Memoriën en adviezen (2 delen)

VIII. Redevoering in de Vroedschap over de politieke eerzucht der predikanten, Maart 1611.

Dit stuk is een deel van een groter handschrift, op de Amsterdamse Universiteitsbibliotheek ingeschreven als Av. 25, daterend zeker van na 1613; maar het gedeelte, dat hier afgedrukt wordt, staat geheel op zich zelf en moet wel kort na 28 Februari 1611 zijn opgesteld, want Hooft zegt er van: ‘In substantie ter vergaderinge van den Raedt bij mijn verhaelt onlangs naedat de bovengemelde propositie [“off yemandt weet, ofte bevonden heeft dat onse predicanten nae de regieringe staen?”] was gedaen a^o 1611’. Zoals ook uit andere handschriften blijkt, heeft Hooft hier dus een redevoering, waarvoor hij waarschijnlik eerst aantekeningen maakte, kort na de vergadering uitgewerkt. Maar, zoals hij eveneens vaak deed, veel later heeft hij hier nog weer iets aan toegevoegd, zo o.a. het verhaal van den ziekentrooster (blz. 221) en alles na blz. 225: ‘Wij verstaen’. Tenslotte schijnt hij het geheel overgeschreven te hebben met de bedoeling het als aanvulling in het handschrift ‘Discours van de gestaltenisse van. den lande a^o 1617’ in te lassen; tenminste hij tekent i.m. aan: ‘Dit schrift hadde ick gemeent hyer voorn pagina 25 in te voegen ende moet aldaer oock gelesen werden achter de woorden: fiat insertie’. Dit laatste hs. is een omwerking en aanvulling van het discours, dat in de Mem. en Adv. I p. 1-34 is afgedrukt en dat daarom hier niet wordt herdrukt. De redevoering in de hier voor ons liggende

[p. 215]

vorm is dus uit de jaren tussen 1613 en 1617. Hooft heeft een groot deel hiervan ook nog eens in het hieropvolgende handschrift gebruikt (n^o X).

Bedenckinge.

Op de vrage, den 26^en en 28^en Februarij a^o 1611 bij den Heeren burgermeesteren ter vergaderinge van den Heeren xxxvj Raden deser Stede voorgestelt, inhotidende off yemandt weet ofte bevonden heeft, dat onse predicanten nae de regieringe staen?

Dat het woordeken ofte woordekens: Onse predicanten, genomen werdende zoowel voor den predicanten van anderen plaetsen als van deser stede, gelijck de tegenwoordige swaericheydt streckt over tgehele landt van Hollandt. Ick wel meene, off al schoon de predicanten int gemeen, ofte eenige derselver int particulier, van meeninge mochten wesen, om de regieringe aen haer te brengen, dat niemandt en vermoedt, dat zij dat zoo slechtelick zouden beleyden, dat se rondelick souden verclaren haer meeninge tot zulcks te strecken. Maer als men uyt waerschynlycke redenen eenige reeckeninge zoude mogen maecken, zoo dunckt mijn dat daertoe (boven tgeene anderen zouden mogen bijbrengen) eenichsins mede zoude mogen dienen de middelen hyer naer volgende.

Eerstelick, dat myn zelfs in den iaere 1578, als ick myn huysvrouwe zoude trouwen¹⁾, is wedervaren zes ofte zeven maenden nae de reductie deser stede, dat ick met myn bruydt verschinende voor de heeren Commissarien om onse geboden op te doen schriven, ons by denzelven werde gevraecht, off wy dye geboden wilden laten gaen

1) Hooft trouwde 24 November 1578 Anna Jacobsdr. Blaeu (Elias, a.w. I, 147.). Inderdaad was in 1578 verlof verleend de huweliksgeboden van het stadhuis te doen lezen (blz. 51 noot 27). In 1578 waren, zoals Hooft ook noemt, Mr. Reynier van Neck Symonsz., Egbert Roelofsz. en Cornelis Florisz. van Teylingen commissarissen der huwelikse zaken en behalve deze ook: Pieter Roding en Frans Volkertsz. Coornhert, de secretaris (Wagenaar, Amsterdam, III, 428).

[p. 216]

