Memoriën en adviezen (2 delen)

XIV.
Memorie vanden xvi^en May 1618.

Nadat mijn heeren Burgemeesteren en xxxvj Raden deser stede lange besich hadden geweest met net lesen van verscheyden grote ende kleyne pampieren, uyt den Hage gekomen, meest dienende tot onderrechtinge van 'tgene nu langen tijt in de religions questien is gepasseert, ten eynde dat men te beter en met meerder eenicheyt tot een goede uytcomste vande zelve zoude mogen geraecken, - Soo is op den 16^en May a^o 1618 daerop omvrage gedaen, dewelcke tot op mijn persoon gekomen sijnde, hebbe ick geseyt, dat ick nu langen tijt dese saecke ten hoochsten hadde bekommert geweest en alsnoch was, zonder dat ick noch ter tijt konde begrijpen, waeraen het ons gebrack, dan alleen aen dese drie dingen, te weten:

Aan genochsame kennisse van 't recht, dat het landt heeft in religions ofte kerckelijcke saecken.

Ofte aen de kennisse vande nature vande zaecken der religie zelf.

Ofte daeraen dat wij met al te groten eygen liefde ofte goedtdunckentheyt sijn gequelt, door dewelcke wij al te scherp sien, examineren en exaggereren de gebreecken, die wij menen in anderen te sien, en middeler tijt ons selven

[p. 255]

soo zeer liefkosen, daer wij onse eyge gebreecken over 't hooft sien: met welcke maniere van doen niet mogelijck is vredich huvs te houden, veel min het landt te mogen regieren, verclarende daerbij voorts, dat ick voor desen tijt zelfs mede weynich kennisse hadde gehadt, wat recht het landt in religions ofte kerckelijcke zaecken heeft, dan alleen 'tgene dat begrepen is int viy articule vande naerder Vnie vanden jare 1578 tot Vtrecht gesloten, mitsgaders de verclaringe op 'tselfde articule wijdt ende breedt, voorts daernae datelijck gevolcht, alles gefundeert op de pacificatie van Gendt, vanden jare 1576, welcke articule ende verclaringe van dyen mij duncken zoo claer te spreecken, dat daer geen duysterheyt met allen mede is gemengt. Maer alsoo wij daernae uyt de voors voorgelesen stucken veel breder onderrechtinge hebben verstaen, wat recht het landt in de voors. religions saecke over eenige hondert jaren, niet alleen bij den Graven van 't landt, maer oock lange daernae onder de regieringe van 't huys van Burgondien en Oostenrijck, ja ten tijden van Kayser Carel den vijfden ende sijnen zoon Coninck Philips van Spangien zelf, gelijck oock tegen het Concilium van Trente en dienvolgende tegen den Paus zelf heeft gebruyckt en gemaincteneert, - Soo dunckt mijn oock (onder verbeteringe), dat mijn heeren alle te zamen van naturen, en alle degeene die oyt ter vergaderinge van de Heeren Staten van Hollandt en Westfrieslandt sijn geweest, bij solemnelen ede, die een yder op sijn eerste incomst aldaer moet doen, wel preciselijck verbonden sijn om het voorschreven recht van 't landt niet alleen daerin, maer oock in alle andere zaecken, bij alle mogelijcke middelen te mainctneren.

Wat belangt de onkunde, die bij veelen van one is vande zaecken der religie, mitsgaders van onse eygen goetdunckentheyt en 'tgeene daerin verder valt te considereren, daertoe hebbe ick mijn voors. heeren naemkundich gemaeckt

[p. 256]

de voorneemste outvaderen, die van des Heeren Christi tijt tot op 't Concilium Nicenum hebben gelicht, als: Justinus Martyr, Athanagoras, Tatianus, Irenaeus, Theophilus Antioehenus, Clemens Alexandrinus, Origenes, Tertullianus, Cyprianus, Arnobius, Lactantiua en Polycarpus, mitsgaders de vier vermaerste, die daernae sijn geweest, als: Ambrosius, Augustinus, Hieronimus ende Cbrysostomus, ende verclaert, dat van alle desen nauwelijcxs een is geweest, sonder swaerder fauten ofte dwalingen als het stuck vande predestinatie tot onsen tijden.

Ick meene oock, dat in al haer luyder tijt zoodanige predestinatie niet bekent is geweest, als men nu leert, uytgeseyt Augustinus, denwelcken oock wel, gelijck Calvinus mede, hem selven daerin heeft tegengesproocken.

Zwinglius heeft sijn verstant daerin al vanden jare 1530 in druck uytgegeven met booge ongerijmde en argerlijcke woorden; Melanthon heeft al in den jare 1534 met goeden ernst 'tzelfde tegengesproocken, gelijck oock daernae Bullingerus, Hemmingius enz.

Calvinus heeft in den jare 1552 zijn hoochloopende verstant daervan eerst binnen Geneven ingevoert, met veel tegenspreecken van anderen. Hierbij mach men sien de outheyt van elcks gevoelen; maer wij weten, God loff, en dominus Beza leert oock, dat men noch uyt outheyt nocbte uyt de menicbte van aenhang van een religie, vande zeeckerheyt van dien niet mach oordelen.

Nu wil men hier geen tegenspreecken lijden, maer dese voorseyde tegenspreeckers Zwinglij en Calvini, heeft men zoo veel jaren daernae niet alleen in de kercke geleden, maer men heeft se oock in grooter waerden gehouwen, alsoo Melanthon meest alle wegen mede int voorste was.

Men allegeert oock dagelicks de scbriften vanden voors. outvaderen met eerbiedinge, niettegenstaende haer groote gebreeckelijckheyt, gelijck zij in haere respective tijden zelf schijnen goedtgevonden te hebben soo scherp onder-

[p. 257]

soeck tegen elckander niet te doen, als men hem nu onderwint, wandt anders souden sij apparentelijck elckander den poot ingelopen hebben, en oock veel anderen nae haer al lange veroordelt en verworpen zijn geweest. Wat isser dat nu om daerin niet te civiliseren, insonderheyt in dusdanigen landt, 't welck soo sware en veele vijanden heeft.

Discordiâ res maximae dilabuntur, daerom moeten wij tot eenicheyt trachten.

Dat doet men, als men anderen gunt dat men self begeert te genieten.

De onsen hebben soo dickmaels gearbeydt om met de Lutherschen te vereenigen; den Keurvorst Paltzgraef, oock de kercken van Francrijck hebben dat noch binnen weynich jaren gedaen.

Den conscientysdwang heeft ons al dit langdurich oorloch gebaert: daerom moeten wij die oock schutten.

Sij is Keyaer Karel ende sijnen soon niet wel geluckt; gelijck de Keyser Maximiliaen, nae haerluyden tot beter verstandt gekomen zijnde, A^o. 1574 binnen Wenen tegen Henricum de Valois, comende uyt Polen om naer Francrijck te gaen, om dat Coninckrijck aen te nemen, seyde, dat degeene die met de conscientien te forceren meenden den hemel te winnen, dickwils verliesen tgene sij op aerden besitten.

De stadt Straesborg hadde al in den jaere 1548 tegen den conciencysdwang geopposeert.

Soo hadde oock al in den jare 1559 gedaen het landt van Brabandt, mette stadt van Antwerpen.

Sijnde oock ontrent dien tijt Vrouw Maria, Coninginne van Hungarien, en doenmaels governante van alle de Nederlanden, daerom gereyst nae Augsborg by den Keyser haren broeder.

Onlangs daernae hebben die oock van Venetien, Milaen en Napels haer daertegens mede gestelt.

[p. 258]

De veranderinge van de religie is meest alomme geschiedt sonder eenich voorgaende advys van eenige synoden vande respective quartieren.

Dese onse tegenwoordige questie is immers veel minder als het veranderen vande hele religie?

Die groote Prinssen van Brandenburg en Hessen hebben noch onlanexs merckelijcke verandering in den heuren gedaen, sonder dat ick hebbe gehoort van eenige synoden, die haer den raedt daerin zouden hebben voorgeschreven.

Waertoe zullen oock de synoden dienen, als elck compt met een vooroordeel, sonder dat yemandt ander wil wijcken, ofte tot eenige accommodatie verstaen? en daer elck compt met een asseurantie, dat hem toekompt om anderen te oordelen, en van nyemant geleert te werden.

Ja men siet dat al van te voorn aen den jongen studenten der Theologie van soo verscheyden gesintheyden, dat elck omt zeerste 't sijne staenden hout.

Hoe mach van soodanigen vergaderinge, die altemael niet alleen bij vooroordel ingenoomen, maer oock self partij formeel sijn, voor een wettich rechter gekent werden?

De Griecken hebben voorwaer in voortijden den Latijnen, noch de Protestanten de pausgesinden bij onsen tijden, voor geen rechters willen kennen.

Ende daerom dunckt mij dat de beste vrucht te verhoopen is uytte conferentie van weynich voornemen theologen van besadichde geoeffende sinnen.

Dese stadt heeft haer nu soo langen tijt, met omtrent het vierdepart vande vergadering van Hollandt, niet alleen geweygert met alle d'ander leden te conformeren; maer heeft haer oock zeer uytterlijck tegen deselfde geopposeert, alle 't welcke oock bij dien vande kercke alhier wert geapprobeert ende geiustificeert.

Dese onse proceduren sijn immers over 't hele landt bekent; souden wij dan noch meenen, dat hetgene dat bij soo grooten vergaderinge, verre het meesten deel van

[p. 259]

eendersijds predicanten bestaende, zoude werden gestatueert, bij alle d'ander geinterresseerden, soude werden geacquiesceert? Het dunckt mij voorwaer van kleine apparentie te wesen, maer sullen haer, mijns bedunckens, laten voorstaen, dat sij daerin het exempel, bij ons ter vergaderinge vanden Staten gestelt, met gelijck recht sullen mogen volgen.

