Logo DBNL
Memoriën en adviezen (2 delen) (1871-1925)

Memoriën en adviezen (2 delen)

(1871-1925)–C.P. Hooft–rechtenstatus Auteursrechtvrij

Vorige Volgende

IX. Redevoering met aanvullingen, omtrent de kerkelike geschillen uit 1611 en 1612.

Het handschrift der Universiteitsbibliotheek genummerd 950-II C. 26, werd bijna geheel opgenomen in de Memoriën en̄ Adviezen, I, blz. 1-34; hier volgen dus alleen enige aanvullingen en noten. Het stuk is door H. zelf gedateerd: ‘Ao 1611’, maar daarmee zal hij waarschijnlik alleen bedoeld hebben: zoals het in 1611 was, of wel: 1611 is 't jaar, waarin het zijn oudste vorm kreeg, die niet in manuscript bewaard is. Zeker is het handschrift, zoals wij het kennen, uit 1612; dat wordt duidelik door enkele in de tekst zelf voorkomende feiten uit dat jaar (o.a. Geldorps beroep, 2 Mei 1612, blz. 16 en Vorstius' verschijnen in de Staten, Maart 1612, blz. 3); maar veel later is 't ook wel niet geschreven, want aan 't einde toont Hooft, dat hij de nederlandse vertaling van Junius' Eirenicum, die in 1612 werd gedrukt, nog niet kende. We hebben hier waarschijnlik weer te doen met een redevoering, die dan wel in 1611 is gehouden, maar bij welke gelegenheid, is niet uit te maken, en die later door H. werd uitgewerkt en van citaten voorzien, terwijl hij het geheel overschreef. Later heeft hij dit nog eens weer uitgebreid. Bovendien heeft hij dit geheel nog eens gebruikt in een ander hs. (Av. 25a), dat niet afzonderlik afgedrukt wordt,

maar waarvan enkele passages in de volgende noten worden ingevoegd. Uit welke tijd dit laatste handschrift dateert, is niet te zeggen, waarschijnlik wel uit de laatste jaren van zijn leven, toen hij zovele excerpten maakte.