in de kercke ofte van deser stede huys: ick daerop seyde, dat myn bruydt was een ionck mensche ende oversulcks beschroomt, naer het gebruyck alsdoen eerst ingevoert, by schoner dage zoo solennelick te gaen trouwen: maer zooverre men ons daerinne wilde voegen (gelyck tot op dyen tijdt was gebruyckt), dat de trouwinge tsavondts nae het avondtgebet mochte geschieden, dat wy alsdan de geboden wel wilden laten gaen in de kercke. Waerop by den voorsz. heeren (dye ick mene dat waren Egbert Roeloffsz. Reijnier van Neck ende Cornelis Florissz.) werde geseyt in substantie: Ghij zijdt een oudt patriot, dye mede lange tydt buyten tslandts hebt geswurven, ten zoude nyet wel passen, dat ghij niet in de kerck soudet trouwen, versoeckende dat ick dat alsoo zoude willen doen; zij zouden besorgen, dat de trouwinge nae het avondtgebet zoude geschieden; waerop ick dat alsoo liet passeren, zonder eenich verder achterduncken, als meenende daer mede vast te gaen. Maer den tydt van trouwen naeby gecomen zynde, hebbe ick echter verstaen, dat by den predicanten daerin swaericheydt werde gemaeckt, waerover ick zelfs met eenigen van den mijnen mochte comen voor het consistorium, meest al van uytheemschen bestaende, alwaer na veel woorden over ende wederover gebruyckt, mij werde aengeseyt, dat se om mynentwillen nyet en wilden te buyten gaen de resolutie ofte het decreet bij hen luyden doen heel nieuwelicks genomen ende gestatueert¹⁾, wel rondelick verclarende, dat de heeren dye myn zodanige beloften hadden gedaen, haerluyden daerin nyet hadden te gebieden; sulcks dat ick myn daerop datelick vondt by den heere Egbert Roeloffsz, zoo ick meene, als nae by de kercke wonende²⁾, ende verhaelde hem myn wedervaeren; denwelcken oock datelick met mijn ginck nae het voorsz. consistorium ende zoo veel te wege bracht, dat de beloften aen myn gedaen werde plaetse gegeven, doch alsoo dat niemandt van de predicanten deser stede over dye trouwinge

1) Een dergelijke resolutie komt niet in het kerkelik archief voor.

2) Egbert Roeloffsz. woonde in de Warmoesstraat, Hooft trouwde zeker in de Oude kerk (Elias, a.w. I, 37).

[p. 217]

stonde, maer een predicant van buyten hem daertoe liet gebruycken¹⁾.

Wy hebben oock uijt de communicatie desen somer ofte vooriaer op tstuck van de kerckelycke ordonnantie ter vergaderinge van den Heeren xxxvj Raden gevallen²⁾, bevonden, dat zyne Ex^e hog m^e. in den iaere 1583 eenige predicanten heeft gehouden voor de oorsaecke vandt verlies van Flaenderen ende tselfde heeft genomen voor tfundament van de nodicheydt om een kerckelycke ordonnantie te maecken.

Waerbij mede wel mach comen het bedrijf van sommige onser predicanten in den iaere 1587 hyer te lande gevallen, ten tijde van den Grave van Leycester, daerinne zij zoo ongematicht waeren, dat se hyer ter stede zelfs hen niet ontsagen de personen, dye op de resolutien van den heeren burgermeesteren ende xxxvj Raden deser stede, opdt beleydt van des gemene landts zaecken ter vergaderinge van den Heeren Staten (niet zonder groot peryckel) werden gebruyckt, in openbare predicatien alsulcks af te malen ende te bescriven, als of mense met vingeren hadde aengewesen. Ende dit alles, niettegenstaende dat de heeren burgermeesteren doen ter tydt regierende, altemael bestonden van personen, dye in ballingschap ofte voorvluchticheydt langen tijdt buyten t'slandts hadden geleeft: na denwelcken immers geen omsyen behoorde te wesen ende vermochten evenwel nyet zoo veel te wege te brengen,

1) Na dit verhaal voegt hs. 977 in:
‘Ick ben oock geloofwaerdich onderrecht, dat zeeckeren tydt daernae uijtten naeme van den heeren burgermeesteren werde versocht, dat zeecker persoon om zeekere consideratien mede extraordinaire soude mogen werden getrout, ende dat daerop met grote onwaerdicheydt ende despect werde geantwoordt: wilden de Heeren in sulcke saecken wesen gedient, dat se meer ministers souden besorgen’.

2) Dit zal medegedeeld zijn naar aanleiding van punt 7 der beschrijvingsbrief voor de vergadering der Staten, gaande over de aanneming der Kerkelike Ordonnantie van 1591, in de Vroedschap op 26 en 28 Februari 1611 besproken (Resoluties der Vroedschap, in dato.). Zoals men weet, verklaarde zich toen Amsterdam vóór een Nationale Synode; van 't debat werd natuurlik niets opgetekend.

[p. 218]

dat de voorschreven predicanten, hen tot behoirlycke gematichtheydt wilden begeven¹⁾.

Gelijck oock eenen Hermannus Modet²⁾, predicant te Utrecht, doenmaels mede principael bedriver was van de alteratien binnen derselver stadt, waerdoor verscheyden van de gequalificeertste landtsaten uyt de regieringe ende uyt deselfde stadt waeren gesett, van dewelcke ick wel zeeckerlick meene onderrecht te wesen, dat zy zodanige presentatie hadden gedaen, dat se in tijden van noodt tot bescherminge van haere stadt ende voornemelick van dyen van Hollandt ende Westvrieslandt, zooveel volcks van oorloge te voet ende te paerde in haere stadt wilden ontfangen, als men zoude weten te onderhouden. Ende wierden in plaetse van zodanige luyden wederom ingevoert in

1) Dit feit ook bij Brandt (a.w. I, 724), maar aan Hoofts aantekeningen, dus wel aan dit handschrift, ontleend.

