Logo DBNL
Inleyding tot de hooge schoole der schilderkonst: anders de zichtbaere werelt (1969)

Inleyding tot de hooge schoole der schilderkonst: anders de zichtbaere werelt

(1969)–Samuel van Hoogstraten–rechtenstatus Auteursrechtelijk beschermd

Vorige Volgende

Derde hooftdeel.
Hoemen met ordre te leeren heeft.

d'EErste beginselen der konst, om niet verdoolt te loopen, moeten op een gewisse ordre geleert, worden. Maer men +vind ondertusschen nu noch luiden, die in twijfel trekken, of'er ook regels en wetten ten aenzien van de Schilderkonst zijn? dan of zy alleen door zien doen, nadoen, en door 't oeffenen der bequaeme verstanden, geleert wort? Ten lust my niet op alle twijfelingen te antwoorden, maer hope in dit werk te betoonen, dat de Schilderkonst, niet min dan eenige andere vrye konst, in vaste en gewisse regels bestaet. En datze, hoewelze veel zwaerder als eenige andere in de uitvoering schijnt, gehelijk t'ontleden, en van stuk tot stuk, door onderwijs, ten einde toe uit te leeren is. Maer dat iemant denken zouw, datmen hem 't verstant der zelve al teffens zoude kunnen in trechteren, of dat hyze in al zijn deelen zoo teffens zoude kunnen bevatten, die zouw zich bedrogen vinden. Sertorius, als hy de oude Lusitaenen beduiden wilde, dat de macht der Romeinen, hoe groot zy ook was, door een mindere macht was uit te roeijen, liet twee Paerden brengen: het eene was kloek en sterk, het andere mager en teer; aen 't magere paert stelde hy een jong sterk man, en aen 't ander een ongevalligen ouden; bevelende elk van hen den staert van 't paert, daer hy aen gestelt was, uit te trekken. Hier op begon den sterken jongeling den staert van 't zwakke paert vattende, te trekken, zoo lang tot hy moe was; niet meer te weeg brengende, dan dat hy, zijn kracht te +vergeefs gespilt hebbende, van al d'omstanders wiert uitgelachen. Maer den ouden man trok op zijn gemak den geheelen staert van 't sterke paert uit, nemende maer weinich hairtjes teffens, en zoo veel tijts als hem van nooden was. Zoo ook moetmen de schilderkonst, en alle vrye konsten leeren, by leeden of trappen, ja als met hairtjes uitpluizen. Zoo groeijen dan ook de krachten aen, en men wort als sterker en sterker, en men krijgt eindelijk 't vermogen, van 't geen als ondoenlijk scheen, en nochtans door gemaklijke weegen en regels, die ook onfeilbaer zijn voor dieze vast hebben, te weeg te brengen. Wie zouw niet verwondert staen. als hy een out man (als wel eer Archimedes) zach zitten, en hem, op zijn gemak, een instrument met veel raderen en rollen met zijn hand bewegende, een groot Koninklijk Schip, boven gewoonte geladen, uit het water zach trekken, en over 't land

by hem komen, als oft op 't water gedreven hadde? en dit was nochtans maer spel voor Archimedes, want hy kende yder rat van zijn konstwerk, en wist wat yder, dus of zoo bewogen, nootzakelijk doen moest. Maer wat minder wonder is 't, wanneer een braes schilder zich neerzet, en wonderen door de konst doet, die hy te voren in zijn verstant begrepen hebbende, verzekert, en met groot gemak, door de gewisse kennis der wegen, te weeg brengt?