1.blz. 2, 9e r.v.o.: in 't hs. heeft H. daarbij nog de volgende aantekening, die ik uit hs. no 977 aanvul:
behalve noch sulcke mennichte van beveynsde banckerotten, dye onder enen goeden schyn van heilicheydt ende van goeden vrome, eerlycke luyden sooveel goede menschen om 't haere hebben gebracht, daervan men wel een goedt deel soude konnen noemen, dye oock een yegelick wel syn bekent... Van desen bedroefden banckerotten zyn myn hyer ter stede, van dengenen dye in kerckelycke ampten zyn gebruyckt, noch indachtich: Heyn Claesz van Eedam ofte Rarop, Pieter Jacobssz Bolwerck, Baptista Vegens, Hans Lucassz, Cornelis Eewoudtssz, zeepsieder ende naderhandt maeckelaer, Gerridtssz Lichterman, Bartholomeus Zemonnick, Jerzon Metsue, Jan Simonssz uytte Rijp. Sodanige luyden sal men gelove toe stellen, omdat sy schalcken in der huyt synde ende geen conscientie hebbende, alles durven praten so ment liefste hoort ende andere vrome, eerlycke luyden, dye int eene ofte int ander eenigen aenstoot in haeren conscientie vinden, ontsiet men nyet soo smadelick te tracteren, gelyck men dagelicks syet ende hoort; Godt betert. Ende zo men tzelfde in zodanige personen poocht te excuseren metten echten raedt ende besluyt Goods, waerdoor zy tzelfde nyet hebben mogen ontgaen ende dattet daerom henluyden aen haere zalicheydt nyet schadelick mach wesen, dat men datzelfde in de gebreecklickheydt van anderen mede plaetse liet hebben, dat zoude wadt aensyens hebben.
2.blz. 3, 2e al. Hooft zal hier wel doelen op de pogingen tot verzoening van Hervormden en Lutheranen, speciaal tussen Keurvorst Frederik IV van de Palts en de streng Lutherse keurvorst van Brandenburg, die de sluiting der protestantse Unie voorafgingen (1609).
3.blz. 3, 7e r.v.o.: Over het beroep van Vorstias is in 1610 en 1611 veel te doen geweest. Hij was Calvinist en hoogleraar te Steinfurt, maar was reeds beschuldigd van ketterij en hoewel hij een allen bevredigende verklaring
had afgelegd, nog steeds verdacht bij de strenge Calvinisten, ook omdat hij de Socinianen had bestreden, hun standpunt eerbiedigend. In deze tijd werd hij geacht Calvinist te zijn, maar zeer gematigd en verdraagzaam en vóór het gezag der Staten in kerkelike zaken. Vandaar dat de Remonstrantsgezinde Staten en Uyttenbogaert hem als opvolger van Arminius te Leiden wensten en vandaar ook, dat Gomarus en de zijnen hem heftig bestreden. De regeering van Amsterdam werd door Plancius tegen hem bewerkt, wat in 1610 nog geen succes had, maar in 't voorjaar van 1611, toen men bij meerderheid van stemmen tot zijn benoeming overging (21 Mei), stemde Amsterdam tegen. Ondertussen kwamen er steeds nieuwe beschuldigingen tegen Vorstius in 't licht en hij zelf verklaarde, op een enkel onschuldig punt, 't eens te zijn met de Socinianen. Nu begon ook Jacobus I van Engeland zich met de zaak te bemoeien en protesteerde bij de Staten-Generaal tegen de benoeming van deze ‘ketter’. Dit en de heftige oppositie der Contraremonstrantse steden en gewesten maakten dat Vorstius, die wel in 't land kwam, zijn professoraat niet kon aanvaarden en zich in 1612 te Gouda vestigde. Episcopius werd ten slotte benoemd (vgl. H.C. Rogge, Het beroep van Vorstius, Gids 1872, p. 31 vgg. en 499 vgg.). Vorstius verscheen 22 Maart 1612 voor de Staten van Holland om zich te verdedigen. De vergadering verklaarde zich voldaan, maar besloot, met 't oog op Jacobus' protest, hem voorlopig buiten Leiden te doen wonen.
4.blz. 4, 4e al., hs. Av. 25a i.m.: ‘Ick meene dese eygen woorden by Bezam gelesen te hebben, dan is myn de plaetse ontgaen’, terwijl de aanduiding: ‘Tract. theol.... 37’ is doorgehaald. In plaats van deze alinea heeft dit hs.: ‘Waeromme de Heere Beza nyet tonrecht seyt, datter nauwelycks ijemandt den ernstlycken dwang van den overheydt beter waerdich is, als dyegene dye daensyenlickheydt des heyligen diensts des woordts misbruyckende, haer laten duncken dat se alles mogen spreecken ende schriven wadt se willen’. In dit handschrift staat ‘Tract. theol. vol. primo pag. 37’.
5.blz. 5, 3e r.v.b. Hooft heeft gelijk: 29 Jan. 1605 werd door de Oadraad 't predikants-tractement gebracht op
ƒ 900.- ('t was ƒ 800.-), terwijl de vier in functie zijnden nog ƒ 100.- extra kregen; 15 Nov. 1614 bepaald, dat zij in plaats van vrij wonen ƒ 400.- huishuur vergoed kregen. Bovendien kregen zij herhaaldelik persoonlike toelagen van ƒ 250.- en ƒ 300.-. (Resol. boek van Burgem. en Oudtburgem. 1603-1619, I, 4, 30.) De gages der leden van Hof en Hooge Raad werden in 1611 gebracht op ƒ 1300.-, dat van den president op ƒ 2100.-. (Res. Staten van Holl. 25 Aug.-9 Sept. en̄ 4 Dec. 1611, p. 260, 550; Januari 1608, p. 405.)
6.blz. 5 r. 21 v.b. De bedoeling zal zijn, dat Rotterdam, Alkmaar etc. zich zullen verdedigen met te zeggen, dat zij datgene, waarvan zij worden beschuldigd, hebben gedaan om... Voor Alkmaar zie blz. 212 en 213. In Rotterdam trad de remonstrantsgezinde magistraat streng op wegens on-ophoudelike moeilikheden: de vurige Calvinist Gesel werd 24 October 1611 afgezet en 14 Februari 1612 verbannen. Hij predikte toen buiten de stad, waartegen de magistraat, als heer van Schieland, ook maatregelen nam (Rogge, Uittenbogaert en zijn tijd, II, 171 vgg.).
7.blz. 6, 2e al.: Hooft denkt hier aan de contrareformatoriese stroming, die in de hier genoemde steden zegevierde; o.a. werden 1598 de evangeliese predikanten uit Aken gezet, nadat de Raad er Katholiek was geworden. In 1614 werden de lutherse vreemdelingen zelf door Spaanse troepen verdreven en de evangeliese inheemsen buiten de gilden gesloten. (Müller, a.w., II, II, 286.) Voor de andere steden is geen bepaald jaar te noemen.
8.blz. 7 r. 11 v.o.: hier voegt Av. 25b aan toe: ‘dewyle wy uyt eenen goeden yver oock soo ick meene op recommandatie ofte ten minsten by goedtvinden van den kerckenraedt als over vele iaeren getracht hebben, om de librie van de nieuwe kercke, met veelderleye boecken...’, en verderop na ‘ionck van iaeren’: ‘sonder eenige kennisse te nemen vandt onderscheydt van de geleertheydt tusschen den eenen ende den anderen’. Inderdaad was de stadsbibliotheek tot 1632 in de Nieuwe Kerk ondergebracht.
9.blz. 8, r. 10. Dr. Ioachim Mörlin was Luthersgezind prediker te Koningsbergen en werd in 1567 bisschop van Samland, † 1571. (Müller, Kirchengeschichte II, II, S. 70.)
10.blz. 8 2e r.v.o. Genève was met Hendrik IV ververbonden, omdat de Hertog van Savoye, verbonden met Filips II, van de burgeroorlogen gebruik maakte om te trachten de stad te veroveren. (Lavisse, Historie de France, VI, I, 401.)
Wat Brunswijk betreft was de toedracht enigszins anders: de Hanze, erg achteruitgegaan, zag geen kans haar belangen te verdedigen. Zes steden trachtten eerst zich zelf te helpen; vergeefs. Daarna sloot Lübeck zich op eigen houtje bij de Staten-Generaal aan (1613) en nu bracht de oorlog tussen de Hertog van Brunswijk, gesteund door Christiaan van Denemarken, en de stad Brunswijk ook de andere steden er toe zich bij de Nederlanden aan te sluiten (1615). Het was toen een Staats leger, dat Brunswijk ontzette en daarop verbonden zich nog meer Hanzesteden met de Staten. (Blok, Geschied, v.h. Ned. Volk, IV, 66.)
11.blz. 9, r. 10.: Av. 25a heeft dezelfde voorbeelden in andere volgorde en daarenboven nog enkele, elders genoemde; vervolgens noemt het vele bijbelplaatsen omtrent de onvolmaaktheid van apostelen, profeten en koningen uit het Oude Testament en daarbij de latere toevoeging: ‘Nota. By den vromen luyden hyer tegenover gemelt, dye alle nae den uytterlycken schyn, buyten Israel zyn geweest, zouden noch wel gevoecht mogen werden Melchisedech, een Iebuseer, Ruth een Moabitinne, Rachach een Cananeetsche, de Coninginne van Saba, Darius een Meder, Syrius ende Darius Hystaspis, Persianen staet oock te bedencken off den keyser van Iappan oock nyet meer als gemeene heydensche kennisse heeft gehadt, denwelcken zo zeer overtreffe in bescheydenheydt dye genaemde Christenen, de Jesuiten tegen den Nederlanden aldaer aengecomen’.
Voor de keizer van Japan zie Van Meteren a.w. (uitgave van 1663) 617: daar wordt gemeld, dat 21 Juli 1611 het schip ‘de Roode Leeuw met de Pijlen’ uit Japan terugkwam met rijke lading en een brief, die een antwoord bevatte op de recommandatiebrief van Prins Maurits aan de koning van Japan en waarin deze de Nederlanders alle vrijheid van handel en vestiging gaf, in zeer vriendelike woorden gesteld.
Hierop volgt in Av. 25a een groot stuk, dat niet in