2) Herman Moded îs een der actiefste Calvinistiese predikanten, die voortdurend aan den strijd vóór de kerk en tegen de Spaanse regeering heeft deelgenomen. Vreemdeling was hij niet: hij is ± 1530 te Zwolle geboren. Te Utrecht stond hij van 1580 tot 1588, met enkele tussenpozen; hij behoorde er tot de strenge Consistorialen en de Engelsgezinde partij. Voor de laatste is hij met Rataller in 1587 naar Engeland geweest voor onderhandelingen. In hoeverre hij verder erin betrokken was, dat Buys te Utrecht werd gevangen genomen en dat enkele aanzienlike heren, o.a. de advocaat Floris Thin en de schout Jhr. Nikolaas van Zuilen van Drakenburg, de stad werden uitgezet, blijkt niet. In Utrecht waren in dezen tijd de ‘Burgerhopluiden’ meester en deden een nieuw bestuur instellen, o.a. van Prouninck, evenals de anderen deels uit Brabant (Den Bosch) en Vlaanderen afkomstig. Zij ageerden ook legen Amsterdam, eerst omdat deze stad wel graan e.a. levensmiddelen naar de Oostzee uitvoerde, terwijl de Staten-Generaal dit verboden hadden, en later trachtten zij nog invloed in de stad te krijgen. Van een opstoken der Amsterdamsche schutterij is mij niets gebleken, wel dat de Leicesterse partij hier zijn slag trachtte te slaan, wat door 't energiek optreden van burgemeester Boom e.a. werd verijdeld. Elders zegt Hooft, dat Moded nog vaak te Amsterdam op burgemeesters kamer geroepen werd, waar het hem voorkwam, ‘dat hij wel ruym de helft van twee schalcken mocht strecken.’ (Mem. en Adv. I 42; verder: Nieuw Biogr. Woordbk. III, 862 vg., Blok, Geschied. v.h. Ned. Volk III, 354 vgg.; Wagenaar, Vaderl. Historie VIII, 141-264.)

[p. 219]

eenige voorneemste ampteren, een deel uytheemsche luyden, dewelcke oock nyet nae en lieten, onder de hoofden van de schutteryen deser stede, mede te arbeyden om denselven mede gelycken cours te doen nemen, twelck door tgoedt beleydt van den heere burgermeesteren ende xxxvj Raden werde voorgeeomen.

Item tgeene hem omtrent dyenzelven tijdt hyer ter stede heeft toegedragen in de gepretendeerde toverye van seeckeren balancyemaecker opdt water by de oude brugge¹⁾ daerin eenige ministers zonder behoirlycke kennisse van saecken, alsulcken vooroordel hadden ingenomen, dat se myn heeren van der wet zoo importuyn vielen, dattet alte groot was ende daerdoor de heeren in dye zaecke, dye doch van hem selven vol becommeringe ende vol gevaers was, noch veel te meer swaericheydt veroorsaeckte.

Ick mach oock wel met waerheydt seggen, dat een dach drye ofte vyer nae date burgermeester Claes Fransz. z.g. eerstmael burgemeester was gecoren²⁾, ick met hem ofte hy met mijn daervan quam te spreecken ende dat hy myn verclaerde, dat zijn huysvrouwe weynich tydts voor dezelve electie op een plaetse hadde geweest ende hem hadde gerapporteert, dat zij aldaer hadde verstaen het voornemen te wesen om hem burgermeester te maecken: dan en gaf mijn niet te kennen, off zy dat hadde verstaen van eenige predicanten, van den kerckenraedt ofte yemandt

1) Hieromtrent heb ik niets kunnen vinden.

2) D.i. 2 Februari 1586. Claes Fransz. Oetgens was sinds 1585 lid der Vroedschap en sinds datzelfde jaar ouderling van de Gereformeerde kerk; terwijl hij ‘een seer vroom ende Godtsaligh Heer’ genoemd wordt, was hij een der felle bestrijders van de Arminianen en dus zeker een candidaat van de kerkelike partij. Sinds 1586 was hij nog achtmaal burgemeester; hij stierf in Januari 1611. In zijn plaats werd in Februari 1611 de ‘zeer kerksche oudschepen, ouderling en diaken Roelof Egbertsz.’ tot burgemeester gekozen (die al sinds 1590 in de vroedschap zat!) zeer bepaald op aandrang der predikanten. Dit was één van de verkiezingeu, waardoor de Calvinistiese partij de overhand wist te krijgen en waardoor Hooft, wiens beurt 't was herkozen te worden, tegelijk met andere libertijnen werd uitgesloten (Elias, Vroedschap I p. XLVIII, LIV; 158 en XLII, LIV, LV en 173; Kerkelijk Amsterdam, hs. Gem. Archief, A'dam, p. 187, 188).

[p. 220]

anders. Maer dat is zeecker, dat ick wel ses ofte seven maenden voor de electie dat iaer 1611 gevallen, van een predicant zelfs hebbe verstaen de meeninge te wesen om den heere Roelof Egbertssz tot het burgermeesterampt te brengen, gelyck het oock gevolcht is.

