Inleyding tot de hooge schoole der schilderkonst: anders de zichtbaere werelt

Tweede hooftdeel.
Van vroeg te beginnen, nae goet onderwijs te trachten, en 't zelve wel in 't werk te stellen.

⁺WYders, Den tak die tot een haek zal passen, moet vroeg beginnen krom te wassen (zeit iemand) daerom moet men hem, die een Schilder zal worden, al vroeg aen de kunst voeren. De Romeynen hadden een wet, die de kinderlijke speeltijdt bepaelde, en aldus luide:

+ Vroeg de konst te beginnen.

[p. 14]

⁺Een zoon tien jaeren oudt zijnde, moet dan alle kinderlijk bedrijf verlaeten, en hy vermach niet meer leedich langs der Straeten te gaen: maer de ouders of voog den zijn gehouden hem buiten de vryheidt der Stadt te bestellen, om geleert en onderwezen te worden, of zelf borgen te blijven, dat hy niet onbehoorlijx oit zal bedrijven; op verbeurte van haere eygene vryheden. Dit was algemeen voor de vrygebore jonkheit, hoe veel te meer is de Schilderjeugt gehouden vroeg op te zijn? Want niemant kan, gelijk Cicero zeyt, volleert worden, ten zy hy vroeg aen 't leeren gaet. Daer de spreuke ook wel op te pas komt, als men zeyt, Hy heeft van kints been af al aen de konst geweest. Want de dingen, die men in de jonkheyt leert, worden, gelijk Ireneus zeyt, zoo vast in de geheuggenis geprent, datmenze niet lichtelijk vergeten kan.

Onder de kenteykenen is dit ook geen van de minste, dat de genegentheit ⁺tot de konst zich vroeg openbaert. Goltzius, zeeven jaren oud zijnde, beteykende mueren en wanden, ja waer hy maer by kon: en een ander, de konst niet vremd, schilderde met zijn eygen geel, kenbare dingen, toen hy noch in de langerok liep. Niet minder is het blijken van onverdroote naersticheit; Taddio Zuchero was zoo verlieft, toen hy een jongen was, in de dingen van Rafaël na te teykenen, dat hy, zich zelfs vergeetende, in ⁺de Lozien van Gigi, of waer hy zich vond, bleet slapen. En Joseph van Arpino vergat, door groote naersticheit, zijn oortjes brootjen geheel op te ⁺eeten, als hy uit teykenen was. Maer zeekerder kenteyken gaf Michiel Agnolo, toen hy een jongen was; want ziende een zijn meedediserpel eenige gekleede vroukens, met de pen geteykent van haer meester Grillandajo, kopijeeren, nam hy een grove pen, en gaf een van deeze meesters vroukens eenen anderen en beteren omtrek; welke teykening daerom, als een ⁺waerdich gedenkbeelt, naderhand bewaert wiert. Maer hier toe en is hy niet zonder groote naersticheit, in die dry jaren, die hy by deezen meester leerde, gekomen. De naersticheit maekt het zware licht, en door vlytich hand aen 't werk slaen bereiktmen zijn voorneemen. Joseppyn leerde in eenen nacht zoo veel schrijven, als hem tot het geeven van quijtschrift van nooden was. Titiaen was t' zijnen twalef jaren al zoo verre geraekt, dat hy zeer gelijk konterfeyte: en hair, kleederen en zyden zeer natuerlijk, en het vlees zeer vleesachtich koloreerde: ja zoo, datmen zijn werken voor die van Giorgioni begon aen te zien. Maer wonderlijk was het van onzen Lukas van Leyden, dat hy, negen jaer out zijnde, printen van zijn eigen werk en uitvinding uitgaf. Hy Schilderde t' zijnen twalef jaren van waterverwe de historie van St Hubert, en kreeg daer zoo veel goutguldens voor, als hy jaren hadde. 't Zijnen veertien jaren sneed hy den Mahomet, die door dronkenschap een monik vermoort heeft; een zeer aerdich stuk. t' Zijnen vijf-

+ Geen leggende jongelingen by de Romeinen.

+ Byzonder kinderteykenblijk.

+ Naerstieheits blijk.

+ Blijk van Oordeel.

+ Wat de naersticheit vermach.