Duytslant heeft soo lange in gedeelheyt gestaen. Sij hebben evenwel geen groote synoden daerop gehouden, maer wel minder vergaderingen, doch meest zonder vrucht. Sij laeten evenwel elckander in sijn quartier te vreden, sonder d'een d'ander een wet te willen stellen; alsoo mede die van Switserlandt.

Sij sijn nochtans meer subiect aen den Keyser, als wij aen onse unien en tractaten van onderlinge assistentie tegen onse gemeene vijanden.

Als men hem daerin int contribueren wel quijt, weet ick niet dat wij d'een d'ander meer hebben te vergen.

Elck van dese Provincien is in den zijnen meester geweest, totdat se onder 't huys van Burgundien ofte Oostenrijck sijn gecomen.

Elck is oock daeronder geregeert geweest, volgende sijn besondere privilegien en tractaten, en niet alle op eenderley voedt.

Nu sijn wij, God lof, wederom vrij, en elck souverain binnen sijn palen, zoo lang alst God belieft, en elck mettet sijn tevreden is.

Hebben wij de conseientysdwang niet kunnen dragen van soo groote Monarchen? hoe sal men die konnen lijden van dengeenen die zelfs een groodt deel door Hollandt uyt de Spaensche regieringe sijn geredt?

Mijn dunckt voorwaer, dattet onse stadt vooral niet wel past, in dese zaecken de wet te willen (stellen) den steden, die niet alleen veel ouder als wij sijn in de regieringe van 't landt, maer voornemelijck omdat wij den-

[p. 260]

zelven altesamen, naest God, eeuwigen danck schuldich sijn over die weldaet, dat wij door haere extreme devoiren vande Spaensche regieringe sijn verlost, sonder dat de welvaert en zeegeninge, dye Godt de Heere dese stadt meer als anderen heeft verleent, ons alsulcke weldaet behoort te doen vergeten. Daer is niemandt die niet en dwaelt.

Moet men in de gemene huyshoudinge elckander wat te goede houden om in vrede te leven, wat sal men dan moeten doen in dusdanigen landtregieringe, die soo lange jaren soo swaerlijck is bevochten?

Singuli decipere et decipi possunt, nemo omnes, neminem omnes féfellerunt; daerom mene ick dat voor dese landen de Aristocratyke regieringe ons nodichste ende zeeckerste is, zoo verre wij die wel konnen practiseren.

Maer bij overstemminge in alle zaecken sonder onderscheyt te handelen, kan ick wel verstaen dat niet drachelijck wesen soude, insonderheyt in 't stuck van contributie, overmidts die soodanich soude mogen vallen, dat eenige leden van 't landt daerdoor t'enemael bedurven, en anderen daerbij gebeneficieert, ofte immers niet beswaert souden werden.

Maer in alle andere saecken, die allen den leden vant landt eenpaerlijck raecken, in zulcker voegen dat daerbij naer proportie het eene lidt niet meer als 't ander wert beswaert, dunckt mijn, onder correctie, dat nootwendich, d'overstemminge moet plaets hebben, off bij gebreecke van dien zoude onse regieringe, in plaetse van de zeeckerste te wesen, d'alderonseeckerste werden; gelijck soude moeten volgen, als een, twee, drie, ofte weynich leden van 't landt opiniatrerende en precys bij contrarie resolutie persisterende, den heelen staedt van 't landt in confusie ende verwerringe souden mogen brengen, en alsoo doen verlooren gaen; daervan in den nederduytschen Guicciardyn, bij Isaac Janss. Kaen tot Dordrecht gedruckt, te sien is een

[p. 261]

exempel vande Switsers, als dat allengskens tweedrachten onder haer sijn ontstaen, waerdoor sij eenmael daertoe gekomen zijnde, dat de minste stemmen haer met de meesten niet wilden conformeren, zij binnen weynich jaren daernae in openbaer oorloch sijn gecomen, met seer groote verminderinge van haer authoriteyt, die sij overal hadden.

Ick wil evenwel niet seggen, dat mijn heeren groot onglijck hebben, om sommige dingen in anderen te berispen; maer wij moeten oock onse eygen gebreecken niet over 't hooft sien.

‘Die sonder sonden is die werp den eersten steen.’

Onder xxxvj personen maecken wij hier resolutien bij uytslach van een ofte twee stemmen, opdat ick niet en segge bij wadt middelen dat dat gemeent wert, dat die altemet te wege gebracht sijn; Godt ist bekent, die hem niet en laet bespotten.

De heeren Staten Generael maecken hare resolutie in dezelve saecke met vier stemmen tegen drie.

Maer een resolutie van Hollandt met ontrent drie stemmen tegen een, willen wij niet laten gelden. Hoe moogen dese dingen bestaen?

Hier ter stede werden soo veele vergaderingen gehouden met predicanten van andere provincien.

Alsoo hout men oock vergaderingen van vijf steden van Hollandt, mette stadt Deventer, die buyten onse Provincie behoort.

Ende wij nemen zeer qualijck, dat d'ander xiiij leden van 't landt van Hollandt mede besonder vergaderen, haer daerover scheldende voor ligeurs.

Wij hebben hier selfs, langer als dertich jaren geleden, verscheyden oude burgeren, sonder figure van proces, uyt deser stede doen vertrecken.

Alst andere onse naebuyren nu mede doen, dat nemen wij zeer qualijck, al warent maer nieuwe aencomelingen.

Sonder voorgaende exemplen van peryckel hebben wij

[p. 262]

bij de veertich jaren lanck soo stercken gernisoen tot costen van 't landt gehouden.

Op de dagelijcxse ophitsingen van 't gemene volck hebben wij nu gesien die schadelijcke exemplen van Delft, van ons zelven, van Oudewater etc, en nochtans genoegen wij qualijck, dat andere steden haer alsnu daertegen mede pogen te verseeckeren.

De heeren Staten van Hollandt hadden gaern tegen soodanige beroerten voorsien.

Mijn heeren alhier hebben geweygert haer consent daertoe te geven.

Wij nemen qualijck, dat de Magistraten van ander plaetsen weygeren t'admitteren ministers, die haer tegen haer wil van buyten werden toegesonden.

Ende wij verlaten hier eenen vanden onsen, soo haest hij hem openbaert een weynich anders gesint te wesen, latende oock soo soetgens passeren zoo ongehoorden gewelt op eens burgers huys, daer geen schijn was van eenige vergaderinge.

Eenige die ten respecte van anderen noch jonck sijn in de religie, ontsien haer selven niet de qualiteyt van Oude Geusen aen te nemen, en voor Nieuwe Geusen te schelden diegeene, die de gematigde predestinatie toestaen, de principale hette van den dach gedragen en meer als vijftich jaren geleden, de predicanten met groot peryckel hebben helpen invoeren.

Men heeft gesien, dat soo haest als Johannes Uytenboogert, in conformité en tot bevestinge van d'authoriteyt, die de hooge Overheyden vande gereformeerde kercken van Duytslandt, van Engelant en andere doorgaens in kerckelijcke saecken gebruycken, zijn ende der zijnen verstandt daervan mede bekent gemaeckt hadde, stracks daernae bij Anthonium Walleum en Ellardum van Mehen als Contraremonstranten is bevochten, maer dat desen, niettegenstaende, soo haest als de Regieringe van Nimme-

[p. 263]

gen van Remonstranten in Contraremonstranten was verandert, volgende 't voorschrift van Symon Goulaert alhier, haer oude predicanten verlaeten en Contraremonstranten in haer plaetse gestelt sijn geworden. Soodat het schijnt die meyninge te wesen, dat d'Overheydt van d'eene sijde veel, maer van d'ander sijde geensins zoodanige authoriteyt mach gebruycken.

Wij weten dat de Coningen van Polen altesamen tot noch toe de Roomsche religie hebben gevolcht, en dat sij evenwel, tegen 't gemene gebruyck van 't pausdoom, ende apparentelijck niet zonder groote indignatie vanden Pauws, nu soo lange jaren alderleye gesintheyden, niet alleen de vrije oeffeninge van hare respective religien vrij toelaten, maer dat sij oock verscheyden personen van contrarie religie tot groote staten admitteren.

Wij weten mede, dat de Coningen van Vrancrijck nu soo lange jaren d'een d'ander bij wettige successie sijn gevolcht, daer ter contrarie onse tegenwoordige regieringe sodanich is, datter over vijftich jaren geen apparentie was, dat yemandt van allen dengeenen, bij denwelcken die nu ontrent ses en veertich jaren heeft bestaen, met dese forme van religie t'eeniger tijt tot regieringe soude sijn gecomen.

Ons is mede niet onbekent, dat het verschil tusschen den genoemden Catholijcken ende Hugenoten in Vrancrijck in stuck van de religie zoo groot is, dat het bij dese onse questie niet is te vergelijcken, daerover oockontallijcke menichte van menschen aldaer om lijf en leven zijn gecomen.

Ende nochtans hebben sodanige machtige Coningen, mede om haere landen in ruste te stellen en verder bloetstortinge van haren onderdanen te verhoeden, haer laeten bewegen, dat sij niet alleen beyde die soo strijdige religien nu zoo lange jaren volcomen vrijheyt hebben gegundt; maer hebben noch daerenboven ten overvloedt, en tot beter verseeckertheyt van dyen, soo aensienlijcke Chambres mypartyes opgerecht, dewelcke uyt persoonen

[p. 264]

van beydersijdts gesintheydt sijn bestaende, daermede soo veel persoonen vande Gereformeerde religie grotelicks werden gebeneficieert, daer men hier ter contrarie met sulcken ongematichden partialiteyt en exorbitanten bitterheyt 't stuck vande religie soeckt te beleyden, alleen uyt zaecke van verscheydenheyt van gevoelen van zulcken verborgen saecke.