Ende zeeckere iaeren te voorn als ick int Collegie van de Gecommitteerde Raden hebbe gedient¹⁾, ben ick oock present geweest, dat zeeckeren burgermeester van een stadt van Hollandt, dye wel van de meeste lasten van der oorloge hadde gedragen, in geschille zijnde met eenen predicant derselver stede, waervan dye questie diende voor den heeren van tselfde collegie, alwaer denzelven predicant den burgermeester rondelick verweet, dat hij hem tot het burgermeesterampt hadde gebracht ende dat hy zonder zyn toedoen voor dye reyse daertoe nyet zoude hebben gecomen.

Men²⁾ heeft oock nu int begin van dese tegenwoordige misverstanden, insonderheydt int quartier van Alckmaer bevonden, dat een weynich meer als het derdendeel van

1) Hooft was lid van Gecomm. Raden: 1 Mei 1599-30 April 1601.
Uit een ander hs. (n^o. 977) blijkt, dat dit door ‘Ds. Bokshoorn’ werd toegevoegd aan den burgemeester van Woerden. Hendrik Boxhorn is een Brabander, die eerst Luthers predikant te Woerden was, maar in 1593/4 tot de Gereformeerde kerk aldaar overging; hij verliet Woerden in 1602, omdat hij in onmin geraakt was met de stedelike regeering (N. Biogr. Wrdbk. II, 236, cf. Mem. en Adv. I 44).

2) N^o. 977 voegt hier toe:
‘Ende alhoewel desen luyden wel is bekent, dat verscheyden onse voorneemste theologen zoo schuw zijn, om de luyden aen menschelycke schriften zoo precys te binden, gelyck oock Hieronymus Zanchius (dyen zij anders hoochachten) daer van schrijft: quod solis sacris literis hic honos subscriptionis debeatur, quae sola norma et canon sint et esse debeant omnis doctrinae Christianae; soo hebben mijn heren nochtans meer als te veel bevonden, wadt autoriteyt dese luyden haer hebben aengenomen ende wadt moeyten ende ongemack zij hebben aengerecht, alleen ter oorsaecke dat de heren Staten, in conformite van twee Synoden zoo tot Gorichem als tot Delft gehouden, om zeeckere consideratien hebben geresolveert gehadt, de confessie ende catechismus deser kerken (derwelcker Autheurs by den Autheurs van de heylige schrifture nyet en zijn te vergelycken) te doen resumeren, ende dat op dat fundament int begin van dese misverstanden...’
Hierbij staat i.m.: ‘Waerhaftiger grundtlicker bericht etc. a^o. 1603 tot Tweebruggeu gedruckt pag. 225. Resumptie van de Confessie ende Catechismus. Non utique sic leguntur veterum scripta ut non colitur sentire liceat. Augustinus, tomo 2, Epist. 48. libri mei, fol. 36, litera C.’
Hieronymus Zanchius is een van de Gereformeerde predikanten in de Palts, die zeer verzoeningsgezind stond tegenover de Lutheranen. (Müller, a.w., II, II, 92, 581.)
De hier bedoelde synoden zijn de Zuidhollandse Synoden van 1606 te Gorcum en van 1607 te Delft; ‘om zeeckere consideratien’ wil zeggen, omdat alleen onder deze voorwaarden de Staten de nationale synode inwilligden.

[p. 221]

het classis aldaer hem nijet en hebben ontsyen sodanige nieuwicheydt¹⁾ aen te rechten, datse den predicanten aldaer hebben gevercht te onderteyckenen zeecker beraemt formulier op de volcomen approbatie van de confessie ende catechismus, ende datse dengeenen dye swaricheydt daerin maeckten, daerover van haeren dienst hebben gesuspendeert, dewelcke zy oock in lange tijdt daernae, nyet weder hebben willen admitteren, nyettegenstaende nae verscheyden conferentien op de voorsz. differenten gevallen ende diverse informatien daerop genomen, de heeren Staten de zaecke zulcks bevonden, dat se tot verscheyden reysen, zoo by beseyndinge als by missiven, dyen van de voorsz. classe hadden geordonneert den voorsz gesuspendeerden predicanten, wederom in integrum te stellen²⁾.

Omtrent denselven tydt ist oock gebeurt dat binnen deser stede eenen syeckentrooster³⁾ buyten kennisse van

1) N^o. 977 voegt hier in: ‘doch met correspondentie van de kercke deser stede samen vastelick meent [aen te rechten] dat se tegen dye twee voorsz. Synoden ende tegen de resolutie van den heeren Staten...’

2) Vgl. p. 212.