't andere handschrift voorkomt; het is hier als Bijlage afgedrukt (blz. 241).
12.blz. 9 3e al. Dit doelt op de volksopstanden in Rusland, 1608-1610, waarvan Sigismund van Polen gebruik maakte om een groot deel van het land te bemachtigen en Moskou te bezetten (17 Aug. 1610). Daarna had een nationale opstand plaats, zodat de Polen 22 October 1612 genoodzaakt werden Moskou te ontruimen. Dit schijnt Hooft nog niet te weten. (Weber, Lehrbuch der Geschichte, III, 289.)
13.blz. 11, r. 2. Het hs. voegt hier i.m. toe: ‘Neque studium antiquitatis obesse debet posteritatis industriae cui excitandae atque adiuvandae noscitur institutum. Petrarcha in epistolari praefatione de utriusque fortunae remedijs’. Dit werk verscheen o.a. Lutetiae, 1546, 12o.
14.blz. 12, r. 19 vgg.: no. 977, noemt behalve deze namen nog: Pieter Schaep, Willem Backer, Jan Pietersz. Wael en Egbert Pieterssz. Vinck, en heeft hierbij i.m.: ‘Ick mach hyer noch wel voor memorie stellen, dat ick ten zelven tyde noch nauwelicks twintich iaeren oudt wesende, maer wel drye ofte vyer iaeren oostwaerts als iong coopgesel geloopen hebbende, van eenige zodanige luyden mij lijet overreden om ten huijse van den voorsz. Hendrick Franssz. ende in zijne ende andere dyergelycke presentie te teyckenen zulcke request dye aldaer was beraemt, sonder dat ick alsnu den inhoudt zoude weten te seggen’. Dit request is mij onbekend, wellicht is 't, wat bij Bor, a.w., II, 51 wordt genoemd, hoewel daar niet bij vermeld wordt, dat dit ook te Amsterdam werd getekend.
15.blz. 13, r. 10. Johannes Hallius was in 1581 te Amsterdam beroepen; Petrus Plancius stond er sinds 1585.
16.blz. 13, r. 23. De Harmonia Confessionum fidei orthodoxarum et Reformatarum Ecclesiarum.... Genevae apud P. Santandrum M.D.L XXX.I geeft de verschillende geloofsbelijdenissen naar de artikelen gerangschikt, de ‘Sectio Quinta’ handelt ‘de aeterno praedestinatione’ en bevat alleen passages uit: Helvetica posterior, Basiliensis, Gallica en Belgica Confessio.
17.blz. 15, r. 5. Arminius was van 1588-1603 predikant te Amsterdam. Frans Hendrikz. Oetgens werd in 1599
voor 't eerst burgemeester; bij behoorde vóór hij burgemeester was tot de buiten de gemeente gebleven libertijnen, maar wendde zich, ‘naar mate het politieke getij verliep’, naar de Calvinisten. (Elias, Vroedschap, I, p. XLVI1I.)
18.blz. 16, 1e r.v.o. Dit is Jaoob Witsz., ‘binnenlandsvaerder’, † 1587; zijn zoon was Gerrit Jacob Witsen, ouderling van de Hervormde Kerk en herhaaldelik burgemeester na 1609, de leider der Calvinisten in de Raad en fel vijand van Hooft; zijn kleinzoon, neef van Gerrit Jacob, is Jonas Cornelisz. Witsen, in 1617 Colonel der burgerij (Elias, a.w. I, 167 en 239.) Burgemeester Frans Hendricksz. Oetgens (1558-1625, burgemeester o.a. 1611 en 1612) was de zoon van Hendrick Fransz. Oetgens († 1571 in ballingschap, als een der voornaamste gereformeerde uitgewekenen) en van Weyntge Jacobsdr. Verburch († 1566), die een dochter was van Jacob Oom Jansz. alias Jaepoom Jansz. en van Neel Jansdr. Verburch (Elias, a.w. I, 102). Deze laatste werd met haar zuster in 1544 beschuldigd de predicaties der Mennonieten bij te wonen; daarom voor vier maanden gebannen, werden zij bovendien veroordeeld tot 't volgen van de processie met kaarsen en een geldboete (ibidem, I. 477, noot n.). Jaepoom was de zoon van Noom Pompemaker, die al in 1507 tot een bedevaart werd veroordeeld, wegens onbetamelik spreken (ibidem, 144).
19.blz. 16, r. 8. Hiermede is zeker Geldorp bedoeld, 2 Mei 1612 beroepen, de vertaler van Beza's Van het straffen van ketters; voor zijn vader cf. N.-Ned. Biogr. Woordenboek, III, 449. Hier wordt niet vermeld, dat deze Henricus Geldorpius ooit te Amsterdam vertoefde. Reeds toentertijd werd de ‘Apotheosis’ aan hem toegeschreven (welk auteurschap niet vaststaat), waarin Ruardus Tapper van Enkhuizen, de inquisiteur, zeer bespot wordt. Hij schreef ook tegen Sonnius, de ijverige bisschop van Den Bosch en Antwerpen in de tijd van Granvelle. Guil. Dam. Lindanus is een der ijverige katholieke priesters hier te lande, inquisiteur, hoogleeraar en̄ bisschop van Roermond onder Granvelle. Hij staat niet als zo ruw bekend als Tapper (Van der Aa, Biogr. Woordenboek, XI, 460).
20.blz. 18, 2e al. Hiernaast i.m. ‘Mr. David Mostart’, vgl. blz. 269, noot 4.
21.blz. 18, 2e r.v.o.: d.i. Henricus Arnoldi uit Delft (vgl. blz. 259, noot 3).
22.blz. 20, r. 3. vgl. blz. 191, noot 3.
23.blz. 20, 2e al. vgl. blz. 92, noot 3.
24.blz. 23, 2e en 3e al. Inderdaad was contributie altijd uitgezonderd geweest van beslissing bij meerderheid van stemmen; in 1581 en 1585 waren daar vrede, oorlog, verandering van regeering en ‘andere diergelyke zwaarwichtige zaken, concerneerende den staat van den lande’ bijgekomen. Men had toen getracht door ‘submissie’ aan den Prins of aan scheidsrechters tot een beslissing te komen, als men tot geen eenparigheid kon geraken. Amsterdam en Delft wensten echter algehele vrijheid in belastingzaken en zo bleven souvereiniteit, religie en contributie uitgezonderd van alle submissie of overstemming. (Fruin, Geschiedenis der Staatsinstellingen, 1e druk. 70, 230.)
Amsterdam protesteerde dan ook in deze tijd tegen de ‘resolutie tot vrede der kercke’ e.a. die tot verdraagzaamheid strekten, omdat zij niet bij eenparigheid waren genomen. Hooft zal hier wel doelen op de besluiten tot uitstel van de synode, bij meerderheid genomen, waartegen Amsterdam c.s. zich verzette. (20 Mei 1610.: Brandt, a.w. II, 131.) De resolutie, die strekte tot gematigde behandeling der 5 punten door de predikanten, 20 Mei 1611, werd wel met algemeene stemmen genomen (ibidem, 159).
25.blz. 24, 6e r.v.o. In margine tekent Hooft aan: ‘Daervan ick hyer achter, zoot den Heera belieft, een weynich zal vertonen, om alleenlick een smaecke ofte kleyne proeve daervan te mogen nemen’. Dit duidt op de citaten, die in Mem. en Adv., I (cf. blz. 84) werden weggelaten.
26.blz. 25, 8e r.v.o. In bovengenoemde vergadering der Staten van Holland (Mei 1610) was juist verdeeldheid, omdat de meerderheid de synode alleen wilde, als de gedeputeerden door de Staten werden aangewezen, terwijl de minderheid de keuze aan de classes wilde, laten, die - dat was bekend - bijna allen Contraremonstrants waren.
27.blz. 26, 2e r.v.o. liet hs. heeft nog:
Als dit verstandt van de kercke plaetse sal hebben, zoude men dan nyet moeten besluyten dat alle de ontstane misverstanden door den leeraers den volcke ingeplant
ende by den volcke zonder kennisse gevolcht werden? Mach dat bestaen met het gebodt van onses viandts osse ofte dwalenden esel hem weder toe te leyden ende van deselve onder den lastleggende te helpen met versuymenisse van onse eygen. Exod. 23, v. 4, 5. (Exod. XXIII, 5:
Wanneer gy uws haters ezel onder zynen last ziet liggen, zult gij dan nalatig zijn, om het uwe te verlaten voor hem?)
28.blz. 27, 10e r. Het bs. heeft: 1597.
29.blz. 28, 15e r. Hs. 977. heeft na ‘tijdt’ ‘tusschen de doodt Josiae ende de instellinge van Joiakiin in syn plaetse’.
30.blz. 28, 25e r. Frederik 111, de Vrome, keurvorst van de Palts, ging na enige voorbereidingen in 1563 (Hooft was toen 16 jaar oud) openlik tot 't Calvinisme over. Hij stierf in 1576 en zijn opvolger, Lodewijk VI (1576-83), herstelde het Lutheranisme. Johan Casimir werd voogd V over diens zoon, die hij Calvinisties opvoedde en tegelijkertijd voerde hij 't Calvinisme in 't keurvorstendom overal weer in. Hij verjoeg de Lutherse predikers in 1584. Frederik IV. handhaafde Calvijns leer († 1610). (Müller, Kirchengeschichte II, II, S. 81, 90, 95.)
31.blz. 29, r. 20. Martinus Lydius was predikant te Amsterdam van 1580-1585. Hij was afkomstig uit Antwerpen.
32.blz. 31, 1e r. ‘Ubiquitisten’ zijn de strengste aanhangers van Luther; want juist Luthers leer der ‘ubiquiteit’, der alomtegenwoordigheid van Christus en zijn tegenwoordigheid in het brood, gaf aan de anderen en vooral aan de Calvinisten de meeste aanstoot. Tegenover hen staan de aanhangers van Melanchton. (Müller, a.w. II. II. S. 65.) Het hs. heeft i.m.: ‘Ick spreecke van degeene dye alsnoch de genoemde moderatie nyet aengenomen hebben’.
33.blz. 33, 1e r.: het hs. heeft hierna nog: ‘Alsoo van langer handt goede bekende luyden vleys ende bloet te doen verteren zonder hope van uytcomste dan zoo elendigen doodt, mach dat nyet wel heten der menschen vleys eten?’
34.De aanhalingen worden ook hier niet afgedrukt; zij zijn genomen uit:

