Inleyding tot de hooge schoole der schilderkonst: anders de zichtbaere werelt

Vierde hooftdeel.
Van de welschaepenheyt, Analogie, ofte proportie, in't gemeen.

WY hebben reets gezeyt, dat dit de waere gestalte eens menschen is, in welke men geen kenbaer teyken van wanstal kan aenwijzen. Nu mocht iemant met Momus heulen, en zeggen dat wy alle misschaepen zijn: Want deezen bootsmaeker, en schalk-

[p. 48]

nar onder de Poëtische Gooden, berispte den Schepper der menschen, niet alleen, dat hy borstvenstertjes in hen vergeeten hadde, om hunne verborge raedslaegen daer door te kunnen zien, en dat zy d'oogen zoo wel binnen als buitenwaerts hadden behooren te kunnen keeren, om de gebreeken, die zy van binnen gevoelden, te kunnen naezien: maer hy wist ook wat op den stant der kuiten te zeggen, en datze op de plaetse der scheenen hadden behooren te staen, om de beenen teegen het stooten en quetsen te beschutten. Wy zullen zoodanige berispers geen ander antwoort geven, dan dat wy hen deeze verbetering in hunne lichaemen niet en zouden misgunnen, schoon zy'er noch klaeuwen en hoornen hadden by bedacht. En zeggen met ⁺Albert Durer: Ontslaet u van deeze valsche waen, iets beters te willen maeken als Godt, want uwe poogingen zouden te vergeefs zijn. Maer deeze by ons gepreezene, en by alle dankbaere zielen goetgekeurde menschelijke welschapenheit is tweederley, als eerst, een algemeene, dewelke men lichtelijk overal in het afmeeten van levende beelden kan bekoomen, en is, tegen't gevoelen van Momus, zoo volmaekt, en in al zijn deelen zoo bequaemelijk geschikt, datmenze nergens in berispen, en haer, als de Ridder Hooft zingt, niet zonder verwondering aenzien kan.

⁺Oogt op u: gy zult licht bevroeden, hoe uw leeden
Zoo t' zamen zijn gevoegt, en op al zulke steeden,

Dat die de macht had, en veranderde van plaets

Een lidt alleen, hem zouw d' berouwen zijnes raets:

En blijken hoe al 't best, dat zijn verwaent bedillen
Wist uit te rechten, was gemak, of maeksel spillen.

Maer hier schiet my in 't zin, hoe niet alleen byzondere persoonen, maer zelfs geheele volken, door een verkeert oordeel, deeze natuerlijke welschaepenheyt, door konst of door gewelt zoeken te verbeeteren. Want men ⁺vertelt van die van Cumana, datze de hoofden der eerstgeboore kinderen tusschen boomwolle kussens prangen, op dat de aengezichten smal, en dus, nae haer gevoelen, schoon zouden zijn. De Tovoupinambaultiers daerentegen begeeren platte tronien, daerom drukken zy de vrugt, zoo draeze gebooren is, met den duim de neus in. De Peruanen in 't Westen, en die van Cochin, en zommige andere volken in 't oosten, hebben zulk een lust in lange ooren, datze daer, van jongs af aen, eenige zwaerte van metael aenhangen, totze eyndelijk tot aen hunne schouderen reyken. d'Inwoonders by de Riviere Gabon hebben d'onderste lip deurboort, zoo datz'er de tong kunnen deursteeken. In 't oostersche China, en in 't westersche Florida, willen de mannen met geen baerden gequelt zijn, maer trekken die hair voor hair uit: Europe volgt tans veel deeze moode nae, maer tot meerder voordeel voor de baertscheerders. Die van Monemugi maeken

+ De welschapenheyt

+ Zegemond in Baeto.

+ Wort by zommige volken veracht.

[p. 49]