Om dan wel ond rweezen te worden, zoo moetmen een goed meester +verkiezen, die zich de konst verstaet, om van begin af op den rechten wech te geraeken. Want ik hebbe dikwils bevonden, dat de jongers, die by eenich brodder haer begin genomen hadden, bezwaerlijker hare quade manier konden verzetten, als of zy eerst van begin af zouden geleert hebben. Ik zegge, tot troost der ongeoeffende, met Deskartes, dat, gelijk men in't reyzen, als men de rug keert na de plaets, daer men zijn wil, zoo veel te meer daer af verwijdert, hoe men langer tijdt neemt en gezwindelijker voortgaet, jae zoo, dat men, schoon men naemaels op den rechten wegh geraekt, niet zoo haest ter voorgenome plaets kan koomen, als of men te voore niet gegaen hadt: dat men, zeg ik, als men quaede gronden of beginselen heeft, hoe men hen meer bearbeyt, en naerstichlijker zich daer toe begeeft, hoemen verder van de waere konst afraekt. Daer uit ik dan besluite dat een geheel groen en ongeleert Discipel, die noit hand aen't werk sloeg, alderbequaemst is, om door goet onderwijs in korten tijdt gevordert te worden. Ja ik heb zelfs bevonden dat jongers, die alleen by haer zelfs hadden aengevangen te teykenen, van de quaede manier, die zy reets hadden aengenomen, schier nimmermeer waren af te brengen.

 
Een aerde pot, of ander vat,
 
Zuigt graeg den geur van 't eerste nat:
 
En is die sterk, of riektze bang,
 
Zoo stinkt de pot zijn leven lang.

Wy zien aen de Schilders, zeyt Erasmus(a) dat zy om minder loon iemant leeren, die gansch ongeleert is, dan die van een ander Meester qualijk is onderwezen: vermits dat men in den ongeleerden niet dan eenderley arbeit +doet: maer in den qualijk geleerden dubbele moeite heeft, want men hem eerst het geen hy geleert heeft, moet ontleeren, en den arbeit van ontleeren, valt moeilijker, als van eersten af te beginnen. Hierom vraegde den beroemden Fluitspeelder Timotheus, als men hem discipelen aenbracht, of zy ook eenige beginselen van spelen hadden? want hy begeerde tweemael zoo veel van de genen, die reets by iemant anders hadden aengevangen, als van de gene, die niet met allen en konden. Derhalven zeg ik noch eens, die by een brodder begint, lijd gevaer van een brodder te wor-

den, en wat is'er smadiger voor een Edel gemoed, als in het geene men by de hand neemt, zoo wijd achter te leggen, en voornamentlijk in de Schilderkonst? voorwaer niet min walglijk als slecht in de Poëzie te zijn, 't welk Horatius dus bestraft:

 
Een taemlijk, Rechtsgeleerde of voorspraek,
 
Word noch geleen: Maer om wat oorzaek,
 
Zoudge een maer taemlyk Dichters grol verdraegen,
 
Die Godt noch Mensch noch 't Schouwburg kan behaegen?
 
Zy walgt als vals Muzijk, en 't smeeren
 
Van Kompostmengers, wel t' ontbeeren.

+Het is een groot afzien, dat Princen en Vorsten door slechte Schilders zoo wanstaltich verbeelt worden. Alexander wilde daerom niet lijden, dat zijn beeltenis van eenich brodder gemaekt wiert. Maer hy veroorlofde alleen aen Apelles hem te mogen schilderen; aen Lisippus en Polikletus hem te snijden, of in koper te gieten; en aen Pyrgoteles zijn afbeelding te graveeren.

De Thebanen en wilden ook geen slechte Schilders in haere Stadt dulden, en haere Wetten veroordeelden de konstenaers in een geltboete, wanneerze haere werken niet zoo goed, als hun mogelijk was, hadden uitgevoert.

Mach u nu, ô Schilderjeugt, een goet Meester gebeuren, die u den rechten wech wijst, zoo is 'er hoope van spoedige vordering. Deze zal misschien het futselboek zoeken, niet alleen om de leerpenningen uit te rekken, maer ook om de konst zwaer te doen schijnen. Spoed u derhalven zelfs om de onderwijzingen vlijtich in 't werk te stellen, want u Meester zal zoo Barbarisch niet zijn kunnen, dat hy, ziende uwen yver, u niet en zoude willen verder geleyden.