[p. 15]

tien jaren de ronde passy, die zoo zwaer te bekomen is: en St Teunis bekooring; als ook die wonderlijke Paulus bekeeringe. En 't jaer daer aen, die zeer aerdige Ecce Homo. Werken, die hem den naem van een groot meester, eer hy een hair om den mond had, waerdich maekten. Deeze volmaektheden, zeeker, zijn hem niet anders, dan door grooten vlijt en naersticheit toegekomen: hebbende noit ander kinderspeeltuig, als kool en krijt, pen, pinseel en graefyzer, en dergelijke, gebruikt. Zijn makkers waren Schilders, Glaesschrijvers, en Drijvers. Hy knoopte de nachten aen de dagen: en was noit verzaed van teykenen: ja tot nadeel zijner gezontheit. Niemant behoeve de voorbeelden van den slordigen Mabuze, den zwelgenden Frans Floris, of den ongueren Brouwer, tot voordeel te neemen; want eeven deeze, hebben hare jeugd met groote naersticheit doorgebracht. Ja niet minder als Pierijn del Vaga, die arm zijnde, de hal ve weeken voor de Schilders arbeide, besteedende d' andere helft, en de heylige dagen tot alles na te teykenen, wat hem dienstich dacht: verdragende geduldich honger en ongemak, om eens tot den top der konst te geracken.

⁺De Natuerlijke gave van een bequamen geest, mach wel geleken worden by een vruchtbaren akker: maer het onderwijs is het zaet, daer de ware vruchten van te verwachten staen. Die dan door een geduerige oeffening, en geduldigen arbeit rijp worden. Ja het gebeurt somtijts, dat sommige, schoon sober van geest, door 't wel waernemen van goet onderwijs, zich de konst als met gewelt eygenen: daer bequame geesten, door gebrek van 't zelve, gelijk dagelijx bespeurt wort, breekebeenen blyven. Min ⁺noch meer als'er vertelt wort van Lycurgus honden. Want als dezen grooten Wetgever, aen zijn gemeente van Sparta, betoonen wilde, wat de opvoeding en gewoonte tot eenige deugt, of wel aenleyding en onderwijs tot eenige konst, vermocht: Zoo stelde hy den volke twee honden voor, d'eene was van geslacht een hazewint, en afkomstich van een zeer goeden en vermaerden aert, maer alleen gewent in den haert luy en ledich te leggen: d'ander was van een slechte en ongeachte soorte van honden; maer van jongs aen op de jacht gehouden en gewent. Daer op liet hy uit een kot een wakkeren haes los, en met eenen stelde hy een pot met eenige hulskost daer ontrent: toen zachmen dat den geboren Hazewint, zijn gewoonte meer dan zijn natuer volgende, tot den pot liep: maer dat den anderen, die tot de jacht onderwezen was, het wilt volgde, en ving. Zoo veel vermach de opvoeding, aenvoering, en onderwijzing; hoe veel te meer voordeels zalze te weeg brengen, daer van natuere wegen een vruchtbare ader vloeit. Hier op passen Horatius verzen zeer wel, in zijn dichtkunst: want wat den Poëten aengaet, betreft ook de Schilders.

+ Dat de natuurlijke gave goet onderwije vereischt.

+ Wat het zelve vermach.

[p. 16]

 

Of men door Wet der Konst, of door Natuur leert dichten,

 

Is onderzocht: Maer dat de Konst iets goets zouw stichten,

 

Kan ik niet zien; indienz' een vruchtbare ader mist:

 

⁺Natuur ook, door geen Konst gesleepen, zich vergist.

 

Elk eischt des anders hulp, zy passen bey te samen.

 

Maer die zijn oogwit wil bereyken, moet zich pramen

 

Van jongs op tot veel doen, ontziende hett' noch kouw,

 

En dat hy zich van wijn en minne spel onthouw.