3) Dit is volgens n^o. 977 Herman Barendtsz., waaromtrent 't volgende is mee te delen. 17 Nov. 1608 wordt hij door de Kerkeraad afgezet als krankenbezoeker, aangezien hij tot tweemaal toe geweigerd had te getuigen, dat de Confessie en Catechismus wettig aangenomen waren en ‘alsins den woorde Godes gelijckformich sy’, welk besluit zal worden meegedeeld aan heeren burgemeesters, met verzoek de aanstelling van een opvolger te willen goedkeuren. 8 December bespreekt de Oud Raad dit verzoek en tevens het rekest van Herman Barendtsz. zelf om hem in zijn ambt te continueren. De Heren beslissen ‘dat buyten heure kennisse zoo verre niet en hadde behoort geprocedeert. te worden’. Zij hopen, dat alles nog ‘geaccomodeert’ kan worden. Gedurende 't gehele volgende voorjaar wordt hierover onderhandeld tussen Kerkeraad en Burgemeesters, die zijn aanblijven wensen. Maar Barendtsz. wil geen volstrekte schuld bekennen en maakt 't nog erger door een dispuut in 't doophuisje na de preek met predikanten (23 April 1609) over de predestinatie. Pas 3 Juni 1611 keuren Burgemeesters de benoeming van een ander goed en later is hij naar Indië gegaan als ziekentrooster, ondanks 't protest van den Kerkeraad. De hiergenoemde woorden van Plancius worden vermeld bij 't dispuut in 't doophuisje. Barendtsz. was uit Utrecht afkomstig, waar toen de felle Arminiaan Tauriaus stond. - Het schijnt, dat de ziekentroosters werden aangesteld door den kerkeraad, maar hun salaris van burgemeesteren ontvingen (Notulen van den Kerkeraad, Protocol III, 198, 199, 202, 210, 243; Vos, Amstels kerkelijk leven, 48, 114; Resol. boeck van Burgem. en Oudtburgm. 1603-1649. ms. Gem. Archief 14. 21). - Brandt (a.w. II 148,) en Wagenaar (Amsterdam, I, 420) noemen 1610 als datum van ontslag, de Handschriften van M. Gerard Schaep Pietersz., III, 43, f.^o. 132, ms. Gem. Archief, zeggen: 1613).

[p. 222]

burgermeesteren, by dyen van den kerckenraedt van zijne bedieninge werde verlaten, uyt zaecke dat hy met eenige zyne consorten gewoon zynde altemet in tstuck van religions zaecken eenige conferentie te houden, hij hem voornemelick in tstuck van de praedestinatie met henluyden nyet konde conformeren; welcken armen man te voorn een schoenlapper geweest zijnde, eenige iaeren te voorn, zijne neeringe verlaten ende het sieckentroosterschap aengenomen hebbende, ende alsulcks van zijne kalantten ende kennisse tenemael versteecken zijnde, daerover aen den heeren burgermeesteren heeft gedoleert: dewelcke omsulcks medelyden metten voorseyden armen man hebbende, poochden dye zaecke by den kerckenraedt zulcks te accommoderen, dat se hem (dewyle doch zyne gagie by de stadt werde betaelt) wederom zouden willen gebruycken, synde tot dyen eynde haerluyder gedeputeerden voor burgermeesteren gecompareert geweest, zonder dat men yedt daerin heeft konnen uijtrechten, maer werde eyntelick by Dominum Plancium geseyt, datte voorsz. man mochte gaen by syne vrienden tot Utrecht, denoterende (zoo mijn docht) zijne geloofsgenoten, dat dye hem mochten helpen.

Myne heeren hooren oock selfs dagelycks wel, dat onse

[p. 223]

predicanten binnen deser stede zeer incivilick uytvaren opde regieringe ende deselfde by der gemeente schynen stinckende te willen maecken, over de mennichfuldicheydt van hoerderye, dronckenschap, doodtslagen ende dyergelycke: in allen schijne off mijn heeren daerin niet zoo groten mishagen hadden als zijluyden zelver, twelck zij nochtans wel beter behoren te weten¹⁾. Ende zoo zy de zaecken zelfs wilden naedencken, zoo konnen zy wel bevroeden, dattet niet zoo licht is daerin te remedieren als te bestraffen, ter oorsaecke van de grote confluentie van alderleye soorte van volck, insonderheydt krychsvolck te water ende te lande, het gemeene zeevarende volck, oock dye haer op de verre reysen laten gebruycken, mitsgaders de grote mennichte van arbeydtsvolck van allereye (sic) soorten zoo van handtwerckers als dragers ende dyergelycke²⁾. Alsoo myn wel indachtich is, dat ick degeene dye tot Geneve hebben gewoont, wel hebbe hooren seggen, dat zy den luyden van deselve stadt over de mishandelingen aldaer vallende, voor excuse wel hebben hooren voorwenden: La guerre nous gaste, daer nochtans deselve stadt by dese stadt in dat deel nyet en is te vergelycken.

Alsmen dan daertegen naedenckt, hoe dat nu lange iaren achtervolcht is den voet om in den kerckenraedt veel uyt-

1) Hooft denkt hier wel aan de beraadslagingen in 1601 gevoerd in Vroedschap en Staten van Holland omtrent het verzoek van de synoden van N. en Z.-Holland tot het stellen van strenger regelen op de drukkerijen, 't trouwen, overspel, scholen, moord en conventiculen; Amsterdam was op de punten van overspel en doodslag voor groote strengheid. Men kwam echter tot geen besluit. Hooft was toen lid der Staten en tekende, zeker om 't groote belang, de mening der verschillende steden op, uit welke aantekening Brandt (a.w. II, 15 vgg.) bij zijn vermelding hiervan put, maar die niet bewaard is.