Gy Meesters zult ook in uwe onderwijzingen de natuuren uwer Discipelen +te gemoet komen. Theopompus wiert van zijn Meester Sokrates met den toom, maer Ephorus met sporen bedwongen. Plato van gelijken had de twee leerjongers Aristoteles en Xenokrates, waer van den eenen zeer langsaem en zwak van verstandt, maer den anderen zeer leerzaem was: waer over hy placht te zeggen: dat hy den eenen, als een willich paert met den toom, maer den anderen als een traegen Ezel met den prikkel bestieren most. Zoo zult gy ook den dezen met kracht opwekken, vermits hy wel hart van begrijp is, maer echter zeer bequaem om het begrepe te bewaeren. En den geenen, die den geest te vlug is, zult gy inbinden, op dat hy't geene hy geleert heeft, mach behouden. De korzelhoofdicheit past ook den Meester niet, maer hy schikke zich Sarpedon te volgen, waer van +Plutarchus zeyt: dat hy de redenen vaerdiger hadde, om zijne Discipelen te onderwijzen, als de vuist gelicht, om hen te slaen. Ook en zouden zy

juist niet al 't gedult van Diogenes hebben, en zeggen, Sla vry toe Meester, en leert my slechts, maer ontijdich den moedt opgeven; want hoe zouw den leerling het gedult leeren van een Meester, die zelfs onverduldich is? Linus een Zone van Merkurius, en, zoo men zeyt, geteelt by onze Urania, leerde aen Hercules op de Cither speelen: maer alzoo hy plomp en hart van begrijp was, zoo bekeef hem den Meester, en bestont hem eindlijk te slaen, waer over Hercules hem met ongedult daer tegen verzette, zoo dat hy Linus dood sloeg. Een jammerlijk eynde van zoo heerlijken man, die verscheyde +boeken van den oorsprong des werelts, van Zon en Maene, en van de voortteelingen der dingen geschreven hadde.

Gy Leerlingen hierentegen, zult niet alleen uwe Meesters gehoorzaemen, maer hen ook in't onderwijzen gelooven. Die uit den mont van zijn Meester wat leeren wil (zeyt H. Nollius) moet dat zelve naekomen, zonder eenige onderzoekinge, zoo lange tot dat hy het geenige datter geleert is, wel en te recht verstaet. Veele, vervolgt hy, hebben de maniere, dat zoo haest zy wat van haer Meester gehoort hebben, dat zelve strax haer oordeel onderwerpen, en van de waerheit, eer zy't recht begrijpen, willen vonnissen; schoon hun begrip en oordeel noch ongeoeffent is. Zeeker de Schilderkonst bestaet in wel te doen, en niet in wel te zeggen. Daerom zoude ik den leerlingen liever, als Pythagoras zijn Discipelen dede, een vijfjaerich stilzwijgen opleggen, en een striktelijke gehoorzaemheid aenbevelen, niet om dat zy onkundich in de konst zouden blijven, maer op dat zy eerst te degen het gene hen aenbevolen is, zouden leeren in't werk stellen. De leerlingen, zeyt Verulamius, zijn haere Meesters een tijd lang geloove +schuldich, en moeten haer oordeel opschorten, tot dat zy de geheele konsten wech hebben, en die tijt gekomen zijnde, zoo zijn zy gansch vry.

Dat niemand zich ook te vroeg waene meester te zijn. Primaticcio stond zes jaer onder Julio Romano, en Taddeus Gaddi vierentwintig jaeren onder Giotto: maer den vermaerden Pamfilus stelde tien jaren, die zijn Discipelen mosten uitdienen. Noch dat niemand ook te vroeg na gewin trachte, gelijk het veelen gebeurt, die dan als in haren loop door de aenzoetende profijten gesteuit worden; en met het aengrijpen van het henneney, het ganzeney verliezen. Maer op dat onze voorbereydingen niet te lang worden, zoo zullen wy ons tot het onderwijs der Teykenkonst spoeden; voor zoo veel als ons de tijd en lust zal toelaten. En op dat de loflijke gedachtenis van onzen Vermander, wiens voorgang ons tot dit werk heeft aengeport, geëert blijve, zoo moet dit vers in onze Hollantsche tael nagevolgt voor afgaen; waer in de bovengeroerde waerheeden niet onaerdich bevesticht worden.