Calvinus, Institutio Christiana, ao 1561 gedruckt zonder name van den drucker (Erichson: fo. Argent. Rihelius; en̄ 8o. Gen. Rebulius). Beza, Tractat. theologii.

Hier. Zanchius ‘de natura Dei seu de divinis attributis, ao. 1598 tot Nieuwstadt in de Paltz gedruckt by de weduwe Wilhelmi Harmisij, overgeset ten besten dat ick hebben gekonnen’.

[Hierbij tekent hij aan, naar aanleiding van Gods verborgen wil: ‘Op desen voedt ist Goods wil, datten Turck zoo groten voortganck heeft, dat de Castilianen zoo groten moordt int innemen van America hebben begaen ende schynen hyeruyt geiustificeert te mogen werden, als door Goods wille ende dyenvolgende met goeden titule gedaen te zyn, alle zaecken dye tot zodanigen uytganck werden gebracht als de menschen haer voorstellen’.]

Rud. Gualtheri ‘Apologia op Zwingly tomo primo.’

Hospinianus ‘Historia sacramentaria,’ d.i. De origine et progressu Controversiae Sacramentariae de Coena Domini etc.... 1517 usque ad annum 1612 (1603).

Melanchthon, Loci Communes.

Melanchthon, Epistolae ad Ioach. Camerarium

Saravia, De divinis ministrorum gradibus.

Junius, Amiable Confrontation.

Junius, Eirenicum; hierbij i.m.: ‘Dit boeck Junii verstae ick naderhandt, dat ook in duydts is overgeset, Dat myn lief is. [Dit is wel later er aan toegevoegd, naderhandt’; Hooft meent: Den vreedsamen Christen of van de vrede der calholycke kercke.... overgeset.... door Joh. de la Haye. Delft, 1612 4o (Van der Aa, Biogr. Woordenboek i.v. Junius)]. Maer alsoo het voorseyde boeck meest bestaet van dye materie, dye tot verdraechsaemheydt, liefde, vrede ende eenicheydt der kercke streckende is ende tselfde nu onlangs in Franchoys is overgeset, wille ick de genen dye de latynsche tale onbekent is ende de Francoysche tale verstaen, gebeden hebben, tselfde boeck met een besadicht gemoedt te lesen: nyet twyfelende off zij zullen haer wel daerby bevinden, wandt het zoude anders wel van node zyn het voorseyde heele boeck te verduytschen, dat myn te moeyelick vallen zoude. Ende zal alsoo nu voortgaen om hyerby te voegen eenige plaetsen, dye ick onder anderen hebbe genoteert uijt het duyts exemplaer van tgeene de heere van Plessys in Franchoys geschreven heeft

vande kercke. Daerin hij oock seyt (pagina 79, 80), datmen in de verschillen van religie aen de concilies nyet gehelck gebonden is. Item dat hij hem in een behoirlyck vrij vergadert concilie, hem nyet alleen het oordeel van tzelve wil onderwerpen, maer oock van alle geleerden ende ongeleerde clercken ende leecken, ende van alle Christenen, twelk wadt anders is, alsmen nu ter tydt te lande pretendeert, dat zelfs de magistraet, professie doende van de religie, nijet en is gequalificeert, om van, schriftuyrlycke zaecken te oordelen, mach dat metten anderen bestaen? (Dit gesubreguleerde zijn myn eygen woorden.)

Ecclesia peperit divitiam, at filia suffocavit matrem. De kerckelycke personen haer immers zoo qualick als andere goede gemeene luyden in voorspoet hebben konnen matigen, waervan Vincentius Meusevoet, predicant tot Schagen in Noordthollandt, oock al tydinge heeft gehadt, dye in zyn voorreden opdt boeck Wilhelmi Perkinsij, op de drye eerste cappittelen van Apocalypsis, bij hem uyt het Engels in duyts overgeset, daervan in forma aldus is schrivende:

[na de tijd van armoede der kerk, heeft zij wereldse eergierigheid gekend en begeerte naar hoogheid is zo gaan heersen bij wie de zaligheid des volks moesten zoeken, dat zij steeds meer trachten naar heerschappij en rijkdom, en als één man, hoewel verschillende personen zijnde, hebben zij door listigheden hun doel trachten te bereiken].

Dus verre des voorsz. Meusevoets woorden verhaelt. Alle twelck, hoewel hijt met goede reden tegent pausdom stelt, zoo staet nochtans te bedencken, off de kerckelycke persoonen tot onsen tijden, haer oock zulcks betonen, dat men zeeckerlick moet geloven, dat zy alle begeerlyckheydt ende genegentheydt zulcks overwonnen ende afgeleyt hebben, dat men geen reden nochte oorsaeck zoude hebben om te vermoeden dat zy by gelycke occasie tzelfde spoor zouden mogen volgen? Insonderheydt dewyle zy doorgaens haer eygen vrouwen ende wettelycke kinderen hebben, wesende een middel, waerdoor men gemeenlick te meer tot sorchfuldicheydt werdt beweecht. Voorwaer onse eygen voorneme leraers, hyervoorn ten deele verhaelt, geven daervan een ander getuyehenisse, twelck myn dunckt

dat nyet in den windt behoort geslagen te werden, daermede ick nochtans den vromen nyet te nae wil gesproocken hebben. Maer het zoude al te groten privilegie wesen, dat zij alles nae haer goedtduncken uytspreecken ende d'een opentlick ende dander bedectelick taxeren ende lelick maecken zouden mogen, dye iuyst alles nyet doet ende verstaet gelyck haerluyder sin best gelyck is, daer van wel verssche exemplen zijn, ende dat daer tegen niemandt op haerluyder actien letten ofte daervan spreecken zoude mogen. Maer ick zal hyer oock een weynich verhaelen uyt het voorseyde boeck Perkinsij zelfs, tot gelycken eynde als dye voornverhaelde plaetsen uyt andere scribenten zijn verhaelt.

Hierop volgen enige citaten in deze geest.

Ick hadde wel middel om dyergelycke plaetsen meer in goeden getale hyer by te voegen: dan alsoo ick bemereke alrede verre gegaen te wesen boven myn voornemen in desen, zoo zal ick hyer eyndigen, wandt dat ick boven de getuyehnissen, dye van sommige kerckelycke personen ende oock van haerluyder vergaderingen werden gegeven, daer by noch gevoecht eenige andere plaetsen van verscheyden nature, hebbe ick naderhandt1) goedtgevonden tselfde te doen, opdat men eenichsins daerby int corte zoude mogen syen de gematichtheydt van sommige voornemen luyden. Item hoe dat meest alle tijdt de quaetste den vromen hatich ende hinderlick zijn geweest, ende weynich ter contrarie. Ende insonderheydt mede, dat de voorneemste geleerde nyet alle tydt in alles eensgesint zyn geweest. Soo daerin int translateren ofte andersins yedts by myn gemist mocht wesen, bidde ick my dat ten goede te houden ende myn vrundtlycker wyse daervan te onderrechten, twelck ick in dancke aennemen ende gaern het beste plaets geven zal.

Bijlage.

De op deze blz. genoemde, maar niet ingelaste citaten schijnen bij de latere omwerking, die in Av. 25a voorkomt,
wel opgenomen te zijn. Eerst worden citaten gegeven, om aan te tonen, dat ook velen buiten de wet geprezen zijn als goede Christenen, o.a. uit Zwingli en uit het N. Testament. Dan over de gebreken der kerkvaders en Apostelen, uit Beza, Traclatus theologici. Evenzo worden dwalingen van Ambrosius en Hieronymus aangehaald, van de laatste o.a., dat God