De Harmonia Confessionum hout in elff confessien van verscheyden Gereformeerde Coninckrijcken, Vorstendomen en Republycken, van dewelcke maer vier sijn die vande predestinatie handelen, onder dewelcke d'Augsburgsche confessie niet en is bekent.

Ende nogtans ist mijn en mogelijck oock wel eenige anderen vanden ousten van desen raedt noch wel indachtich, dat in de eerste troublen vanden jare 1566, 1567, onse predicanten bij kennisse vanden heere Prince van Orangien hog. me. daertoe arbeyden om de leere, die zij leerden, te bekleden mette naeme van d'Augsburgse confessie. Soodat mijn vreemt geeft van waer de outheyt van dese hoge predestinatie nu voorcompt.

Hoewel dat de outheyt in zoodanige saecken geen zeeckerheyt kan geven, blijckende bij verscheyden oude religien, van denwelcken wij een afkeer hebben.

Ten tijde vande Coninginne Marya van Engelandt, is dat Conincrijck mede met groote ellende om 't stuck vande religie beladen geweest, sulcxs datter veel luyden gedoot en oock eenige gevlucht sijn geweest; maer ick hebbe evenwel noyt gemeent, dat alle tzelfde is te vergelijcken bij de ellende, die dese landen ten tijde van den Hartoge van Alba over zulcken menichte van menschen overgekoomen is geweest.

Daer sijnder op dese vergaderinge noch eenige weynige, die buyten hope, en nochtans op hope, dese tragedie hebben helpen ageren. Ick hebse oock gesien en gehandelt van xxij tootte xxxj jaren mijns ouderdooms.

[p. 265]

Maer God de Heere heeftet evenwel door sijne genade soo geschiet, dat d'uytgeweeckene, die van verscheyde gesintheyt waren, bij den vreemden en onbekendon, sonder onderscheyt van religie, uyt mededogentheyt en dat meest bij den Lutherschen, zeer vrundtlijck ontfangen en getracteert zijn geweest, en ongelijck veel beter als wij ons nu onder malckanderen bewijsen, en daerom wil ick mijn heeren bidden en vermanen, dat zij toch eenmael willen bedaren en tot haer selven komen.

Tempus edax rerum, tuque inuidiosa vetustas,
Omnia destruitis, vitiataque dentibus aeui
Paulatim lenta consumitis omnia morte.

Ende alsoo hebbe ick uyt hetgene dat hem naderhandt in de voorverhaelde zaecke heeft toegedragen, mijn nyet genoch konnen verwonderen over dye krachtige werckinge vande vergetelheydt, en insonderheydt vande eygenliefde, en van dat: Egomet mihi ignosco, onder den menschen.

Het is alsnu eerst omtrent lij jaren geleden, dat de wreetheydt vande Spaensche regieringe haer heeft beginnen te openbaren tegen dengenen dye haer in den jare 1566 met het invoeren ofte handtharen van verscheyden andere religien, nevens de Roomsche, opentlick hadden bemoeyt. Waerover oock in weynich jaren boven ontallijcke mennichte van voorvluchtigen, van verscheyden gesintheydt, veel duysendt menschen door beudels handen wredelick zijn doen sterven. Ende also dat werck het principaelste fundament is geweest, waerdoor den heere Prince van Orangien, hoger memorie, vader van Zijne Ex^e tegenwoordich, de wapenen heeft aengenomen, soo heeft hij oock, zoo haest hij eenigen voet int landt hadde gekregen, alle zodanige uytgeweekenen, zonder onderscheydt van religie, wer in doen dagen; denwelcken oock van dyen tijdt aff de oeffeninge haerder religien toegelaten is geweest. Maer schijnt ons alle tselfde in dyen corten tijdt zoo zeer vergeten te wesen, dat wij van deen en dander zijde, ons zelf vroet-

[p. 266]

maecken, goedt recht te hebben om nieuwe fundamenten van nieuwe vervolginge te leggen tegen dengenen dye in zoo weynich van zodanige zaecken van ons verschelen, datse nyet en zijn te vergelijcken bij het verschil, dat tusschen, dye verscheyden gesintheyden vanden jare 1566 was bestaende.

Velen is wel bekent, dat volgende 't boeck bij Dominum Bezam tot dien eynde geschreven, eenigen vanden onsen zeer recommenderen het straffen van dengeenen, die zij voor ketters veroordelen, radende liever alle de neringe van 't landt te verliesen, dan dat men zoo een heerlick werck (zoo zij dat noemen) niet soude uytvoeren. Maer alle raders sijn geen gelders, en soo dese goede luyden alleen haer halve neringe, dat is haer halve gagie daerbij verliesen zouden, ick meene dat zij haer wel wat anders bedencken zouden, insonderhoyt als sij dan noch bij verloop van volck ende neringe, noch eenige soldaten op haren costen zouden moeten houden.

Het schijnt den heere Beza zelf bij naest alsoo gegaen te wesen, off immers dat hij niet alle tijt bij dat bovengeschreven verstandt is gebleven, alsoo hij op een ander plaets van die zelfde zaecke schrijft in naervolgende maniere: ‘Eenige, omdat sij haer selven hebben vroet gemaeckt, dat men in religionszaecken zoude móeten volgen 't gene bij de meeste hoop plaetse heeft, menen dat d'anderen met scharpheyt ofte strafheyt van wetten ofte des noot sijnde, met de wapenen gedwongen zouden moeten werden. Welck gevoelen, alsoo het bij hem zelven hardt en straf is (want wie en siet niet, dat op dyen voedt verre het meestendeel vanden menschen vernielt en omgebracht souden moeten werden?); soo ist oock onnut en onbequaem om dat quaet wech te nemen, gelijck de bevindinge self claerlijck leert. Ja, het is van de aldermeeste en notoirste onbillicheyt’ etc.

Ick bidde (segge ick noch) mijn heeren, dat sij wel

[p. 267]

willen behertigen die ernstelijcke vermaninge des Heeren Christi self van die van Ninive, en van de Coninginne uyt het Zuyden, en wel overwegen, off niet te vresen is, dat in gelijcken gestalt int oordeel tegen ons sullen opstaen die grote Coningen van Polen, Vrancrijck ende anderen, die soo grooten weldaet ende medogentheyt, niet alleen aen haere naturelle ondersaten, maer oock aen vreemden bewijsen, daer wij, ten dele zelf voorvluchtich geweest zijnde, sulcken onheusheyt, haet en bitterheyt tegen onse eygen medeburgers, lantsaten, naevrunden en magen, ja bijnaest tegen onse eygen ingewant bewijsen en plegen.

Dien vermaerden Rudolphus Grualtherus heeft al in den jare 1545, int eynde van sijn Apologia voor Zwinglio, in deser maniere geschreven op dese zelve materie: ‘O ghij gelovige nakomelingen, wilt u doch spiegelen en exempel nemen aen 't gene dat tot onsen tijden met onderling twisten is gepasseert. Wilt u aen niemandt alsoo verbinden, dat ghij denzelven daernae niet soudet derven tegenspreecken: want het is al menschenwerck aen allen kanten, oock metten allervermaersten en treffelijcksten van onsen tijden. Wilt zelver alles naerstelijck ondersoecken en metten woorde Groods overwegen, en dienvolgende voor goedt houden 't ghene ghij bevinden sult daermede overeen te komen; houdende voor goet, niet hetgene dat uyt eenige scharpsinnicheyt van disputeren bij yemandt voortgebracht wert, maer 't gene uyt der waerheyt is voortcomende, en dat, ons van alle vertrouwen op 't uytterlijcke gebaer afwijsende, voornemelijck op tgelove in Christum aenwijsende is, tot vermeerdering der liefden en verbeteringe des levens. Dit doende zult ghij nimmermeer vanden wech der waerheyt afdwalen.’ Klagende noch aldaer op een ander plaetse, dat het licht der liefden tot zijnen tijt onder de vermaersten theologen soo zeer was verstorven, dat daervan niet een voncxken meer werde gespeurt. Zijn dat geen aenmerc-

[p. 268]

kenswaerdige waerschouwingen, om die wel in achtinge te hebben?

Men seyt gemenelick, dat harde smacken wel leeren, en dat degene die licht gelooft licht wert bedrogen; maer alhoewel ick (God lof) niemant hate, maer zeer garen mijns zelfs en sommiger andere menschen beteringe sach, en alsoo oock niemandt in 't particulier wil te nae spreecken, en gaern vrede houden soude met alle menschen; Soo moet ick nochtans in desen mijn beroepen op 't gene dat ick meene dat alleman wel siet, dat onse swaricheyt van onsen geestelijcken voortcompt, het zij dan wie datse zijn.