Maer om deze vraege, of de konst grooter baet van de natuur, of van de leeringe heeft, te beantwoorden, zoo is te weten: dat de natuur zonder de leeringe veel vermach: en dat in tegendeel, de leeringe zonder eenige hulpe van de natuur, ydel en te vergeefs is. Maer wanneer middelmatige ⁺gaven der natuure door leeringe geholpen worden, zoo schijnt de natuur zich te beteren, en geeft meer uit, als't verstant begrijpt: daerentegen zullen uitmuntende geesten, die de volmaektheyt beklimmen, meer danks aen de leeringen, als aen haere ingebore neygingen, schuldich zijn. De dorre en onvruchtbaere aerde bespot den arbeyt des besten boumans: zoo is het onderwijs niet dan Roozen voor de verkens, als men 't aen iemant verspilt, die noch lust noch ooren heeft. Zoodanich een leerling zond ik laetst zijn ouders t' huis, maer kreeg ondank van die bootschap, dieze door blinde liefde eerst gelooven zullen, als 't te laet zal zijn. Een vette gront geeft somtijts ook weeligh vruchten, schoon niemant de hand daer aen slaet. Maer nergens na half zoo veel, alsze wel, door de naersticheit des bouwers geholpen zijnde, zoude kunnen draegen. Zoo is de konst, die van de braefste vernuften, zonder meester, zonder onderwijs, geoeffent wort, gemeenlijk vol doolingen. En deze Konstenaers, die dwaesselijk snorken en pochen, dat zy, zonder van iemant geleert te hebben, geleert geworden zijn, zijn even als een Schip, dat zonder roer of pyloot in de wilde Zee doolt, en niet en weet, werwaerts het zijn koers zal zetten. Zeker, datze vry briefjes aen de Koster geven om te bidden voor persoonen, die op een gevaerlijke reyze, of op den doolwech geraekt zijn. En te meer, dewijl dusdanige persoonen dikwils met zoo milde gunsten van de Natuer begaeft zijn, datze de hoogste trappen der konst machtich waren te beklimmen, ⁺indienze door goede leitslieden waeren bestiert en geleyt geweest. Dit zelve verschil wort ook gedongen onder de naemen van Theory en practijk. Vanneer men vraegt, of de konst meest door de leeringe, dan of door de oeffeninge geholpen wort? Waer op wy antwoorden, dat de leeringe zonder de oeffeninge nietich is. En schoon de oeffeninge zonder de leeringe somtijts wel iets belooft, dat de konst tot geenderley volmaektheyt kan rijzen, ten zy men die gestaedich oeffene, en nae de onfeylbaere regels der leere bestiere.

+ Dat natuur en onderwijs elkander behooren te verzellen.

+ De Natuur ende Leer tegen elkandere vergeleken,

+ Als ook de Theorye en practijk.

[p. 17]

Terwijl ik tot Weenen aen't Keyzerlijke hof was, zoo schreef my een mijner Discipelen uit Hollandt, dat hy de gemeene regels der Konst wel ⁺kende, maer dat het hem ontbrak in de voorgangen van andere, die reets daar in meesters waren, te zien. Ik schreef hem tot antwoort: dat hem dit noch te vroeg was, dat het gerucht dat 'er van hun ging, hem beeter van verre zou aenporren, als van naeby, dat zy niet dan door naersticheyt en het wel in 't werk stellen van goet onderwijs, braeve baezen geworden waeren. Vorder vraegde ik hem: of hy met naersticheyt ook dagelijx zijn grootste vlijt in 't werk stelde? Of hy wel ooyt een teykening met rechten aendacht hadde geordineert? De lydingen, beweegingen, schaduwen en daegen, op 't schoonst, en zoo als hyze hadde kunnen op 't best verzinnen, had waergenomen? En of hy wel oyt zijn vermoogen eens geheel en al had uitgeput? Ik vermoede van neen: en beval hem eerst zijn vermogen gansch en gaer te gebruiken, en veroorlofde hem dan vry rondom te zien, en de meesters te bezoeken, die in andere oorden zoo zeer beroemt waren. Maer dewijl hem dit noch niet en voldee, en hy my de lust van over d' Alpen te klimmen, en Italien te bezoeken, bekent maekte: zoo schreef ik hem daer op den volgenden brief.

Het klinkt my vremt in d'ooren, mijn broeder (want deeze was 't, wiens Lijkteyken noch tot Weenen in de Heilige Kruisgang te zien is) dat gy alreede schijnt te besluiten van het vermaert Italien en trotze Roomen te willen zien: vermits ik niet en kan begrijpen, door wat grontreeden u dit als noch nootzaekelijk is. Zeker 't is zotheid te veranderen, wanneermen niet zeekerlijk weet te zullen verbeeteren. Gy moet deeze spreuk voor vast houden en gelooven:

Men trekt geen nut uit d' oude kunst

Voor datmen staet in Pallas gunst.