het ommecommen van den Egyptenaren in de Rode zee... den zelven alle ten besten heeft gedaen ende dye tydtlycke straffe opgeleyt, op datse de euwige straffe zouden mogen ontgaen? En heeft Augustinus (dye myns bedunckens nu ter tydt vast in de meeste achtinge es van alle den ouden) nyet van dat gevoelen geweest, dat de ionge kinderkens het doopsel nyet en batede, ten waere dat men denselven mede uytdeylde het lichaem ende bloedt Christi? gelyck men oock meent, dat de kercken van eenige geheele landtschappen van dyer meeninge zyn geweest, gelyck Cijprianus bovengemelt mede zoo yverich daerin is geweest, dat hy werdt geseyt de specien des nachtmaels den kinderen met gewelt in den mondt gegoten te hebben. Schrijft oock den voorseyden Augustinus nijet, dat de Apostelen oock in sommige grote zaecken, ia in zaecken des geloofs hebben gedwaelt? Item dat der Christenen kinderkens, buyten schult van haere ouders, als in moeders lichame ofte in der geboorte stervende ongedoopt, euwich verdoemt zouden wesen? ende ter contrarije der Ioden ofte heydenen kinderen heymelick by den Christenen gedaen dopen, de euwige zalicheydt zouden beerven? Daervan ick by den onsen wel geheel een ander gevoelen gelesen hebbe. En weten wij nyet datten zelven Augustinus zijne libros retractactionum geschreven heeft, daer hy meende eenige saecken beter te verstaen, als hy te voorn hadde gedaen? (Zwinglius tom. 1 fol. 372). Is ons mede nyet bekent, dat Calvinus (In tertia admon. ad Westphal. Tract. theol. pag. 1096) zelfs sustineert, dat al te onbillick metten geleerden luyden zoude werden gehandelt, dat zy tot geenen tyden een ander verstandt zouden mogen aennemen, dan zij te voorn hebben geleert ende gepredickt? Gelyck oock Beza (Epist. theol. pag. 6) van gelycken gevoelen schynt te wesen? En weten wy nyet van hoe

verscheyden gevoelen sommige treffelycke geleerde luyden zyn geweest, ende mogelick noch ter tydt wel zyn, van de Autheuren van sommige stucken der schrifturen, ia van dautoriteyt zelve van verscheyden plaetsen derzelve? En verhaelt Bullingerus (Decad. 4, serm. 10) nyet zelver het grote geschil datter is tusschen Augustinus, Chrisostomum ende andere voorneme Oudtvaderen ende tusschen tverstandt van de Gereformeerde kercken, nopende het bidden ende offerhanden doen voor den verstorvenen? Ick meene, dat eenige van de voorsz. Oudtvaderen hebben verstaen dattet zelfde is een instellinge der Apostelen? En allegeert Gregorius Sohnius (Tomo 2, pag. 416, 417, 418) mede nyet, dat Augustinus, Ambrosius ende andere zonder eenige schrifture zouden hebben verstaen, dat de Heere Christus door besloten deuren zoude hebben gegaen, maer dat Justinus Martyr, Cyrillus, Hieronymus, Chrisostomus daervan anders hebben gevoelt?

Daarop volgen enige bladzijden, die ook in hs. no. 977 voorkomen en ia ‘Over de vervolging’.

Kan men dan alsulcke ende dyergelycke zaecken meer zodanigen luyden ten goede houden ende haere personen, voor voornemen lichten en sonderlinge wercktuygen in de kercke Goods erkennen, ende nyet daeraen twyfelen, off zij en hebben door Goods genade eenen goeden loop gelopen? Gelyck oock de kercken van de Paltz zyn gevoelende van de kercken, dye hem metter naeme Lutheri becleden, soudet dan oock nyet wel redelycker ende der Christelycken aerdt gelycker wesen, dat wy in de gepretendeerde geschillen elckander droegen ende te gemoete gingen, ende alsoo ons zelven met eenicheydt tegen tgeweldt ende practycken van onse partye wapenden? Dan dat wy elckander soeckende te vernielen, daerdoor onser aller onderganck ende onse partye sodanige macht ende verstarckinge toebrengen zouden, dye onverwinnelick zoude schynen te wesen? Ist nyet noch veel beter eenige gebreeckelickheydt onder ons zelven te gedogen, alst al gebreeckelickheydt wesen mocht, daervan alsnoch sub Iudice lis est, als door scheuringe ende partyschap den gehelen onderganck van allen den kercken deser landen zelfs te bearbeyden ende ons zelven tot een spot ende uytveechsel van alle de

werldt te maecken? Och dat wy te rechte betrachten twoordt des Heeren door den Propheet Ieremiam ende anderen gesproocken (Esaias 1, Jeremias 4 ende 7), alwaer zy tvolck tot boedtvaerdicheydt vermanen ende trouwelick waerschuwen om in haere mishandelinge tegens haeren naesten ende andersins haer nyet te verlaten op den tempel, dye zoo grote beloften hadde (Psalm 51.) Ende dat wy dyen boosdadigen Iasoni nyet gelyck werden, denwelcken woedende ende moordende over zyn eygen medeburgeren, nyet en dachte, dat zodanige overwinninge ende verdelginge 't meeste quaedt ende ongeluck was (2 Machab. 5, v. 5, 6).

Hierop volgen weer enige delen, die ook in no 977 voor komen (cf. blz. 297) en dan een citaat uit Zwingli over de verlichte heidenen (tomo I, 24), waaraan toegevoegd wordt:

Van den verlichten heydenen recht tegenover vermaent, sijet int brede Adolphi Venatoris Apologie tegen der Dordtschen predicanten beschuldinge tegen hem gedaen, pagina 140 ende voortaen1), daerby ick gevoecht hebbe het verstandt van dyen hoochgeleerden theologo Conrado Pellicano in zyne commentarien overt sevende capittel der Richteren, verset 142), alwaer hy alsoo secht: Alle tydt warender oock godtvruchtige menschen onder den heydenen ende dye door een godlycke aenblasinge totter godtvruchticheydt wierden beweecht ende denwelcken de verborgentheyden Goods altemet wierden geopenbaert, zulcks dat Godt schynt de Israeliten gewilt te hebben tergen ende beschaemt te maecken doort openbaren van zyne raedtslagen aen den heydenen, dije zijluyden (te weeten de Israeliten) weijgerden te geloven.

Daarop volgen citaten uit:
Wolfgangus, Loci communes,
Sohnius II, 34,
Beza, Tractatus theologici I
en Epistolae theologicae,
Saravia, Defensio tractationis de diversis Ministrorum gradibus,
Junius, Amiable confrontation en Eirenicum,
‘Plessys Van der Kercke in het duydtsche exemplaer’,

(o.a. tegen gewelddadige vervolging, de volgende plaats door Hooft onderstreept, (fol. 59, col. 1 en 2. Van de Helle)):

Wy en moeten ons in dese woorden nyet inbeelden, dat de helle zij een lichamelycke plaetse, dye met slot ende sleutel gehouden werdt, gelyck onse huysen. Men kan oock uyt de schrifture nyet bewysen, dat het is een lichamelycke plaetse ofte dat de straffe der hellen ten aensyen onser syele ende conscientie lichamelick zy, aengesien dat het is het beseffen ende gevoelen des toorns ende der straffe Goods in lichaem ende siele. Soo is zij dan veel meer geestelick.

[De vruchten kenmerken de leer], waarbij H. aantekent:

Voor Memorie: Dat in de primitive kercke der vroomsten Christenen oock Athanasio zelfs veel lelickheyden te laste geleyt zyn geweest. Eenige willen nu noch al Adolphum Venatorem schuldich houden van de lelickheyden, daermede hy beschuldicht is geweest, nyettegenstaende hy nae voorgaende informatie daerop genomen, by den Hogen Raedt daervan vrygesproocken is1). Hoe zal men hem in dusdanige zaecken mogen schicken? Ten tijden van den Grave van Leycester heeft men oock gesyen in druck uytgeven zeecker geschrift tot verschoninge van de personen, dye tot Leyden waeren geexecuteert uyt zaecke van de handelinge ofte exploict aldaer voorgenomen2), zoodat de Heeren soo wel van de stadt als van wegen de Heeren Staten daerover gestaen hebbende daerby oock wierden getaxeert, ende alsoo werdt gepoocht de regieringe vandt landt in kleynachtinge brengen.

Bij een citaat over de verdraagzaamheid, merkt Hooft

op, dat de Staten deze steeds betoonden.