groot werk van een kijk-leelik, daerom keerenze haere oog leeden opwaerts om. De Azanegen hebben de vette vrouwen lief, en byzonder die groot van boezem zijn; en om deeze schoonheyt te vermeerderen, zoo worden de mammen van de mevsjes, alsze zeventien jaer out zijn, met touwen gebondenen lustig uitgerekt; om tegen datze gebaert hebben, bequaem te zijn om over de schouders te werpen; want zy draegen de zuigende kinderen op den rug. De Chinezen hebben het lang hair en ongekorte nagelen aen de slinker hand in grooter waerde: zy prijzen ook de kleyne voeten, maer alleenlijk in de vrouwen, die zy, van jongs af aen, zoo zwachtelen, en in engeschoenen parssen, datze hen tot het gaen veeltijts t' onbruik worden. Andere volken, als die van nieu Gallicien, en andere, mogen zelfs geen gladde huit zien, maer zy deurkerven de zelve, en verwen de litteekenen, op datze niet zouden verdwijnen. De Javaenen besmeeren haer lichaem daegelijx met geele verwe: De Kaffers of Hottentots met een zwarte, wanneerze die krijgen kunnen, al waer't met het zwart van de ketels, alsze op de Hollantsche scheepen komen; want dan houden zy dit voor een groote weldaet van de kok. Maer om noch schoonder uit te komen, zoo verwen de wilden in nieuw Vrankrijk haer aengezichten root en zwart: en die van nieuw Nederland neemen daer toe allerley bonte verwen. Andere schilderen de helft van haer voorhooft, 't eene oog, een wang, de halve kin, en voort d'eene helft van het lichaem zwart, en geven d'andere helft een andere kleur, zoo dat het twee halve menschen aen een gelast schijnen. Eindelijk zeytmen van d'inboorlingen van Cumana, daer wy deeze verbetering van de natuerlijke welschapentheyt mede begonnen hebben, datze op hunne feestdaegen zig zelven met een gomme bestrijken. En datze dan pluimen en vederen van allerley kleuren daer op kleeven; en aldus neen nieuw slag van uilen veranderen. Zeker de mensch verschilt weynig van een beest, als de redelijkheyt in hem of sluimert, of doodt is. En schoon geheele volkeren met gemelde zotheden behebt zijn, zoo zal de geene, die zijn natuerlijk verstant gebruikt, van al deeze verbeteringen walgen. Men mag de gebreeken, die't geval in de natuer geeft, wel herstellen: maer niet anders, dan nae't model van een gezonde welschaepentheyt, bestaende in een bequaeme meedevoeglijkheyt van deelen, nae den eysch van 't geheel. Want de menschlijke welschaepenheyt kan ook verscheyden zijn, als kort en ⁺langachtig, tenger en gezet. Augustus was kort van lichaem, maer deeze korticheyt wiert door de geschiktheyt en gelijk vormigheid der leden, zo bequamelijk bedekt, datmenze maer alleen door de vergelijkinge met een langer ⁺man, die naeby hem stont, verneemen kon, Tiberius was lang, breet van schouderen en borst, en de rest van zijn leeden nae dezelve maete geschikt. Maer wat hoegrootheyt 't zy dwerg-of Reusachtig, de overeenkomst of Analo-

+ Zy kan kortachtig,

+ Langachtich,

[p. 50]

gie ⁺der deelen maekt de welschapentheyt. Zoo dat het schijnt datze veelerley kan zijn, en de zelve in de natuer verborgen, ontstelt gemeenelijk onze oordeelen, gelijk Durer zeyt; want men bevind somtijts twee menschen zeer schoon en fraey, van de welke d'eene met d'andere niets gemeen heeft, noch van maet noch van gestalte, en nochtans is 't niet openbaer, wie van beyden volmaekst is. Zoo duister is ons verstant, vervolgt hy, wie zal dan de waere schoonheyt beschrijven? maer hoewel 't ons nieten blijkt, zoo is 't nochtans gelooflijk, dat d'een van deeze beyde d'ander in volmaektheyt ⁺te boven gaet. Elders zeyt hy, dat de deelen van een beelt van den hoofde tot de voetzoolen moeten overeenstemmen, het zy dan rouw of glat, vleezig of mager, op dat het op d'eene plaets niet deurvoed, en en op d'andere uitgehongert schijne; dat d'armen niet dun, en de beenen dik zijn, de borst vol, en de billen uitgeteert, 't hooft jong, en 't lichaem oudt, en wat des meer is. Yder ouderdom moet daer toe bequaeme deelen hebben, een jong mensche moet gladt, sappig, en effen zijn, een oudt daerentegen rouw oneffen en mager. Die lof begeert, zeyt hy verder, vermijde de leelijkheyt in zijne beelden, dat is, hy zuivere haer van alle opspraeklijke teykenen, en trachte nae 't geene gezont en behaeglijk is. En hier toe wil hy, dat men zich veel levendige menschen lichamen voor oogen stelle, en de schoonste maeten vergadere. Want de konst is in de natuer ingedoopt, als gy die daer uit zult getrokken hebben, zult gy veele dwaelingen in uw werk vermijden. Dit is 't meest al, dat den grooten Albert Durer tot onderwijs in zijn Proportieboek voorstelt, ik geloove, dat hem de doodt, terwijl hy dit werk opstelde, verrast heeft. Wy besluiten dan dat de welschaepentheyt des lichaems bestaet, in een zeekere Simmetrie, die des zelfs deelen onderling, en met het geheel hebben. Want een lichaem, dat dus over al zijn gedeeltens schoon is, overtreft ver de schoonheyt van eenigh uitmuntend deel. Alle de gedeeltens van een stokbeelt behooren schoon te zijn, zeyt Socrates, want wy betrachten niet zoo zeer de aerdige nettigheden der byzondere deelen in de kolossen, als wy wel letten op de welschaepenheyt van't geheele maeksel. Dies is het bespottelijk dat een meester de fraeyicheden in de deelen zouw waerneemen, en den welstand van het geheel verzuimen. Parrasius achte dit Hooftstuk der konst boven alle andere, en Polijkletus bevlijtigde niets zoo zeer.