Waeromme het oock goedt waer, dat wij onse zaecken wel gaedesloegen en wel op onse hoede waeren, en zullen alsoo (zoo ick meene) wel bevinden, dat het niet nieuws, maer een gemenen overganck is, dat meest alle onse theologen en predicanten, zoowel die haer mette naeme van Protestanten, Confessionisten ofte Lutherschen, als mette name van Gereformeerden van d'een of d'ander zijde bekleden, meest al haren oorspronck nemen van heel jonge luyden, dewelcke, veelal van kleyne middelen van patrimoniale goederen zijnde, in plaetse van een ambacht te leeren, haer van joncks op, als zij zelf noch weynich ofte geen verstant ofte oordeel daervan hadden, tot het studium theologiae hebben begeven, van al zulcken gesintheyt, als zij bij haer zelfs ofte bij advys van hare ouderen ofte ander patronen, dickwils mede daerin van kleyn oordeel zijnde, voor het beste hebben vercoren, en dat sij alsoo alle haere moeyten en arbeydt daertoe aenwenden om te bejagen het eynde, waertoe zij haer zelven, in maniere als voorn, hebben overgegeven, om haer cost daermede te winnen, en haer huysen daermede voor te staen, en dat alsulcks een yder van henluyden hem zelven wel gerust vindt en hem zelven wel geluckich houdt, en vastelijck meent het beste verkregen te hebben. Sulcks dat het hem laet aensien, dat ingevalle sij elck van jongs op haer

[p. 269]

tot een contrarie gesintheyt hadden begeven, zij daerin oock gelijcke gerusticheyt en geimagineerde zeeckerheyt souden hebben gevonden. Alsoo men weynich siet, dat sij tot rijpheyt van verstandt, tot temmelijcke bejaertheyt ofte tot ouderdoom, gekomen zijnde, van verstant veranderen, maer alle ende elck besonder het sijne op 't zeerste staende houden.

Wat heeft het geslachte Levi in voortijden al swaricheyt en ongeluck veroorsaeckt met dien lelijcken moort van dien van Sichem, daer haren vader Jacob soo grooten afgrijsen van hadde?

Wat hebben zij dien goeden Mosi al swaricheyt gemaeckt, dat hij seyde: ‘ghij maeckt het te veel, ghij kinderen Levi;’ gelijck oock Aaron self uyt ambitie tegen Mosen murmureerde, en daerover van den Heere self werde bestraft. Darenboven hij noch in die corte tijt van Mosis absentie zoo schrickelijcke afgoderye met het gulden kalff aenrichte, gelijck oock sijne sonen Nadab en Abihu, vreemt vuyr voor den Heere offerende, door 't vuyr vanden Heere sijn verteert geweest.

Godt hadde hem oock Helys vaders huys, noch in Egypten zijnde, geopenbaert en tottet priesterschap beroepen. Maer 't heeft mede haest een keer genomen, doordien hij achteruyt slaende, zijne soonen, die boose boeven waren, groote moedwille, overdaet en onkuysheyt bedreven, niet behoorlijck bestrafte.

Nae desen is Samuel gevolcht, denwelcken sijn soonen tot Rechters stelde over Israël, die niet in sijne wegen wandelden, maer haer tot giericheyt neychden, geschencken namen en het recht boogen; daerover 't volck om een Coninck heeft geroepen.

Hoe grooten lof van godvruchticheyt heeft dien vromen Coninck Josias gehadt? Men soude immers meenen, dattet in sijnen tijt met de goodsdienst heel volmaeckt werck soude geweest zijn; daert ter contrarie heel mede was ver-

[p. 270]

loopen en t'enemael in afgoderye vervallen. Ende trotsten evenwel seer op haren tempel, en dat zij de Heylige Schrift voor haer hadden, daert doch enckel leugen was, en dreychden den propheet Jeremiam met hare tongen te willen dootslaen.

Den Coninc Sedecias, niettegenstaende dat hij van Jeremia was vermaendt en onderrecht, is evenwel met sijne opperpriesteren afvallich geworden, hebbende oock groote grouwelen aengerecht, zoodatter geen helpen meer aen en was.

Wat isser, onlangs voor en nae de doot Christi onses Heeren, onheyl ende ellende door de geestelijcken van dien tijt aengerecht, daervan de boecken der Machabeen ende den Apocalipsis breet getuygen? Men seyt gemenelijck dattet stercke benen wesen moeten, die weeldige dagen dragen konnen, welck gebreck soowel onder de geestelijcken als onder ander luyden schijnt geregneert te hebben.

Daer sijn soo schrickelijcke vervolgingen geweest tegen de Christenen vanden tijt des Heeren Christi hier op der aerden, tot op den tijt vanden Keyser Constantinum, wesende stijf driehondert jaren.

Tot desens tijt de Christenen wat tot rust gecomen sijnde, en omtrent 320 bisschoppen bij hem op 't Concilium Nicenum over die saecke van Arrio beschreven sijnde, soo heeft hem stracks onder denselven vertoont soo grooten ongematicheyt van hare particuliere questien, dat zij des Kaysers handen vervulden met hare requesten, die hij daer over int vuyr wierp en verbrande.

Ende van dien tijt heeftet meest alsoo gegaen, als de kercke wat voorspoedich is geweest, nae het gemene spreeckwoort: Ecclesia peperit diuitias, at filia suffocavit matrem. Ende dat wij in dese onse tijden souden menen vrij daervan te wesen: 't is misverstandt, 't sijn al mede menschen.

Eenige vande eerste Reformateurs, ja vande voornaemste van dien, hebben haer voorwaer int begin, doen sij noch

[p. 271]

dagelijcks het swaerdt van vervolginge als boven haer hooft, en de doot voor oogen sagen, soo ongeschickt met lasteren en schelden d'een tegen d'ander gedraegen, dattet voor godvruchtige ooren al te argerlijck is om te hooren.

Calvinus heeft dat in sijnen tijt wel gemerckt, als waer hij seyt: ‘Die twistgierige menschen zijn grotelijcxs te haten, dewelcke met een scharpe rasernije bevangen sijnde, de kercke, die tot onsen tijdt meer als te veel is gescheurt, noch gestadelijck meer pogen te scheuren. Ick spreecke niet (seyt hij) vande openbaere vijanden, en die met openbaer gewelt alle godtsalige memorie trachten uyt te roeden, maer van eenige swaerhoofdige korsele menschen, professie doende vande religie, die niet alleen haer beste doen om alle nieuwe twisten aen te stoocken, maer oock de vrede, die de godvruchtige geleerde luyden gaern souden gebruycken, met haer onrusticheyt verstoren.’

Beza houdt dien van sijnen tijt een groodt deel voor lichtvaerdige, reukeloose luyden, die self 't meeste onweder veroorsaecken.

Melanthon wenscht met Nazianzeno te mogen sien een synode, die niet en soude wesen een vyerschaer van snode boeven, maer temmelijck vroom van gemoedt. Waermede hij wel te kennen gaff, wat vrucht hij daervan verwachte.

Denzelven waerschouwt d'Overheyt, datse wel toesien, datse niet en werden dienaers van ander luyden wreetheyt en godloosheyt.

Johannes Sturmius heeft A^o. 1561 aen den Keurvorst Paltz, Fridericum Tertium, geschreven: ‘Soo d'Overheyt dese lieden (te weten den kraftigen geestelijcken) haer swaert alleen voor den tijt van drie dagen lieten gebruycken, datter stracxs d'alderswaerste ofte wreetste donderslagen, vuyr, blixem van vervolch uyt ontstaen souden, die in de kindtskinderen niet souden ophouwen.’

Hoe jammerlijck oock Adrianus Saravia en Pranciscus Junius, beyde en d'een nae d'ander professores theologiae

[p. 272]

in de Universiteyt tot Leyden geweest zijnde, haer in haere boecken hebben beklaecht over de swaerhoofdige predicanten van haren en van onsen tijden, zoude wel aengewesen connen werden.

'T is oock mijn heeren alhier wel indachtich, hoe swaerlick Zijne Ex^e, hog. mem., bij zijne brieven vanden jare 1583 hem heeft beklaecht over gelijcke luyden, die hadden veroorsaeckt dien groten afval van verscheyden landen en steden, gelijck oock alsnoch niet vergeten connen wesen die groote en periculeuse proceduren, die naederhant, als in den jare 1597, bij gelijcke luyden waren int werck gestelt tegen haren Coninck tot Edenburch, in Schotlandt, alsnu Coninck van geheel Grootbritannien.

Schijnende alsoo dat den tijt ons altemet wat meer doet leeren, tot bewijs van 't welck ick hier oock bijvoege zeeckere bekentenisse, die in den jare 1594 op den Rijcksdach tot Regensburg, op den naem vanden Paltzgraef Keurvorst Fredericus, deses tegenwoordigen Keurvorstens vader, zoo ick meene, bekent gemaeckt is geweest, luydende aldus:

‘Vande religie mijns goeden vaeders ben ick niet afgeweken; wiens religie was gegrondt op de schriften der Propheten ende Apostelen, die, terwijle hij leefde, niet in Martinum ofte Jacobum, maer in Christum geloofde. 'T selve symbolum ick oock stantvastelijck behoude ofte bescherme, en zal beschermen. D'Arriaensche, Nestoriaensche, Eutichiaensche ende Wederdoopersche dolheden heeft mijnen vader vervloeckt; die vervloecke ick oock, zijnen zoone, uyt ganscher herten. De sacramentissche dwalingen, die heeft mijnen vader vervloeckt, ende die vervloecke ick oock, zijne zoone. Ick come naerder: Calvinianismum en Swinglianismum heeft mijnen vader verwurpen, zoo doe ick oock, zijnen zoon, zoo sulcks eenichsins ware gelijck de Vbiquitarij en Flacciani versieren, te weten, soo de Waerheyt ofte Almachticheyt, ofte de gehele Christi-tegenwoordicheyt op der aerden gelochent werde. Dan in dit deel

[p. 273]

ben ick geluckiger dan mijnen vader, dat ick wete, dat, onder den naem van Calvinum, besmet werdt in Duytslandt, bij de oproerige en eergierige, de waerheyt der orthodoxe religie, 't welck sonder twijfel erkent soude hebben den goeden Keurvorst, mijnen vader, soo hem Godt langer hadde laten leven etc. Doctor Luthers schriften en houde ick in geen minder waerde dan mijnen lofwaerdigen vader gedaen heeft, maer te rechte houde ick sulcke voor onwijse, die al wat hem ofte oock andere menschen ontvallen is, gelijck gout en perlen achten en houden.’