Maer hyertegen siet men nu eenige predikanten (Gel-

dorpius ende Bogerman) zeer arbeyden, dewelcke tot dyen eynde met eenen groten yver hebben gevordert de oversettinge van domini Bezae tractaet tegen de ketters: ende hebben daerby gevoecht zoo scharpen voorreden, dat zy schynen langer geen kaff meer in ofte omtrent de evangelissche schuyr te willen lyden, begripende eenige van de onsen oock daeronder insonderheydt mede haere broederen, dye haer nu onlangs vertoont hebben in eenige besondere poincten met henluyden ten volle nijet te konnen toestemmen, tegen denwelcken men haer soo wel als tegen anderen dagelycks met grote hefticheydt hoort exorbiteren, Ja deene reyse voor ende dander nae in openbaere gedruckte libellen voor duyvels schelden, daer anderen maer den naeme van ketters te laste werdt geleyt. Ende schriven de autheurs van de voorsz. voorreden, dat men om haerluyder raedt in desen te volbrengen noch neringe noch welvaert behoort aen te syen. Dan ick duchte zoo zy ter oorzaecke van dyen zoo groten afbreck van haere gagien zouden moeten lyden, als veele goede eerlycke luyden door de slappinge van neringe, nu in een iaer ofte twee gevallen, alrede lydende zyn, ende by merckelick vertreck van volek nae apparentie veel meer zouden moeten lyden; ick duchte, dat zodanige predicanten wel van ander bedencken zouden werden ende dat zy by inbreck van de Treves, hervattinge vandt oorloch ende aenparssinge van den vyandt wel zouden bevinden, dat wy met weynich volck ende kleyne middelen den vyandt qualick zouden konnen keeren, ten waere Godt de Heere door extraordinairis middel daerinne beliefde te wercken. Maer off wy ons dat noch al uyt eenen yver, dye ick meene dat men wel ontydtlick mach noemen, nyet en ontsagen aen te gaen, zoo zouden de luyden, dye zulcks zoude overcomen, wesende meestendeel luyden van een goede burgerlycke handel ende wandel, veele van onse goede kennisse, ja van aengeboorne ofte aengehuwede maechschap deen ende dander van de regieringe bestaende, nyet alleen nyet voor tyrannie wesen bevrijdt, maer zoude een soorte van degeene, dye van de Spangaerden mede vervolcht zyn geweest, nu zelfs vervolgen, dye by de Spaensche regieringe met henluyden in eenen graedt hebben gestaen.

Volgt de bekende passage Livius, Dec. I, lib. 3, over Horatius.
Daarop volgen opmerkingen omtrent de ondoenlikheid der vervolging, ook door enkele bijbelplaatsen verduídelikt; dan aanhalingen uit
Cicero, De peregrinis,
De la Noue, Discours,
Rod. Gualtherus, Apologia,
Calvini, Ultima admonitio en Beza, Tractatus theologici.
Daarna betoogt hij, dat 't meest uitheemsen zijn, die vervolging willen, en dat de predikanten op anderer kosten hebben gestudeerd.

(Vandt leerampt werdt een ambacht gemaeckt om den cost by te winnen.) Ende dat alzoo zijluijden met het geene datse hebben geleert, nyet anders ommegaen ende handelen dan sommige advocaten ende procureurs, dye dickwils om loon dienen alsulcken persoon ende in alsulcken zaecken, als zy toe werden versocht, ofte als off zy een ambacht hadden geleert om haere cost daermede te winnen ende wadt te veroveren, zonder zoo zeer op de deuchdelyckheydt ofte ondeuchdelickheydt van der zaecke te letten, ofte haer hooft zeer daermede te quellen, verder dan zij tot conservatie van haer eygen reputatie ende tot voorstandt vant geene haer bevolen werdt vinden nodich te wesen.

Daarna volgen verschillende delen van andere handschriften: over de gevaren van 't onderzoek voor het avondmaal, de noodzakelikheid, dat allen de Bijbel lezen, de betekenis der sacramenten en de onenigheid der leraars onderling, o.a. Beza's houding tegenover Castellio, die toch in de ‘Bibliotheca Gesneri’ wordt geprezen (Biblotheca instituta et collecta a C. Gesnero..... Tiguri..... 1583, fo.; p. 745).

Van gelijcken mede Iacobus Acontius, daervan hij (Beza) mede smadelick spreeckt ende nochtans den voorsz. bibliotheca Gesneri mede groot getuijchnisse van geeft, twelck oock nu onlangs treffelick is vernieuwt ende bevesticht door Johannem Jacobum Grasserum by zijne Epistola dedicatoria voor deszelfden Acontij boeck genaemt Stratagemata Satanae: twelck de voorsz. Grasserus

ao 1610 van nieuws tot Basel wederom heeft doen drucken. Waeromme oock Doctor Adrianus Saravia eertydts professor der theologie tot Leyden ende daernae hem in Engelandt onthoudende, onder eenen groten wydtlopigen strydt, dye hy tegen den voorseyden dominum Bezam opt stuck van de kerckelycke bedieninge ende voorstandt van de Engelsche kercken heeft aengenomen, in zijn boeck genaemt Defensio tractationis de diversis Ministrorum Evangelij gradibus, denselven Bezam van vele faulten ende mishandelingen zoo hardt bestraft, dat men hem daervan zoude verwonderen. Dye alleen een partye hoort, dyen schijnt het wadt te wesen, maer dye woordt ende wederwoort hoort ofte noch beter, met goede opmerckinge leest, dye kan met beter kennisse daervan spreecken. Den man (Beza) is zoo heel vrijmoedich ende confident in zyne handelingen, dat hy mijns bedunckens de mate vrij wadt te buyten gaet. In den vyerden van zijne theologissche brieven, wesende van date den 2en Septembris ani 1566, handelt hij breedt van eenen D. Adrianus, Minister van de walsche ofte fransche gemeente in Oostvrieslandt, denwelcken eenichsins wadt mededogender spreeckt van eenige dwalingen der Mennoniten ofte Doopsgesinden int stuck van. de menschwerdinge des Heeren Christi als anderen wel gewoon waren te doen. Ende laet hem denzelven D. Adrianus duncken (om zeekere redenen by hem geallegeert), dat men zodanige luyden, by eenige overheydt om haer gelooff omgebracht werdende nyet behoort duyvels martelaers te noemen, nochte buyten het gelove, buyten Christenen, buyten de gerechticheydt, buyten de zalicheydt te sluyten, waerover den voorsz. Beza, ofte, zoo myn dunckt, de kercke van Geneve den voorseyden D. Adrianus zeer hardt bestraffen.

Volgen vele dergelijke plaatsen uit Beza, Epist. theol., waartegenover citaten uit hetzelfde werk, die van gematigdheid getuigen.

Deze voorschreven plaetsen hebbe ick goedt gevonden alsoo in 't corte uyt te trecken, opdat men eenichsins syen mach watter passeert ende in wadt peryckel wy ons geven zouden, als wy eens den voet vandt vervolch zouden hebben beginnen te practiseren, wandt zoo veel ick uyt

het Tractaet Bezae op deze zaecke gemaeckt, hebbe konnen verstaen, zoo ist nyet alleen de meninge, dat de Magistraten zelfs geen kennisse van zaecken zullen mogen nemen, maer dye van de kercke zullen de zaecken siften ende kleynsen met interpretatien, met comparatien, met collecties, met definitien, met divisien, subdivisien ende anderen keeren ende draeyen, daer men wil. Insonderheydt alst daer mede gaen zoude, gelyck Franciscus Junius ende anderen wel te kennen geven ende oock dervarentheydt wel leert, dat men der luyden woorden dickwils treckt in een verkeerden sin ende de luyden daerop haer eygen verclaringe nyet wil laten doen, ofte datmen dye nyet wil aennemen, gelyck als men meer als te veel bevint, dat degeene dye dalderoprechtste behoorden te wesen, zoo vol suspicien zyn dattet al te beclaechlick is. Soo dat myn op dyen voedt schyer het gesienste duncken zoude, dat men de kerckenraden tenemael daermede zoude laten begaen ende daerinne handelen zoo zy te rade vinden zouden, opdat zy haer eygen werck verandtwoorden mochten, alsoo het doch tenemael haerluyder werck wesen zoude, al gaf ment al schoon den schyn dattet anders zoude wesen, doordyen de magistraet daertoe alleen ia ende amen zoude mogen seggen ende haeren naeme verlenen int stuck van de executie; wandt het heele stuck daer nae beleyt werdt, dattet op de kennisse van de kercke zoude moeten werden gesloten.