2) N^o 977 voegt hier tussen, (tot ‘wel hebben hooren seggen’): Van alle de welcke buyten twyfel grote mennichte is dye zelfs geen huyshoudende luyden zijn, ende by andere stille burgerlycke huyshoudende luyden qualick logys konnende vinden, benodicht zijn haer slaepplaetsen te soecken daer se best konnen raecken, twelck wel te dencken is, hoe het altemet toegaet, als mede van sommige zelfs dye al gehuwt zijn. Alsoo myn wel indachtich is, dat eenige van de Heeren in haere ionckheydt tot Geneve verkeert hebbende, wel.....

[p. 224]

heemschen te gebruycken, ia zelfs degeene, dye ten tijde van haer eerste beroepinge zeer weynich tydts hyer gewoont hebben gehadt. Item dat deselve buyten kennisse van de Magistraet maecken ende practiseren wetten ende decreten zoowel over den naturellen van den lande als andere. In sulcker voegen dat ick meene, dat het meestendeel van henluyden nyet alleen geen eedt van getrouwicheydt, noch aendt landt noch aende stadt veel min in tstuck van haer offitie gedaen heeft: maer werden oock dye voorsz. resolutien ende decreten nyet gepubliceert, ofte den volcke bekent gemaeckt, gelyckmen alle andere polytycke wetten ende ordonantien gewoon is te doen; ende zonder twelcke dye oock voor krachteloos werden gehouden ende daeromme het Pausdoom van haere concilien ende dyergelycke zaecken vele grote boecken heeft laten uytgaen ende tot kennisse van alle de werldt heeft laten comen. Daer nu tusschen den magistraet van Alckmaer ende dye van de classe aldaer niet van de minste swaricheyden is, dat dye van den voorsz. classe haeren particulieren boeck alleen nyet hebben willen laten voor den dach comen ende dattet selfde eyntelick ten voorschyn comende, bevonden is geweest eenige bladeren daer uyt gesneden te wesen¹⁾. En schijnen alle zodanige saecken nyet te strecken tot kleynachtinge ende despect, zowel van de regieringe, als van alle den ingeboornen van den lande? ende moeten nochtans alsulcke resolutien ende decreten dragen den naem van de kereke van alsulcke plaetsen daeronder dye kerckenraden respective zijn geseten, nyettegenstande weynich ingeboornen daeronder zijn bekent.

Ick ben niet curieus om nauwe te syen op de fauten ende gebreecken van anderen, veel min deselve te onthouden ende op te halen, alsoo ick wel weete dat men zonder elckander veel te goede te houden, qualick vriendtschap met ander luyden kan houden, ende datten alderbesten onder ons nyet dan veel te veel ontbreeckt. Maer als de vrage int hooft van desen gestelt, ter vergaderinge alhyer werde geproponeert, ende dat de zaecke daerinne

1) Cf. p. 213, noot 2.

[p. 225]

vervaet nyet en is van kleynder importantie, zoo hebbe ick mijn memorie daerop recolerende nae mijne swackheydt dus veele daerop bij geschrifte gestelt.

Wij verstaen wel uyt onse eygen predicantten, dat zy door het toelaten van der Overheydt van een veertichiarige continuatie van de openbare predicatie in dese landen, schijnen te willen besluyten, dat men sodanige leere als eenige nu daeruyt willen maecken, in geenen deele zoude mogen tegenspreecken; dan ick meene, als zy de zaecke beter naedencken willen, dat zy wel zullen verstaen alsulcks een swack fundament te wesen. Soo zy dat oock nyet begeren te doen, nochte de reden plaetse te geven, staet te letten off zij nyet mettertydt op tzelfde fundament gelycke besluyt zullen pogen te maecken van de langduyrige possessie van den kerckenraedt? ende dat deselve ter oorsaecke vandyen, van nu voortaen oock meest by uytheemschen bestaen ende uyt uytheemschen zal moeten werden gecoren zonder oock by eede aen eenige instructie ofte politycke regieringe van den lande ofte van den steden verbonden te wesen? ende dat haere actien evenwel zullen gaen moeten op den name van de steden ende plaetsen, daer zy respective zijn geseten? ofte haere vergaderingen werden gehouden?

Sal men dit alles alsoo met goeden ogen moeten aensyen, sonder aenwysinge te mogen doen vandt ongelyck twelck het landt ende den naturellen ingeboornen van dyen daerby geschyet, nochte oock mogen insisteren ten eynde dye zaecken behoorlick mogen werden geredresseert? Soo duchte ick, dat dautoriteyt publyck genochsaem zoude wesen gebracht onder den voet ende dat wy zouden vallen in een anarchia.

Ick spreecke nyet by forme van verwijt, maer de simpele eenvuldige waerheydt, wandt het is al menschenwerck alsoo de eergiericheydt, lichtvaerdigcheydt ende reuckeloosheydt alte veel plaetse heeft, ende tot allen tijden gehadt heeft by veelen schriftgeleerden ende predicantten, opdat wij nyet onse eygen gebreecken over thooft syende, zoo scharp syen op tgeene dat wij meenen anderen te gebreecken. Maer liever nae christelycker aerdt ende billickheydt tot elckanders gebreeckelyckheydt ende feylen

[p. 226]

broedcrlick mochten conniveren, tot onser aller behoudinge ende euwige zalicheydt. Ende zullen onse eygen voorneemste theologen ende insonderheydt zijne Mat. van Grootbritannien in zijn conincklick geschenck¹⁾ wel goede aenwysinge doen, wadt daer dagelycks passeert onder veelen van dengeenen dye het licht des werreldts ende het sout der aerden wesen ende anderluyden met een goedt exempel voorgaen ende voorlichten zouden.