Vermaning aen d'aenkomende Schilderjeugd.
 
O Hebes Kroost en, Genius Scholieren,
 
Die vaek, in stee van schrijven, uw papieren
 
Met Mannekens en Scheepen en Gediert
 
Vervulde, 't schijnt of u Nature stiert
 
Tot schilderen, waer toe dan voort uw ouders,
 
Geen kosi' ontziend', u voeren op'er schouders.
 
Men oordeelt licht daer steekt een Schilder in,
 
Dit woord is haest gesprooken, maer den zin
 
Is duister; want d'een Schilder is van d'ander
 
Als door een berg gescheiden van malkander,
 
Zoo steil dat veele uit wanhoop onderweeg
 
Bezweeken, eer van tien een iets verkreeg.
 
Men moet niet licht de jeugd de Konst aenraden,
 
Zy lokt zelfs aen, en is tot veeler schaden
 
Een toorts gelijk, waer in de mugge vliegt
 
En zich verbrant. Den glans der kunst bedriegt
 
Ook dikwils: kunt gy uwen lust weêrhouwen,
 
Laet af by tijds, voorkom het spa berouwen.
 
De Konst is een verlenende Sireen
 
Voor veelen: maer Natuer kan ongemeen
 
Vernuft, en Geest, en Gunst aen iemant geeven,
 
Om anderen met spoet voorby te streeven:
 
Dat blijkt al vroeg: het hout dat tot een haek
 
Zal wassen, moet vroeg krommen, die den Draek
 
Van Lernen, en veel monsters zal verwinnen,
 
Moet van de Wieg al aen een Slang beginnen.
 
Is u Natuer zoo gunstich? uw bestaen
 
Is loflijk, en met reên niet af te raén,
 
Gy zult misschien door vlijt den prys genieten,
 
Daer honderden en meer vergeefs naschieten.
 
Sla voort dan, na den Top in't Eedel spooor,
 
Geef aen Kupid' of Bachus geen gehoor,
 
En wilt de slaep en vuige traegheit mijden:
 
De Kunstgodinn' en kan geen Minnaer lyden,
 
Die niet geheel zijn zinnen aen 'er bind.
 
Zijt naerstich spaed' en vroeg, want ik bevind
 
Het Spreekwoort vals, dat schilderen maekt wilder,
 
Hoe grooter geest in't schilderen, hoe stilder.
 
Want schoon m'er weet, diens werken roemrijk zijn,
 
Die tot den korf, verzoopen in den wijn,
 
Geraekt zijn, dits bekent, dat zy eerst leerden
 
Met soberheit, en toenze zich onteerden
 
Vervielenze ook; zet vadzen aen een zy.
 
De Deugd versiert de konst: een Eedle ry
 
Van Schilders heeft in deugden uitgeblonken;
 
Die door de faem met glovy zijn beschonken.
 
Daer is een oude Gryzaert snel te been,
 
+Die duizenden van namen gaert by een
 
Der stervenden, op sedelties geschreeven,
 
In 't slip van zijnen rok, dan gaet hy streeven
 
Na Letbis vliet, en stroitze voort te zaem
 
In 't water, zoo dat naulijx eene naem
 
In weezen blijft, hoewel daer kraey en gieren,
 
En Ravens en verscheide vogels zwieren,
 
Die eenige uit de baeren van 't getal
 
Op grijpen, daer met schreewen en geschal
 
Mee deurgaen; maer z' ontslippen haer, en zinken,
 
Een klein getal ontkomt nochtans 't verdrinken
 
Door hulpe van twee zwaenen, want de faem
 
Ontfangt van hen voor eeuwich yder naem
 
Der gener, die zich lovenswaerdich queeten,
 
Wiens beuggenis men nimmer zal vergeeten.

Vorige Volgende