Maer ick zal hier noch byvoegen eenige plaetsen vandt oude testament, dye myn duncken wel de importantste te wesen van degeene, dye den voorsz. heere Beza zelfs in zijnen boeck van de kettersstraffe allegeert, ende zal daerop int corte seggen myn bedencken. De plaetsen, dye hy uyt het nieuwe testament mede daer toe treckt, zal ick ongeroert laten, omdat myn dunckt, dat deselve in dit stuck nyet zoo veel bedenkens hebben. De voorschreven plaetsen dan vandt oude testament zyn dese naervolgende:

(Exodus 22, v. 20.) Wye den Goden offert behalven den Heere alleen, dye zy verbannet etc. Dat is onder correctie wadt anders als eenich geschil om tverstandt van d'eene ofte andere plaetse der scrifture. Daerbeneffens was het volck van Israel altemael in een religie opgevoedet ende zoo mennichfuldelick voor afwyckinge gewaerschout,

door dengeenen, dewelcker vormanige men met meerder zeeckerheydt behoorde aen te nemen als van den geleerden tot onsen tyden, dewelcke dickwils in zodanige geschillen zelfs aldermeest onder den anderen strydich zijn ende elckander daerover totter doodt toe haten, als zy mochten begaen.

(Exodus 32. v. 27.) Spreeckt Mozes etc. (28). De kinderen Levi deden etc. Dit is mede geen zaecke van strydicheydt van eenige plaetse der scrifture, daeromme dat men huydensdaechs elckander voor ketters verdoemt ende totter doodt toe vervolcht. Maer hyer werdt gesproocken van dye grove mishandelinge mette gulden calff, twelck wel wadt anders was. Ende nochtans heeft Mozes aldaer v. 32 zoo ernstlick ende zoo yverich voor dye grote misdaedt des volcks den Heere gesmeeckt ende gebeden, sulcks dat hy begeerde uyt des Heeren boeck uytgedelget te werden, zoo de Heere hen haere sonden nyet wilde vergeven, twelck wel veel verscheelt van dat hy uyt hemzelven ofte uyt zyn eygen dryvinge (gelyck men nu doedt om veel minder zaecken) het volck eenige grote swaricheydt van lijf ende leven zoude hebben berockent. Oock mede werdender nyet meer als drye duysendt mannen geseyt omgecomen te wesen, waertegen int selfde boek Exodi 12 verset 37 werden geseyt, ses honderdt duysent mannen uyt Egijpten getogen te wesen, zonder de kinderen. Soodat nae dye reeckeninge van tweehondert mannen, nyet meer als een man om dye grove sonde doodt gebleven zoude wesen. Ende dat is noch geschiet door expres bevel des Heeren, dat immers geenderley dwalinge subiect is ende wel een groot onderscheydt is bij tgene Bogerman ende Geldorp uyt haeren onzeeckeren ijver sustineren, [datmen hem nyet en moste ontsyen alle neringe enz.]. Is dat nyet wel een groodt onderscheydt tusschen Godes eygen zuyver ende onbesmette oordel ende het oordel deser swacke menschen? Item tusschen dye goedtlycke ende vaderlycke intercessie ende voorbiddinge Moses voor zoo groven misdaedt ende dye wrede condemnatie van dese voorseyde luyden, alleenlick om de verscheydentheydt van verstande over eenige plaetsen der scrifture, waervan de aldergeleertste haer nyet konnen verdragen?

(Levitici 24, v. 10 tot 16 toe.) Werdt gehandelt van de

lasteringe eens mans, dye een zone van een Israelitissche moeder ende van een Egyptissche vader, dye door Goods eygen bevel werdt gestenicht. Hyervan bevinde ick wel dat de geleerden verscheydentlick gevoelen, ende dat Godt de Heere dye straffe meer heeft geordonneert om te wreecken het ongelyck Mosis als zijns zelfs smaet. (Paulus Fagius.) Maer hoe dattet zij, het blijckt, dat Godt de Heere het oordel zelfs heeft gesproocken, daeromme daer nyet opte seggen valt. Ende is te min te verwonderen, omdat Godt de Heere oock bevolen heeft, dat degeene dye vader ofte moeder vloeckt, dat dye de doodt zoude sterven, waerover nochtans huydensdaechs zeer weynich straffe werdt gedaen...

Numeri 15, v. 30-35....

Als men dit exempel, mitsgaders de plaetsen der scrifturen alhyer verhaelt wadt naerder wil insyen, dunckt myn, dat men uyt domstandicheydt van dyen bevinden zal, dattet gansch geen overeencoomste heeft met het vervolch dergeender dye in geloofszaecken zouden mogen dwaelen enz..

Het voorbeeld van den houtsprokkelaar wordt daarna ontleed, gelijk blz. 162 voorkomt.

(Numeri 25, v. 1 tot 9 toe.) Werdt breedt gesproocken van der Israeliten oncuysheydt metten dochteren der Moabiten ende haer afgoderije metten Baal Peor, waerover gedoodt werden vierendetwintich duysendt personen, welcke plage ophielt door den ijver van Pinehas doort ombrengen van twee personen in een hoerenhuys. Maer myn dunckt, dat op dese plaetse mede wel te letten staet, dat boven zoo schandelijcken ende groven tastelycken afgoderije het volck haer onkuysheydt zeer openbaerlick bedreven, gelyck off zy moy daermede hadden geweest: gelyck den text claer genoch medebrengt, twelck veel een ander zaecke is als tgeene dat men nu voor ketterije scheldet, gelyck hyer voorn opdt 15 capittel Numeri v. 30 breder is geseyt.

Voorts comende totte plaetsen uyt Deuteronomio geallegeert, zal ick dye hyer mede bijvoegen als namentlick.

Deuter. 17 v. 2-5, 12; 18, 9-12; 20, 16-17.....

Ick bidde, dat een ygelick dye voorsz. texten Deuternomij

believe met bescheydentheydt te overwegen of dije wel accorderen op dengeenen dye men huydensdaechs voor ketters scheldet. Ick en wete nyet, dat ick buyten de Munstersche ende dyergelycke ontsinnige rasende luyden oyt tot onsen tyden hebbe gehoort van zodanige propheten, dromers ofte andere dye de luyden tot andere goden zouden willen leyden, gelyck het onder Israel toeginck, nochte dye daernae de grouwelen der heydenen aldaer verhaelt ofte haere kinderen doort vyer doen gaen ofte op andere beuselingen van voorseggingen, dachverkiesingen, toverije, besweerders, waerseggers ofte teeckendienaers achtinge geven.

Ende vandt ombringen van alt volck datse vinden zouden in de steden, dye zij zouden veroveren, wadt heeft dat gemeens met ons luyden? Maer wil men dat trecken op alle luyden, dye met ons in alles nyet eens zijn gesint, wadt zouder dan iammer ende ellende onder de geheele Christenheydt voorhanden wesen? Immers dat schijnt nae myn beduncken nyet qualick Bezae verstandt te wesen, daer hy seyt: (Tract. theol. vol. primo pag. 119) dattet hyer ter werldt een uytnemende troost voor den geloovigen is [dat de wereld alleen den gelovigen heilig is].