‘Ende daerom sal ick hier een weynich van Lutheri schriften aenwijsen, waeruyt men verstaen sal konnen, hoe onzeecker en periculeux het is, hem op ander luyden verstant t'enemael te verlaten en te betrouwen, al waeren se oock al vande meeste name en aensienlijckheyt; wandt dezelve Lutherus wel rondelick verclaert, dat hij geensins door d'authoriteyt van ymandt vanden alderheylichsten Outvaderen gedwongen wil wesen, anders dan zoo verre zij mette heylige Schrifture overeenkomen: daervan hij apparentelyck self rechter soude willen wesen.’

Ende noch wat verder: ‘Soo het niemandt geoorlooft is de Schrifture nae sijnen geest uytteleggen, waerom letten zij (te weten de Romanisten) dan daer niet op, dattet dan oock niemandt vanden Outvaderen geoorloft is geweest.’

‘Soo men de Schrifture niet nae sijn eygen gevoelen verstaen mach, zoo zal men Augustinum veel min nae sijn eygen geest verstaen mogen: want wie sal ons verseeckeren, dat wij Augustinum wel verstaen, en zal alsoo doende Augustinus mede een uytlegger, en desen wederom eenen derden ofte vierden uytlegger moeten hebben, 't welck immers een openbare dwalinge is.’

Item: ‘d'eerste Outvaderen hadden Augustinum noch Thomam niet gelesen, ende soo deselve Outvaderen oock onder haer strijdich sijn, secht mij doch, wie zal't verschil

[p. 274]

beslechten? Het zal immers nae de Schrifture moeten werden gedaen.’

Augustinus en andere heylige vaders, nemen zelf haren toevlucht totter Schrifture, alsser eenich verschil is.

Wat werdender al dwalingen inder Outvaderen schriften gevonden? Hoe dickwils zijnse onder haer selven oneens?

Wie isser onder henluyden, die de Schrifture niet dickwils verdreyt heeft? Met wat verseeckertheyt sal men dan op yemandt mogen staen, die men weet dat zelf dickwils gedwaelt heeft, die tegen hem selven en tegen anderen strijdich is, die de Schrifture gewelt aengedaen heeft? Dat se mijn een autheur brengen, daer men zeecker van is dat hij nimmermeer gedwaelt, de Schrifture nimmermeer verdreyt, met hem zelven niet strijdich ofte aen eenige zaecke niet getwijfelt heeft.

Seyt voorts uyt Hilario, dat die de beste uytlegger is, die 't verstant uytte Schrifture haelt en niet daer toebrengt, en niet en drijft datter sulcken verstandt in vervaet is, als hij van te vooren voorgenomen heeft te leeren, allegerende voorts Bernardum, denwelcken heeft geraden liever uytte fonteyn self te drincken, als uytte beexskens daeruyt voortcomende, gelijck de voors. Lutherus ter voors. plaetse wel breder daervan schrijft, waervan dit alleen een kleynen uyttocht is.

Alsoo wijst Zwinglius ons mede aen, datter sommige zijn, dewelcke menen, dat zij alleen de kennisse der Schrifture hebben, en nochtans op veel plaetsen seer kindisch dwalen.

Van gelijcken oock Philippus Melanthon vrij wat breet van dien ouden scribenten, datter nauwelijcxs een is daer niet aen gebreckt, van welcke gebreeckelijckheyt dominus Beza in sijn eerste volumine Tract. Theolog. pag. 38, 39, ende dominus Bogermannus mede brede aenwijsinge doet in zijne Annotationibus contra dominum Grotium, pag. 120 tot 128 toe, alsmede pag. 136, 137.

[p. 275]

Maer insonderheyt dunckt mijn, onder verbeteringe, dattet van groot bedencken en verwonderenswaert is, dat dominus Calvinus in sulcker maniere van d'authoriteyt vande Schrifture zelf heeft geschreven als ick bevinde int eynde van zijn voorreden op den Propheet Esaiam, oock int begin van zijne Commentarien van 't achtste verse des dertichsten capittels desseluen propheten, mitsgaders in 't begin van zijn Commentarien op 't negenthiende verse des seventhienden capittels Jeremie. Van alle welcke plaetsen ick mijn ontsie de woorden alhier te verhalen, hoewel ick zeer begerich soude wesen om te mogen verstaen, wat meeninge alle 't zelfde zoude mogen hebben.

Benedictus Arias Montanus, in zijne prefatie in librum suum de actione, litera. a. versa, seyt mede datter meer als drie duysent plaetsen in de Bibel an te mercken staen, dewelcke, zonder uytlegging met groote schade van 't verstandt derselver, niet geweten werden; ofte dat ten minsten een groodt deel van 't cieraet, dat daeronder schuylt, verborgen blijft, gelijck denzelven en ander geleerden luyden meer, op zijne Bibliis Regiis, op verscheyden plaetsen, diergelijcke meer aenwijsingen hebben gedaen, daervan ick achter het derde capittel van mijn grootachtichst geschrift wat breder hebbe vermaent.

Ende Emanuel Tremellius met Franciscus Junius in haere Epistola Dedicatoria aen den Keurvorst Palztsgraef aen den Rhijn, alsmede in haer beyder brieven voor het tweede en derde deel van hare overgesetten Bijbel, geven oock wel te kennen de gemene gebreeckelijckheyt, die int oversetten en int verstandt der Schrifture werdt bevonden. Ende alhoewel dat deser luyden werck van hare voors. oversettinge hier te lande (soo ick immers meene) in grooter waerden wert gehouden, - Soo heeft men nochtans 't selfde met het Nieuwe Testament Bezae in Engelandt wel derven brandmercken met een openbare censure, daermede dat men te kennen gaff, dat men niet toegelaten

[p. 276]

zoude hebben dezelfde te drucken, had ment in tijts geweten; ende men heeft oock den leesers van dien gewaerschouwt en vermaent, dat zij die zouden leesen als een Paraphrasis, en hare aenteyckeningen als opinien van menschen, overmidts daer werden gevonden veel dingen, die men niet kan goedtvinden.

Den voorseyden Franciscus Junius seyt noch in zeeckeren sijnen particulieren brief totten leser, voor het boeck Genesis, dat hij xiiij jaren nae 't uytgeven vandt voorseyde gemene werck noch eenige veranderinge bij hem zelven int particulier daerin heeft gedaen, maer niet het honderste deel van 't geene op hem werde versocht; 't welck mede van geen kleyne consideratie is.

Ende sal alsoo dat weynich dienen tot een bewijs, dattet niet nieuw nochte vreemt is, datter eenige gebreeckelijckheyt int verstandt en kennisse valt in zaecken der Schrifture, daervan ick wel veel meer hadde aentewijsen, 't welck ick om tijt te winnen alsnu voorbij gae. Ende alsoo oock zal ick nu voort eenige weynige exemplen aenwijsen tegen de groote precysheyt, die eenige, tot zoo grooten onrust en perijckel vanden staet van 't heele landt, pogen int werck te stellen tegen dengeenen die in leere ofte leven haer wat anders dragen als sij wel gaern souden sien.

Ende eerst uytten Outvader Augustino, alwaer hij schrijft: ‘Uyt het Nieuwe Testament mach niet bewesen werden, dat eenich rechtvaerdich mensch yemandt omgebracht heeft, maer dat mach men nochtans met het eygen exempel des Heeren Christi wel bewijsen, dat godloose snode menschen vanden onnoselen en onschuldigen sijn verdragen geweest: want de Heere heeft sijnen eygen verrader, naedat hij het loon van zijn verraderije al ontfangen hadde, tot op den uyttersten kusse des vredes geleden onder den onschuldigen bij hem te blijven, denwelcken hij niet verswegen heeft, dat onder henluyden was een mensche van zoo grooten misdaet, en heeft nochtans,

[p. 277]

sonder denzelven uyttesluyten, dat eerste sacrament zijns lichaems en bloedts, allen int gemeen gegeven.’

Item: wij roepen mede ende seggen uluyden: wijckt aff, gaet van daer uyt en raeckt het onreyne niet; maer het is raecken met het herte en niet metten lichame: want wat is het onreyne niet raecken, dan de sonden niet toe te staen? Wat is van daer uyttegaen, anders dan te doen 't gene tot bestraffinge vanden bosen dient. Mishaecht het u dat yemandt gesondicht heeft, zoo raeckt ghij het onreyne niet etc.

Item: Moses, Esaias, Hieremias, Ezechiel hebben geroepen. Hoe veel en hoe heftich heeft Hieremias de sondaers en snode menschen sijns volcks bestraft. Hij was nochtans onder haer; hij ginck met haer in eenen tempel; hij gebruyckte deselve sacramenten; hij leefde in de vergaderinge van dat snode volck; maer met sijn roepen ginck hij van haer uyt. Dat is van daer uytgaen, dat is het onreyne niet raecken, mette wille niet te consenteren en den mont niet te sparen. Wadt sal ick van Hieremia, Esaia, Daniele, Ezechiele ende vanden anderen propheten seggen, die van 't bose volck niet sijn vertrocken, opdat se de goeden niet zouden verlaten, die onder dat volck vermengt waren etc.