⁺De tweede of konstige kunde der gelijkmatigheyt, of proportie der menschelijke leeden, die men de volmaekte schoonheyt noemt, heeft de groote meesters in d'oude eeuwen vermoeit en doen zweeten. Den grooten Apelles achtte Esclepiodorus in deeze kennis booven zich zelfs. Deze verkiest het schoonste uit veelderley schoon: en't valt een mensche te zwaer om in zijn leeven uit te vinden. Maer zy is by d'ouden, door veel naezoekens en

+ En na allerley maeten zijn.

+ Albert Durer van de menschelijke proportie in't derde Boeck.

+ Een konstige welschaepenheyt,

[p. 51]

lankheyt van tijdt, zoodanig uitgevonden en aengegroeit, dat zy met vaste regels (waer van ons de verstooring van 't Roomsche rijk berooft heeft) haere beelden een allerschoonste gelijkmaticheit der deelen gaven. Ja zoo zeeker, datter gezeyt wort, dat, indienmen aen twee byzondere beeldhouwers (de Schilders zijn niet min ervaren geweest) alleen twee gelijke vingeren, of groote teenen, of eenige deelen eenes lichaems bestelde, zy ⁺zonder van elkanderen te weeten, twee gelijkmatige beelden zouden gemaekt hebben, weetende, uit een deel, de maeten van alle d' andere te vinden. Wy en willen ons niet ophouden met ^(a)Lucianus verhael te onderzoeken, die zeyt, dat Phidias, strax, op het eerste gezicht van een leeuwenklaeuwe, wist hoe grooten form hy dien leeuwe most toepassen. Noch ook met den landmeeter Pulcher, die, toen de Pontische volken den Keyzer Tiberius eenen geweldigen tand toezonden, die meer als een voet lang was, den Keyzer gepaeit heeft, met hem naukeurich uit te beelden, wat lijflengte den afgestorven held, eygenaer van dien tant, plachte hebben. Maer veel aenmerkelijker is het verhael van Diodorus Siculus, zeggende dat ⁺de twee vermaerde beeldevormers Telekles en Theodorus, zoonen van Rhekus, een beelt van Apollo Pithius, voor d'inwoonders van 't Eyland Samos, op een ongemeene wijze volwrochten: want alhoewel Telekles d'eene helft dezes beelds in 't Eyland Samos, en zijn broeder Theodorus d'ander helft tot Ephezen maekte, zoo pasten deeze twee halve beelden zoo wonder wel op malkanderen, als ofze van een zelve meester t'eender tijdt waren uitgevoert, en d'Egyptische priesters hielden staende, dat deze vasticheit in de konst den Egyptenaren eygen was, eerze van de Grieken oit was in 't werk gestelt, Ja dat d'Egyptische konstenaers, na het zeggen dezer Priesters, de beelden niet by der gis, of by 't oog, afmaeten, gelijk de Grieken, maer als twee konstenaers de marberen, tot haer werk dienende, gedeelt hadden, zoo beraemden zy tusschen hun beiden een bequaeme maetschiklijkheit, van het meeste tot het minste, in hun werk, en regelden hun bestek door een-en-twintich deelen overeenkomende met de maete van een welschapen mensch, waer in zy zoo vast waren, datze door geen tusschen wijtte verhindert wierden, maer brachten de byzondere stukken des gemeynen werks, nae verloop van etlijke maenden en dagen, by een; tot groote verwondering van al die 't quamen te zien, en t'aenmerken.

Maer Kalliope zal hier af noch iets, als zy van de schoonheit spreekt, aenroeren. Laet dit alleen genoeg zijn om u, ô Schilderjeugt, op te wekken, om deeze heerlijke konst nae te trachten. Wy vinden te Romen en elders blijken genoeg, dat'er een konstige kennis der maetschiklijkheit geweest is. En of wy schoon tot haere onfeylbaere kennis niet en geraken, zoo zal nochtans ons oog keurlijk worden, in 't vermijden der wanstalticheden, die

+ By de ouden op vaste regels bekent.

(a) In Hermotimo.

+ Vremde staeltjes hier van.

[p. 52]

gemeenlijk deur 't naevolgen van de gemeene natuer worden voortgebracht, zoo wy op de waere maetschiklijkheyt beginnen te verlekkeren.