Een weynich zal ick hyer noch bijvoegen, dat ick meene datten heeren burgermeesteren ende oudtburgermeesteren wel bekent is, dat de beroepinge van den predicanten alhyer nu langen tijdt alsoo toegegaen is²⁾: dat alhoewel het den name heeft, dat deselfde geschiet by advys ende consent van den voorsz. heeren, dat nochtans het zelfde nyet veel meer en is als eenen simpelen schyn, alsoo veele iaren herwerts de beroepingen by dyen van den kerckenraedt zulcks zyn beleyt geweest, dat men telcken maele als dye beroepinge in communicatie werde geleyt, de myne aldus ofte alsoo gemaeckt heeft, dat de zaecke haest heeft ende geen uytstel mochte lyden, om eenige sonderlinge informatie op de personen, op haere gaven, ofte op haeren handel ende wandel te nemen, ende dat alsulcks by meerderheydt van stemmen de saecken opdt compas ende kunde van den kerckenraedt, ofte van den geenen dye sodanige beroepingen hebben te wege gebracht, meest doorgegaen zijn. Ick meene zoo de burgermeester Claes Franssz noch int leven waer, wel indachtich wesen zoude ende dat den burgermeester Roelof Egbertssz, dye ick meene dat doenmaels tresorier was, noch wel gedenckt, wadt in den iaere 1597 gepasseert is in de beroepinge dye doen voorhanden was van een predicant van der Goes in Zelandt ende hoe dye saecke werde beleyt³⁾.

1) Een Coninglyck Gheschenck ofte Onderwysingen zijner Maiesteyt van Engeland.... aen zynen zeer beminden Zone ... overghese door Vinc. Meusevoet.... Amsterdam.... 1603; cf. p. 32 ‘Van desieeklen der kercke’.

2) Cf. p. 44, noot 2.

3) I.m. ‘Hyervan volgen twee copiën van brieven in latijn uyt Leyden aen den burgermeester Claes Fransz. geschreven’ (zie p. 229). Omtrent Phil. Lantsbergen vond ik in de Notulen van den kerkeraad (Protoc. II) op 19 Aug. 1597, dat zijn broer, Franciscus Lantsbergen mededeelt, dat hij geen ontslag uit Goes kon krijgen, als hij niet eerst in A. wettig beroepen is; verder zouden enkele feiten omtrent hem aan burgemeesters worden overgebracht. Het resultaat, was, dat L. niet werd beroepen. Uit de brieven blijkt waarom: hij bemoeide zich te veel met astronomie en wiskunde, waarin hij een voor de wetenschap belangrijk geschrift publiceerde. Hooft zelf had als grief nog, dat hij zich te veel met do regering bemoeide, maar dit is van later datum: in 1609 schreef een der Goesse magistraten tegen hem; in 1612 en̄ 1613 verzetten hij en zijn ambtgenoten zich tweemaal tegen een burgemeestersbenoeming. De laatste keer leidde dit er zelfs toe, dat Lansbergen werd verzocht zijn ontslag te nemen (11 Oct. 1613). Hij vestigde zich te Middelburg; (N. Ned. Biogr. Wdbk. II. 778; zie ook Ment. en̄ Adv. blz. 43).
Roelof Egberlsz. is niet te verwarren met den gelijknamigen burgemeester, die 1589 stierf. Roelof Egberlsz., in 1611 burgemeester, was 1597 thesaurier (Elias, Vroedschap, I. 173, cf. 219, noot 2).
Op dit stuk volgt Mem. en Adv. I, 50, 1^e alinea.

[p. 227]

Maer meene wel zeecker te wesen, dat dit lopende iaer 1611 by eenige predicanten als Plancius ende Ursinus, zoo ick de namen recht hebbe, deen off dander van den diaconen int particulier in zyn huys is afgeeyscht vyftich realen van achten ofte daer omtrent, tot onderstandt van een predicant tot Egmondt ofte daer omtrent wonende, dye zy verclaerden veel gebruyckt te wesen in de zaecken, int quartier van Alckmaer gevallen, belovende aen den voorsz. diaeckene, dat zy hem dye somme by het collegie van den diaeckenen zouden doen valideren¹⁾. Ende ick meene oock noch goede memorie te hebben, dat ick over veel iaeren ben berecht, dat Ghysbert Ianssz. van der Pol z.g. dyaecken zynde, by eenigen predicant ofte predicanten, eenich geldt werde afgeeyscht, om buyten kennisse van de diaconen bekeert te werden, zoo denselven predicant ofte predicanten dat goedtvonden. Andere mogen naedencken off dat geen zaecken zyn van groot bedencken gelyck mede, dat by hetzelve Collegie van den Scholarchen de

1) Plancius' gezindheid is bekend; ook Ursinus is een heftig Calvinist, die in 1599 in Utrecht was afgezet en wiens beroeping slechts voorwaardelik door den Magistraat van A. werd goedgekeurd (a^o. 1600, Vos, Amstels kerkelijk leven, blz. 39). Het is dus zeker een consistoriaal geweest, die hier ondersteund werd in 't Alkmaarse conflict; de eigenliko predikant te Egmond werd als Armininansgezind geschorst (Rogge, a.w. I, 324).
Het volgende kan ik niet verder toelichten.