Ende hoe ist ten tijde Christi met hem zelf gegaen? Dat is immers al de werelt bekent, door de Parabolen bij hem zelf voorgestelt van dengenen dien de regieringe vande wijngert was bevolen, en haer soo qualick daerbij hebben gedragen, als oock bij het menichfoudich wee, dat hij den Schriftgeleerden en Pharizeen heeft gedreycht over haer grote boosheyt, aldaer int brede verhaelt. Ende evenwel hebben die goede, degelijcke, vrome luyden, Anna de prophetisse, Simeon, Joseph, Maria, Sacharias, Elisabeth etc. haer noch bij de kercke gehouden, haer niet ontsiende hare godtsdienst vande reyninge Marie, mitsgaders vande offerhande voor den Heere Christo zelf, nae de wet, in

[p. 278]

de gemeenschap van zoodanigen geselschap uytterechten; Ja dat meer is, de Heere Christus heeft niet alleen 't gemene volck, maer ooek zijn eygen discipelen bevolen dat volck te horen, maer nae haer wercken niet te doen.

Ende Calvinus zelve schrijft oock op dese materie in naervolgende maniere: ‘Daertoe trachte ick, opdat de gedeeltheyden geen kercke, hoedanich die oock zijn soude, quetsen, dewelcke, zoo die in zeeden bedurven, ofte met vreemde leringe besmet ware, nochtans niet afgeweecken waer van die leere, die Paulus leert het fundament der Christelijcke kercke te wesen.’ Ende een weynich verder aldaer: ‘Dat wil ick betuygen, dat ick den broederen geen ander vereeninge aengeraden hebbe, dan die ons door Christi exempel aengewesen werdt, denwelcken hem niet ontsien heeft metten Joden vande meeste godloosheyt gemeenschap vande verborgentheyden Goods te onderhouwen.’

Ende denselven aldaer noch wat voorlijcker aldus: ‘Den haet van scheuringe moet onder de Christenen zoo groot wesen, datse deselve moeten schuwen, soo lange alsse mogen. De waerdicheyt ofte aensienlijckheyt vanden dienst des woordts en sacramenten moet soo groot wesen, dat, zoo waer men die siet, men moet gevoelen dat daer een kercke is. Soo wanneert dan door Goods toelatinge geschiet, dat door dengeenen, hoedanich die oock zijn, de kercke wert bedient, zij daer de merckteyckenen vande kercke sien, soo ist best datse haer vande gemeenschap niet af en sonderen. 'T en hindert niet datter eenige onsuyvere leringen werden geleert, want daer en is nauwelijcks eenige kercke, die niet noch eenige overblijfselen van onwetentheyt bij haer heeft, en 't is ons genoch dat die leere plaets heeft, daer die kercke op gefundeert is.’

Voorts noch deselfde op een ander plaetse: ‘Wij en ontkennen 't niet, dat de kercken, die ghij (te weten den

[p. 279]

Cardinael Jacobus Sadoletus) regeert, Christelijcke kercken sijn, maer den Roomschen pauws, met dien heelen hoop valsche Bisschoppen, dewelcke de plaetse van harderen ingenomen hebben, seggen wij dat wreede wolven zijn.’

Soo veel de heere Beza aengaet, is een yegelijck wel bekent, dat die doorgaens mede zeer hardt is, maer dienniettegenstaende wil de gematichtheyt bij hem mede altemet uytbreecken, waervan vooreerst zijnen brief aen Andream Duditium geschreven, op verscheyden plaetsen brede getuygenisse geeft, die ick mene dat met goede vrucht mach werden gelesen, gelijck oock verscheyde andere plaetsen van sijne andere schriften, die ick uytgetogen hebbe, daervan ick allenlijck eenige weynige sal aenwijsen.

Vande zalicheyt in Christo te soecken en vande vernietinge vande ceremonien des wets is in de synode van Jerusalem vanden Apostelen, ofte liever vanden Heyligen Geest self, claer geoordeelt, en die strijdicheyt was van soo groten gewichte, dat Paulus schrijft, soo ghij besneden werdt, zoo is Christus u niet nut. Nochtans en hebben een goet deel van die gemeente, in veel jaren daernae, van tgebruyck der ceremonien niet afgetrocken mogen werden. Heeft Jacobus haerluyden daerom stracks als ketters en lidtmaten des duyvels willen verdoemen? Hij heeft immers Paulo geraden, dat hij haer ten gevalle hem zelven bij eenige Nazarenen soude vervoegen, wiens verstant Paulus voort gevolcht heeft.

Item: Dat alle tijt geweest is en blijven sal ten uyttersten toe dese swackheyt des menschelijcken verstants, self onder dengenen, dien 't blijckt dat Godt den Heere metten Heyligen Geest begaeft heeft, dat niet een van haer allen alles, oock niet in de aldernootsaeckelijckste stucken verstaen heeft: dien alleen uytgenomen, die geensins tegengesproocken moghen werden, te weten de Propheten ende Apostelen, door denwelcken Godt de Heere

[p. 280]

alsoo gesproocken heeft, gelijck haer eygen scriften uytwijsen etc.

Item, wie soude daeraen twijfelen, zooder ergens tot eeniger tijt een ware, genoch eenige en geheel algemene kercke is geweest, of deselfde is geweest het huysgesin ofte de naevolgers des Heeren Christi self, met zijn twaelf discipulen na den vleesche verkerende? Wien is oock onbekent, dat het stuck vande verrijsenisse, daervan d'opstandinge Christi self het fundament en steunsel is, van zoodanigen gewichte is, datten Apostel met recht seyt, dat, die wechgenomen sijnde, het hele Evangelie te niet wert gedaen. En nochtans heeft die selfde vergaderinge qualick geloven kennen, dat Christus verresen was, en Thomas heeft ooek sijne medediscipulen daerin niet gelooft. Ja 't schijnt dat de discipulen haer eygen oogen niet gelooft souden hebben, ten ware dat de Heere Christus zelf hadde geseyt: ‘Een geest heeft vleesch noch beenen.’

Ende noch aldaer: Al stemmen goede luyden in alles niet overeen (twelck de swackheyt des menschelijcken verstandts niet toelaet), soo konnen sij nochtans elckander lijden en verdragen etc.

Maer desenniettegenstaende soo heeft dominus Beza op verscheyden ander plaetsen weder heel heftich geweest, waerover hij oock met Doctore Adriano Saravia, in zijn leven professeur der theologie in de universiteyt tot Leyden, mede in questie is geweest, welcken Saravia daerover een plaetse aldus heeft geschreven.

‘Nae des heeren Bezae verstandt zoo dwaelen de kercken van Duytslandt, oock de kercken van Engelandt. Van gelijcken stracks nae den doot der Apostelen, hebben oock gedwaelt de Patres, die die tijden gevolcht zijn. Maer wat sullen wij seggen van de kercke van Geneven ende van de Fransche kercken? Sijn die niet onder 't getal van menschen begrepen? En ist al goudt, silver ende eedelgesteenten dat men daerop timmert? De heere Beza laet

[p. 281]

hem duncken, dat geene kercken wel gereformeert sijn, als de zijne van Geneve, en die deselve naevolgen; maer mette mate, daer hij anderen mede meet, sullen anderen hem wederom meten.’

Item: ‘daer waren onder den volcke Goods veel dwalingen en ketterijen, verscheyden misbruycken in leven en lere der priesteren: nochtans heeft hem de Heere van haer niet afgesondert, nochte elders een ander kercke opgerecht. Hij is ter gestelder tijt in den tempel verschenen; hij heeft de vierdagen, de gewoonten ende ceremonien onderhouden; hij heeft in den tempel Goods aengebeden, dewelcke door de giericheyt der priesteren tot een moortkuyl verandert was. Nochtans terwijl hij daer aenbidden en sonder godloosheyt en afgoderye in de vergaderinge des volcks wesen mocht, zoo heeft hij gemeenschap, vrede en eenicheyt mettet gehele volck gehouden, onder dewelcke veel meer quade als goede waren.’

Item: ‘hoewel de Roomsche kercke de algemeene kercke niet en is, en oock niet wesen mach, nochte oock een gesont lidtmaet van deselve, zoo mach nochtans niet ontkent werden dat se een kercke is, en datse totte algemeene kercke behoort.’

Nu sal ick oock een weynich vertoonen uyt de schriften van dien vredelievenden Franciscus Junius, die den voorseyden Saravia in de professie der theologie tot Leyden is gevolcht. Ende eerstelijck, nae een wijdtluftich verhael vanden ellenden, die gewoon sijn te onstaen uyt de groote bitterheyt die gepleecht wert uyt saecke van strijdicheyt in geloofssaeken, schrijft hij aldus: Een waer Christen mensche, die wel onderwesen is in Goods waerheyt, en wel verstaet datten natuerlijcken mensch niet meer begrijpt in godlijcke saecken, als Godt den Heere hem openbaert, - zoodanigen mensch, segge ick, soe hij wel bedacht is, zal nimmermeer daertoe komen, dat hij een ander sal willen beledigen ofte quaet doen uyt saecke van 't gelove.

[p. 282]

‘Un tel,’ dict il, ‘s'il est bien auisé, ne viendra iamais a ceste resolution de vouloir, ou a cest effort d'offenser un aultre pour cause de la foy’¹⁾.

Item: ‘'T en volcht geensins, soo yemandt niet en is in de Roomsche, ofte eenige diergelijcke kereke, dat hij daerom niet is van Godes kercke;’ van welck verstant Augustinus mede schijnt geweest te hebben, De Civitate Dei libro 18, cap. 47.