En van gelijken deeze waerschuwing:

Wiltge u in Roome recht verzaeden,

Zoo trek daer heen met kunst gelaeden.

Want de dingen, die een hoog beschouwend verstant vereyschen, zijn aen ⁺d'onbedreve en duistere oogen onnut, en worden onaengemerkt voorby getreeden. Ik heb meede bevonden, dat de geene die zich te vroeg begeeven, om met een spits oordeel de scherpste twistreedens der hooge konst op een hair te deurklieven, zoo diep als in de letterkennis derzelve verwarden, ⁺dat zy daer nae onbequaem bevonden wierden tot het in 't werk stellen van het minste van 't geene zy wisten. De werkdaedige wetenschappen vereyschen oeffening, en het doen zoo wel als het verstaen: Want die de handeling ontbreekt, en dezelve niet nae tracht, zal een breekebeen blijven, schoon hy al wist, wat'er tot de kunst behoort. Daerenteegen die zich be-

+ 't Geen men weet, moet men gewennen in't werk te stellen.

+ Al te vroeg veel te weeten belet.

+ Dus moet men trachten 't geen men weet te kunnen doen.

[p. 18]

vlijticht om wel te doen, zal de kennis licht aengroeijen, of hy zal zich ten minsten bequaem maeken om die t' ontfangen. Het is in de Schilderkonst een daegelijxse ziekte, dat de leerlingen de middelmaet te buiten stappen, 't zy datze meesters in de mont worden, of datze slechts uit gewoonte en zonder verstant de gemeene sleur volgen. Men moet al 't geene men weet, leeren in 't werk stellen, en al 't geene men ter handt slaet, poogen te verstaen. En dit kunt gy in 't vaderlant alderbest behartigen, berey u daer, als in d'eerste schoolen, in de grondregels, om daer nae in hooger schoolen tot hooger beschouwingen bequaem te zijn. Leer vooreerst de rijke natuer volgen, en wat'er in is, naebootsen. De Hemel, d'aerde, de zee, 't gedierte. en goede en booze menschen, dienen tot onze oeffening. De vlakke velden, heuvelen, beekenen geboomten, verschaffen werx genoeg. De steeden, de marten, de Kerken, en duizent rijkdommen in de Natuer, roepen ons, en zeggen: kom leergierige, beschouw ons, en volg ons nae, ⁺Gy zult in 't vaderlant zoo veel aerdicheit, zoo veel zoeticheit, en zoo veel waerdicheit vinden, dat, als gy 't eens wel gesmaekt had, gy u leeven te kort zoud keuren, om alles wel uit te beelden. En in deeze minste voorwerpen kanmen al de grontregels leeren in 't werk stellen, die tot de alderheerlijkste dingen behooren. Daerom weest zoo nieuwsgierich niet, en gelooft vryelijk, dat de natuer u daegelijx dingen voor oogen stelt, die gy van ganscher herten zoud zoeken op te speuren, indien gyze maer eens gezien hadt. 't Is waer, Italien pronkt met duizent statuen, daer de konst zich op 't alderschoonst, en op 't heerlijxt in opdoet. Maer wat raekt dit u, die noch nauliix het gemeene leeven te volgen machtich zijt? deeze voorbeelden zijn u als noch zoo nut, als aen de jonge schoolieren en taelleerlingen de hooge gedachten van Aristoteles en Plato: zelf d' Antijken te volgen heeft sommige in kettery gebracht. Ik vreeze zelf dat gy, ter plaetse, daer gy zijt, van ons onderwijs, in 't naevolgen van de natuer, zult afdwaelen, en andere naevolgende, van den rechten ⁺wegh geraeken. Derhalve vermaen ik u, dat gy u schikt om wel te doen, Op dat gy in 't toekomende met Herkules, by Nazo, moogt zeggen:

Veel klappen gelt' er niet, om ons verschil te slechten;
De handen moeten 't werk en niet de tong verrechten.

Dat vry een ander met veel woorden voer de vlagh,

Met daeden toon ik dat men my niet overmach.

Maer wat nutticheit het staedich beyveren van deurgaens wel te doen, inbrengt, zal in 't laetste hoofdeel van dit boek, en elders breeder, vervolgt worden.

+ Men vind overal stof.

+ Metam: Lib. 9.