[p. 228]

weduwe van Rector Mr. Peter van Meerhout¹⁾ haeres mans gagie voor zeeckeren tydt werde gecontinueert, waerin burgermeesteren nyet wel tevreden waeren, als dye zelfs haer zouden hebben ontsyen zodanige continuatie te doen buyten kennisse van oudtburgermeesteren ende hebben nochtans dye zaecke byden scholarchen in manieren als voorn gedaen zynde, alsoo moeten passeren, om het woordt van den scholarchen nyet te verachteren.

Copien van twee latijnsche brieven by D. Iohannem Kuchlinum²⁾ uyt Leyden aen den burgermeester Claes Franssz geschreven.

Valde me recreavit ornatissime D. Consul vestra humanitns et beneficentia quam exhibuistis genero et filiae meae. Gratias ergo vobis ago maximas, et quaecumque a me officia possent proficisci, ea prompta et parata vobis omnibus semper erunt. Intellexi Lansbergium ecclesiae Tergousanae ministrum vocatum esse Amsterodamum. Facundus est nec indoctus, sed peritus Astronomiae. Plancium Geometram habetis, Astrologum accipietis forte, cogitabis pro tua prudentia an sit vestrae ecclesiae futurum utile ipsius ministerium. Nam ea est astronomiae ratio ut totum hominem ad sui amorem et profundam alliciat speculationem. Pluribus intentus minor est ad singula sensus. Deinde alter minister ecclesiae tergousanae³⁾ heri Ultraiecto veniens et hac transiens significabat omnia illa quae inter ecclesiam Amsterdamensem et Lans-

1) M. Petrus Vekemannus Meerhoutanus was rector te Alkmaar en sinds 15 Juni 1578 (v.D. Aa zegt verkeerdelik. 1582) te Amsterdam. Hij was dit tot 1 Augustus 1603; of hij toen gestorven is, blijkt niet. (Rapiamus van Thesaurieren, Gem. Arch. A'dam.)

2) Joh. Kuchlinus was tot 1596 predikant te Amsterdam en sinds 1596 regent van het Staten-College te Leiden.

3) N^o. 977 heeft hier i.m.: Gisge Adriani (?).

[p. 229]

bergium hactenis sunt acta, clam senioribus omnibus et collega suo fieri. Furtim illa ecclesia privaretur suo pastore. Iactitat sibi stipendium mille florenorum oblatum et duos filios sumptibus civitatis Amsterdamensis sustentandos esse. Se mortuo, viduam octingentos florenos accepturam. Singulis liberis 50 florenos dominos consules destinisse. Scio haec fingi. Sed doleo ex animo sanctissimas nostras vocationes affectibus faedis pollui. Hac ratione ira Dei quae in ecclesiam Amsterdamensem plus satis ardet inflammatur magis cui extinguendae me obligatum fateor. Vale amplissime domine, tuam uxorem, generum et filiam amanter saluto. a^o 97, 14 Octobris. Lugduni Batavorum.

Het opschrift was:
Eerentfesten, discreten, zeer voorsienigen heere Claes Franssz burgermeester tot Amsterdam.
Loont den bode.

S.P. Persuasissimum sibi dominus Consul habeat clam et inscia ecclesia Tergousana, mutuas illas de vocatione Amsterdamensi deliberationes fieri. Nam ex ore collegae ipsius habeo. Deinde addictissimus est astronomiae studio: Edidit libellum de triangulo Leidae impressum. Haec duo mecum ruminans non potui bona conscientia hoc tegere: Ideoque scripsi prolixe ad D. Rudolphum Egberti iam thesaurarium Urbis vestrae. Utrumque res cadat, gaudeo me monuisse dominos consules quibus vestras et Rodolphi peto amanter tradi legendas. Raptissime 15 Octobris 97. Salutem nuncio plurimam D.D. Consulibus. Sed rogo ut pro sua prudentia meam significationem tegant. Vestri studiosissimus Ioh. Kuchlinus.

Paulo inferius ad hac duo verba erant ascripta, quae aegre potui legere: sed videbantur esse: Expecto responsurn.

Superscriptio erat:
Eerentfesten, discreten, zeer voorsienigen Heer Claes Franssz, burgermeester tot Amsterdam.
Cito.
Cito.
Cito.

[p. 230]

Dese twee voorseyde principale briefkens wierden op den 6^en Decembris a^o 97 geliasseert aen de liasse van burgermeesteren, beginnende den 1^en Novembris ende eyndende Lichtmis daeraen volgende, presentibus Boom, Bardesius ende Hooft.

Copie van eenen brief van den Agent Damman uyt Schotlandt¹⁾.

1) Deze komen elders in druk voor, cf. blz. 76, noot 4, zij worden niet overgenomen; hiermede eindigt het hs..