Item: ‘hoewel het is gebeurt dat Luther en Calvijn in en over alles niet hebben gehadt eenderley gevoelen, soo ist nochtans genoch, dat se, om voor rechtgevoelende gehouden te werden, van een gevoelen sijn geweest in den rechtsnoer en 't fundament van 't geloof.’

Item: ‘alle den tijt die wij hier int leven zijn, zijn wij al te kleyn en al te qualick gestelde leerkinderen, en degeene self die onder ons den aldermeesten voortganck gedaen hebben, en zouden niet doen dan al den bras te bederven, zoo Godt de Heere henluyden zoodanige macht gaff, als de gepretendeerde catholijcken haer beroemen.’

Item: ‘Wat de kercke belangt, zij is niet al heel geestelijck, dewijl sij hier beneden is, en daer en is niet een lidtmaedt van dezelve, dat niet noch en draecht zijn ydele vleys en sijn sinnen, die lichtelijck bedrogen konnen werden, zulcks dat se dwalen mach, en oock dickwils in dit leven gedwaelt heeft. Ende haer gevoelen ofte verstandt mach geen zeecker middel noch rechter, nochte een onbedriechlijck rechtsnoer van 't gelove wesen; wandt zij moet zelf nae het rechtsnoer ondersocht werden, en zij is self daerom Godt den Heere den rechtsnoer gegeven heeft.’

Item: ‘'T gaet al te groff toe dat men seggen zoude dat een kercke, die in dwalinge valt etc., langer geen kercke meer soude wesen, spreeckende van saecken die 't gelove aengaen; want wat salt wesen, alsse maer een dwalinge

1) Amiable confrontation de la simple verité de Dieu.

[p. 283]

heeft? Wadt salt wesen, alsse der veel heeft, die niet eygentlijck sijn fundamentele saecken? Ende int corte, wat salt wesen, als zij 't Hooft, 't welck Christus is, noch behout? Voorwaer soo lange alsse Christum houdt en van sijnen geest leeft, soo is sij ende blijft een kercke, hoe kleyn oock haer leven is.’

Item: ‘Alle kercke die 't Hooft behoudt, aelhoewel zij ter doot toe kranck is, zij is niettemin een kerck, soo lang sij 't Hooft behout.’

Item: ‘Godt heeft de waerheyt in alle volcomentheyt in de Schrifture gegeven; maer de menschen, daer de kercke van bestaet, en begrijpt se niet, dan in grote onvolmaecktheyt nae haerluyder kleyne vermogen.’

Ende noch in 't tweede deel vandt voorseyde boeck Junii seyt hij: ‘Degene die hebben willen dat men haer alleen geloven sal, ende haer opmaecken tegen alle degene die geen amen seggen op 't gene dat sij voorgeven, die sijn sieck. Wij verdragen se, wij bidden Godt voor haer, en wij blijven bij de eenicheyt, alhoewel sij, soo veel in henlieden is, die breecken. Wij hebben medelijden mette dwalinge van haer verstandt; wij houden eenicheyt met haer in den gelove nae Godt; wij blijven altijt een huysgesin, hoewel den armen krancken door sijn passien misleydt zijnde, ons naeroept dat hij ons niet kent en dat wij vreemdelingen sijn.’

Item, handelende van de tweespalt en bitterheyt, die onder de Luterschen, Swingelschen en Calvinisten was onstaen, schrijft Junius in deser maniere: ‘Wij belijden, dat Goods huyse (helaes) niet dan al te vol roepens en lasterens is, van krancke ontsinnige menschen, maer 't en is niet de schult van 't gehele huysgesin, datter soo grooten getier gemaeckt wert; drie ofte vier harsenlosen menschen kennen wel maecken dat men, bij maniere van spreecken, int hele huys niet hoort donderen. Die luyden moet ment wijten, en alsoo voorts pag. 214 vervolgens,

[p. 284]

zeer modestelijck geexcuaeert 't geene vander gereformeerden sijde bij yemandt tegen Lutherum, tegen Westphalum en diergelijcken, uyt hefticheyt geschreven mach wesen, niet twijfelende of zoodanige scrivers hebben naederhant selver mishagen daerin gehadt.

Item: “Het is confusie ofte verwarringe dat men sijne medegesellen wetten wil voorschrijven, en bovenal ist onredelick dat te willen doen in saecken van conscientie, daer geen ander wetgever is als Godt, Jacobus 4. Wij hebben dat noyt ouer yemandt begeert te doen.” Seggende voorts dat zulcks is het werck van 't pausdoom, tegen Godt en tegen reden.

Seyè noch op een ander plaets, dat P. Hieronimus en Augustinus niet in alles eenstemmich inder leere sijn geweest, maer dattet alle tijt is geweest sonder ketterijen.

Wij sien dat van de nature, qualiteyt en conditie van 't voorneemste deel des menschen, naementlijck vande siele, die nochtans opdt alderverste is beneden het wesen ende den eeuwigen raedt Goods, soodanigen onderscheyt gemaeckt wert bij den voorneemsten theologen van ouden en oock van onsen tijden, dat men hem dies niet genoech soude konnen verwonderen, gelijck oock onsen theologen ende predicanten niet onbekent mach wesen. Ick (helaes) hebbe maer een weynich bij den Outvaderen Hieronimum en Augustinum, oock bij Swinglium, Wolgangum, Musculum, Dusanum, Melanthonem, Bezam, Pranciscum Junium, Georgium Sohnium etc. daervan gelesen; maer ick soude mij niet derven onderwinden veel vast besluyt daeruyt te maecken. Maer vele van onse voorneemste theologen, als Zwinglius, Calvinus, Beza, Zanchius, Piscator ende anderen spreecken van saecken, die soo ongelijck veel hooger loopen: als van de predestinatie en verburgen eeuwigen raedt Goods, met sulcke harde en hooge woorden, dat ick schricke als ick se leese ofte hoore. Ende sij doen dat nochtans met sulcken confidentie, dat zij geen

[p. 285]

tegenspreecken daerin willen lijden, niettegenstaende datter soo veel troostelijcke spreucken der Schrifture zijn ter contrarie luydende, van dewelcke ick sommige weynige sal verhalen, bij dewelcke, mijns bedunckens, claer genoch blijckt dat niet dien goeden Godt, maer de menschen self aen haer verderf schuldich sijn.

Men sie voor het eerste daer op het xxxij^e capittel Deutoronomii metten Lxxxj^en psalm Davids en het hele Liij^e Esaie, mitsgaders de epistolas Calvini zelf, van pagina 129 tot 134 heel breet, en van gelijcken sijne commentarien opdt xxviij^en capittel Esaie, het xij^e mitsgaders het xvj^en en xvij^en verset des sesten capittels Jeremiae, alsoo het mijn wat te veel tijt soude nemen, die altemael hier uyt te schrijven. Ende sal alsoo nu comen tot de voorss. schriftuyrplaetsen.

Siet het Lam Goods dat de sonden des werelts wechneemt. Joh. 1 v. 29.

Het broot Goods is hij, die uytten hemel comt en geeft de werelt het leven. Joh. 6 v. 33 tot Lj^e verset toe.

De genade is niet gelijck de misdaet: want zoo door des eenigen Adams misdaet vele gestorven sijn, soo is de genade Goods en de gave door de genade eens menschen Jesu Christi veel meer overvloedich geweest in veelen. Rom. 5 v. 15 tottet 21^e verset toe.

Ist dat u broeder om der spijsen wille bedroeft wert, soo wandelt ghij niet nae der liefden; verderft hem niet met uwe spijse, voor denwelcken Christus gestorven is.

God wil dat alle menschen salich werden en tot kennisse der waerheyt comen, want daer is een God, ende een middelaer Gods en der menschen, de mensch Jesus Christus, die hem zelven gegeven heeft tot een versoeninge voor allen, etc. 1 Tim. 2 v. 4, 5, 6.

Hyertoe arbeyden wij ende werden versmaet, omdat wij in den levenden Godt hopen, die een salichmaecker is aller menschen, maer aldermeest der geloovigen. 1 Tim. 4 v. 10.

[p. 286]

Gelijck oock onder uluyden valsche leeraers wesen zullen, die verderffelijcke secten invoeren sullen, oock den Heere diese gecocht heeft verlochenende, en een haestige verdervinge over haer selven halende. 2 Petr. 2 v. 1.

Hij is de versoeninge voor onse sonden, ende niet alleenlijck voor onse sonden, maer des geheelen werelts. 1 Joh. 2 v. 2.

Ist dat een voor allen gestorven is, soo sijn sij alle gestorven. Ende hij is voor allen gestorven, etc. 2 Cor. 5 v. 15.

De salichmaeckende genade Goods is verschenen allen menschen, ende onderwijst ons etc. Tit. 2 v. 11, 12.

Item, van Goods toelatinge en niet van dwang over den menschen.

Mijn volck en hoorde mijn stemme niet, en Israel en wil mijnder niet. Soo heb ick se gelaten in haers harten goedtduncken, dat zij wandelen nae haeren rade. Ps. 81 v. 12 volg.

Godt die in voortijden alle heydenen heeft laten wandelen in haere wegen. Act. 2 v. 16.

Godt heeft in voorjeden tijden alle heydenen laten wandelen in haere wegen (Act. 14 v. 16), 't welck aldaer in mergine uytgeleyt wert: nae haer goedtduncken laten leven. Siet den Duytschen bibel a^o. 1580, bij Jan Cavin tot Dordrecht gedruckt, met privilegie vanden Staten van Hollandt.