Ende aengaende het vermetelick handelen, dat men de priester nyet en hoorde, daer van Deuter. 17 v. 12 werdt gesproocken, off dat oock wel zoude passen op allen den predicanten, zoowel Gereformeerden als Luterschen, dye zelfs geen kleyne strijdicheydt des verstandts onder haer selven hebben, dan oftet alleen van alle de predicanten van een gesindtheydt alleen zoude moeten werden genomen, dat men dye nyet zoude mogen tegenspreecken op peine des doods? Ick weete nyet off dominus Beza hem wel gerust gevonden zoude hebben om daer van ronde verclaringe te doen.

(3 Regum 18, 40; 4 Reg. 10, v. 18-25.; 4 Reg. 23, v. 20: [Het ombrengen der Baalspriesters].) Off dat mede alle te samen ofte eenige van dyen exemplen zyn, dye plaetse behoren te hebben in zodanigen vervolch van den eenen Christen tegen den anderen als men nu toe tracht, dye al te samen eene selve bibelsche schrifture in gelycken waerde houden, maer alleen int verstandt van dyen in

eenige plaetsen verschelen, ende of men dye luyden om zodanigen verschil den Baalspapen ofte andere afgodendyenaers gelyck ende dyenvolgende des doods waerdich zoude achten, dunckt myn van al te groten bedencken te wesen.

(2 Paralip. 15 v. 131)......) Of dye text oock behoort gebruyckt te werden tot dwang van dengeenen dye nyet alleen nyet tot eenige afgoderye aff en wycken, maer van een vroom eerbaer leven zynde, haer bevlijtigen om de waerheydt uyt de godtlycke schrifture nae te sporen ende nochtans met ons in alles nyet overeen stemmen, mach een yder in de vrese Goods zelfs overleggen.

(Exod. 32, v. 28, 29.) [Van de straf voor den dienst van 't gouden kalf.] Soo bevinden wy nochtans, dat verscheyden geleerde luyden dyen text alsoo verstaen, dat Godt de Heere hen bevolen heeft haer daervan te zuyveren, van welck verstandt oock schynt te wesen den duytschen Dortschen bibel ao 1580, gedruckt by Ian Canyn cum socijs.

(Numeri 31 v. 19.) [De moord op de Midianiten; de bedrijvers moeten zich zuiveren.] Op welcke plaetse Iohannes Calvinus zelfs schrijft in deser maniere:

[Hoewel rechtvaardig, is alle doodslag tegennatuurlik en opdat geen moordlust ontsta, moeten de Israëlieten zich ook hier zuiveren.]

(2 Sam. 7 v. 13, 3 Regum 5 v. 3, 1 Paral. 22 v. 8; 28 v. 3) [David gestraft voor zijn oorlog voeren.] Soo dat Godt de Heere in zijnen toorn wel altemet wreede oorlogen ende bloetstortingen over eenich volck heeft geordonneert, maer het schynt dat duytvoerders van dyen hem daerom nyet te aengenamer zyn geweest; wadt doorsaecke daervan wesen mach, wille ick Gode laten bevolen zyn, hoewel het myns bedunckens nyet vreemt zoude wesen, dat men vermoede dat de menschen zoodanigen werck nyet veel en doen met alsulcken zuyverheydt ende oprechticheydt, alst wel by Gode werdt geordonneert, maer dat zij haer eygen profyt ende quade eygen genegentheydt mede daeronder vermengen.

Hierop volgen eenige plaatsen omtrent vrij onderzoek en gebrekkigheid van onze kennis, die ook in Mem. en Adv. I voorkomen; ten slotte zal vooral Spanje profiteren van onze verdeeldheid. Daarop volgt direct:

Hoe het eygentlick toegaet metten predicanten in onse nabuyrsteden, dye de saecken van dese geschillen wadt anders verstaen als onse predicantten hyer ter stede doen, weete ick nyet zeeckers van te seggen, dan bevinde wel dat men hyer de zaecke van danderen vast hatelick ende suspect soeckt te maecken met het verhalen van eenen Socinum ende andere genaemde ketteren, van dewelcke doch de meeste mennichte van de toehoorderen geen wetenschap heeft. Oock mede zoude ick zelfs (ick laet staen veel andere goede luyden) voor dese tydt geen raedt weten om zodaniger luyden boecken ofte schriften te becomen. Dan staet te bedencken of men met zoo mennichfuldich vermanen van dyen geen grote oorsaeck geeft om te yveren nae zodanige boecken ende deselfde te lesen. Ende alsulcks gebeurende wadt is dan daer mede uytgerecht? Soo se de luyden dan zoo verwerpelick bevinden alsse by onse predicanten werden gemaeckt, zoo ist wel; maer zoo de goede luyden een contrarij verstandt daeruijt scheppen, zoo ist noijt zoo quaedt ende zoo zal men haer oordel verwerpen ende veel daermede te doen hebben. Waerom ick myn laet beduncken, dat men beter doen zoude, dat men dye zaecken nijet zoo gemeen en maeckte ende dat men de luyden wadt meer tot godtvruchticheydt ende beteringe des levens vermaende, daeraen ick meene dat het meeste gebreck gedaen werdt.

[Thans is er meer wetenschap dan deugd; de questieuse punten mogen niet zo scherp behandeld worden; de vroegere, zelfs de voornaamste leraars waren niet overtuigd van eigen volmaaktheid.]

Alsoo wy nyet moeten geloven, dat henluyden (sc. den predikanten) bij den Heere den heyligen geest zonder mate gegeven is geweest, gelyck de Heere Christus wel ontfangen hadde (Johan. 3 v. 34, 35), gelyck wy oock hyervoorn hebben gesyen, dat by velen van de voorneemste vrienden Goods grote gebreeckelickheydt in godlycke zaecken is bevonden, heeft Godt de Heere onsen theologen

eenige saecken geopenbaert, dye zoo veel euwen verborgen zyn geweest? zoudet dan zoo groot wonder wesen, dat haeren naecomelingen yedtwadt meer mocht werden geopenbaert? Wy weten wadt grote beterschap datter in de kennisse van de zeevaert by ons leven is gevonden. Gelyck ick oock meene by onse ende onsen voorouderen leven geschiet te wesen in de loop des hemels ende aengaende tstuck van de medicinen: wadt is daer questie tusschen den Galenisten ende den Paracelsisten1)? onder den welcken de Galenisten de anderen mede van nieuwicheydt beschuldigen ende haerluyder maniere van procederen suspect maecken ende tenemael verwerpen, ia haerluyder personen voor moordenaers schelden. Ende alhoewel ick myn van dye zaecke nyet wil onderwinden te oordelen ende dat ick meene der Galenisten handelinge zeeckerste ende minst periculeus te wesen, zoo zijn mijn nochtans eenige swaere zaecken bekent, daerinne bij de Galenisten veel tydts ende costen was gedaen zonder beteringe te vinden, waerdoor de goede luyden goedt hebben gevonden Paracelsisten te werck te stellen, dye de swaericheyden in corten hebben overwonnen, hoewel ick wel gelove dattet henluyden mede alle tydt alsoo nijet en̄ geluckt. Ia zelfs int beleydt van zaecken van der oorloge meene ick, dat door dindustrie van zijne Princelycke Exe tegenwoordich ende zijne zonderlinge gaven zoo groten veranderinge werdt bevonden, dattet by onse voorouderen tyden nyet en is te vergelycken. Soodat wy behalven de mennichvuldige getuychnissen der H. Schrifture by dagelycksche ervaringe bevinden, dat Goods handt nyet en is verkort ende dat hij niet alles een persoon nochte op eene zelve tijdt en geeft.

Religio est viventium, non mortuorum, seyde een Praelaet ten tyden van de Pacificatie van Gendt2).


Vorige Volgende

Over het gehele werk

auteurs


Over dit hoofdstuk/artikel

datums