeren danck, genoeg toevalt, dat haere beelden lam schijnen, schoon zy geen Mulcibers voor hebben. In den zittenden vuigen arbeyder van del Sarto stak de leuiheyt in al de leeden: en in den Ocnos van Socrates een verfoeilijke sloffigheyt. Pithagoras Leontinus maekte zynen Hinckepoot zoodanig, dat d'aenschouwers de smerte zijns verzwooren beens meenden te gevoelen. Maer dit en kan niet konstichlijk in't werk gestelt worden, ten zy men het derde lit dezer tweede waerneeminge meester is, dat is, datmen weet, op wat wijze men deze aerdicheden in 't werk stellen, en op't gevoeglijkst vertoonen moet, waer van ons Kalliope belooft heeft te handelen, alsze van de schoonheyt en graesselijkheyt gewach maekt. De groote clio zal zich nu vernoegt houden met het geene wy tot aenmoediging, om algemeen in de konst te worden, gezegt hebben: En hoemen de konststukken in driederley graeden verdeelen kan. Wy hebben, met haere hulpe, de dingen, die in een Historye zijn waer te neemen, aengeweezen: van de persooneele kennisse gesprooken, van de tochten en lijdingen des gemoeds gehandelt, en voorts betoont, hoe de lichaemen zich na de hartstochten beweegen. De jeugt aldus in deeze derde Schoole ingeleyt zijnde, zal stoffe genoeg vinden, om den geest voor eerst werk te geven. Erato zal ons dan wijders de derde waerneming op haer beurt leeren, en te kennen geven, hoemen tijdt, en plaets, en wat meer tot de omstandicheden behoort, na vereysch der voorgenome geschiedenis, moet onderscheyden.

+ Plechtlijke beweegingen moeten niet fors, maer deftig zijn.