Godt is getrouwe, denwelcken u niet zal laten versocht werden boven uwe vermogen, maer zal mette versoeckinge oock het uytcomen maecken, opdat ghij se moocht verdragen 1 Cor. 10 v. 13. Hier gebruycken Calvinus en Beza voor het woordeken: “sal laeten,” het Latijnsche woort sinet, gelijck oock Erasmus doet; maer den oude en gemeene Latijnsche oversettinge heeft het woordeken: patietur; maer Sebastianus Castellio het woort: permittere, gelijck oock Luterus doet, nae 't getuychenisse van Doctor

[p. 287]

Mathias. Hoe in de Universiteyt tot Leypsich, in sijn boeck tegen eenen Baron Wenceslaus Budowets, pag. 217.

Bij dese weynige plaetsen sal ickt voor dees tijt alsoo laeten, voor een monsterken ofte proefken, dewelcke immers klaer genoech spreecken, en alsoo oock bij gemene luyden, die nae Godt en nae de waerheyt yveren, wel konnen verstaen werden, alsoo de Heere Christus haerluyden zoowel als anderen bevolen heeft de Schrifture t'ondersoecken, gelijck oock die van Beraea daerover werden gepresen. Waerom mijn oock dunckt, dat de zaecke te veel gedaen soude werden, dat nae het exempel van soo veel treffelijcke geleerde luyden, zoo buyten als binnen 's landts, een goedt predicant, ende veel meer een goet burger ofte ingeseten van dese landen daermede in dese materie niet soude mogen volstaen.

Ende alsoo ick meene dat uyt hetgeene dat nu tot hiertoe is verhaelt, ten deele gesien mach werden de onvolmaecktheydt, die tot allen tijden bij den menschen kinderen in de kennisse van Godtlijcke saecken, en in 't stuck van de religie is geweest, en hoe onredelijck, schadelijck en periculeus dattet is, hem zelven daerin op sijn eygen goetdunckentheyt soo zeer te vertrouwen, dat men andere goede eerlijcke luyden grote swaricheyt soude bearbeyden, - Soo sal ick alsnu oock nae mijn beste vermogen int cort verhaelen de substantie van tgene dat ick meene vervaet te weesen in dat grote geschrift, dat onder andere pampieren meer in Majo lestleden, op 't stuck van d'authoriteyt en 't recht van 't landt van Hollandt en Westvrieslandt, in religions- en kerckelijcke zaecken, alhier in den Raedt is voorgelesen, waerin ick de paginas hebbe geobserveert vant exemplaer, dat ick daervan hadde becomen¹⁾.

Pag. 2. Ende vooreerst: dat de Graven van Hollandt

1) Sommier inhoudt vandt recht van Hollandt in religions- en kerckelijcke zaecken.

[p. 288]

niet geweest zijn absolute heeren vande voors. landen, maer datse waren verbonden de vrijheyden ende gerechticheden vanden landen t'onderhouden, waertoe sij oock bij eede aen den Staten vanden voorschreven landen waren verplicht.

3. Dat de publicatie van 't Concilium van Trenten, gelijck oock de erectie van nieuwe geestelijcke Jurisdictie, en insonderheyt het ondersoeck en inquisitie vander luyden gemoet waren strijdende tegen de vrijheyt en gerechticheyt vanden landen, van over veel hondert jaren, dewelcke medebrengen datten Magistraten toequam d'overheyt over hare ondersaten, oock in geestelijcke saecken.

4. Waerin alsoo de Conick een contrarie cours nam, is daeruyt in den jare 1566 gevolcht het verbondt vanden heeren Eedelen, die request overgaven, haer daerover beklagende van

5. violatie van hare privilegien, vrijheyden en immuniteyten. Haer evenwel met eenen purgerende vande datelickheyden, dier daer waeren gepleecht int breecken vande kercken, 't welck zij verstonden dat niemandts werck was als der Overheyt, en dattet bij haer authoriteyt behoorde gedaen te werden; waerouer oock den heere Prince van Orangien eenige handtdadigen van dat werck hadde, doen straffen.

Hebben oock de hoofden van den geestelijcken zelven, ten tijde van den Hertoge van Alva haer beclaecht over de excessen bij hem gedaen. Daerop gefundeert is de Verantwoordinge van

6. mijn heere de Prince voorseyt, met verhael vande groote sorchfuldicheyt, die de Nederlanders alle tijt hadden gedragen voor haer vrijheyt ende gerechticheyt, daer over zij oock in den jare 1568 de wapenen hadden aengenomen tegen den Hertoge van Alba, dewelcke de privilegien ende contracten, bij den Coninck beswooren, alsmede de commissien en instructien, bij hem gegeven, met voeten was tredende.

[p. 289]

7. Wert verhaelt van een missive, die den heere Prince metten Staten van Hollandt en Zeelandt in den jare 1573 aen den Coninck van Spangien hadden geschreven, hem vertoonende, hoe dat men ondert dexel vande religie, de rechten en privilegien van 't landt socht te niet te maecken en met voeten te treden.

Wert noch aldaer verhaelt, dat de Nederlantsche provincien van outs hadden geweest onder verscheyden landtsheeren, maer bij huwelijcksche voorwaerden en andere tractaten gecomen onder 't Huys van Burgundien en Oostenrijck, doch altijt bij uytgedruckt bespreek en voorwaerden, dat deselve landen en elcke provincie besonder souden blijven en onderhouden werden in zijn eygen politie, rechten en vrijheden, daerin sij van allen ouden hercomen waren, sonder datter eenen lande soude toekomen eenich recht of heerschappije over 't ander, daer bijvoegende, dat de eedt van inhuldinge was het eenich recht en fundament, daerop in dese landen het vermogen en authoriteyt vanden Prince was gegrondet.

8. Dat door de langdurige violatie vander landen rechten en privilegien, oock d'ander provincien, alsdoen alleen de Roomsche religie houdende, in den jare 1576 de Spangaerden mede voor vijanden hebben verclaert, daerop voorts de pacificatie van Gendt is gevolcht, bij dewelcke die van Hollandt en Zeelandt waeren verbonden in d'ander provincien int stuck vande religie niet te attenteren.

9. Daerop is gevolcht de religionsvrede, onder de regieringe vanden Aertshartoge Mathias. Daernaer oock de naerder Unie van Utrecht, alwaer int eerste articule de provincien elckander beloven in hare gerechticheyt te maincteneren in amplissima forma.

10. Dat die van Hollandt en Zeelandt haer in 't stuck vande religie souden mogen dragen nae haer goedtduncken, zeer breedt.

12. Wert verhaelt de handelinge metten Hertoge van

[p. 290]

Aniou, vanden 29^en September 1580, daerbij bedongen was datten voorschreven Hertog soude onderhouden de religie en religionsvrede, in zulcken wesen als die waren off alsoo als die bij den Staten van elcke provincie daernae souden werden gedisponeert.

13. Placaet vanden Staten Generael, waerbij de Coninck van Spangien wert verclaert vervallen te wesen van dese landen, volgende de privilegien, costumen en hercomen.

Daerop is gevolcht de handelinge, eerst met Vrancrijck, en nae met Engelandt, in den jare 1585.

De steden van asseurantie, aen Engelant gelevert, zijn in haer vrijheden, privilegien etc. wel versorcht geweest, en bedongen d'onderhoudinge vande gereformeerde religie in dezelve, indifferenter, sonder onderscheyt te maecken van de Engelsche ofte hierlantsche forme van religie, niettegenstaende dat daerin vrij wat onderscheyt is.

14, 15. Aen de Coninginne van Engelandt en den Grave van Lycester, bij den Staten Generael vertooninge gedaen van d'excessen, bij denselven Grave int stuck vande regieringe gedaen.

15. Vtrecht, vermogende de Roomsche religie te houden, neemt de Gereformeerde religie aen, zoo als haer docht dat die haer quartier best geleeck.

16. Conditien, waerop de Staten van Vtrecht Sijn Ex^tie tot Gouverneur hebben aengenomen.

17. Vermaen van zeecker schrijven vanden broeder vanden Eertsbisschop van Cantelberg.

18, 19. De. provincien hebben niet min recht elck in den sijnen, dat zij hadden voor en aleer sij onder den gemenen provincien sijn gecomen, dat d'Vnie van Vtrecht daervan oock getuychenisse geeft, dat die van Vtrecht in den jare 1590, die van Zeelandt in den jare 1591, die van Groeningen in den jare 1595, elck besondere kerckelijcke ordonnantien hebben gemaeckt, waerom souden die van Hollandt niet gelijck recht mogen gebruycken?

[p. 291]

19. Comparatie vande Switsersche Cantons en vande Evangelische Churfursten, Fursten, Graven ende Steden van Duytslandt: desen blijven elck souvereyn in den heuren, niettegenstaende dat se in een verbondt sijn.

20, 21, 22, 23. Exemplen van d'authoriteyt vande Magistraet in kerckelijcke saecken.

23. Exemplen van d'authoriteyt van Hollandt int particulier, onder verscheyden Graven.

24. Bedencken van die van Venetien. Insicht vanden Prince van Orangien.

25. Vermaninge vanden Coninck van Engelandt aen zijnen soon.

26. De giften vande kercken en collatien van pastorijen is in Hollandt soo oudt, alsser Graven bekent zijn geweest.

27. 'T selve recht is daernae op den Eedelen en Steden, oock aen andere notabile luyden bij begiftinge gecomen, 't welck aldaer breet wert verhaelt.

'T selfde recht is al over 300 jaren door Lodewijck van Beijeren, Keyser van Bomen, vader, grootvader en overgrootvader van veel Graven en Gravinnen van Hollandt bewesen, als oock bij den Coningen van Vrancrijck, Spangien, Sicilien en bij verscheyden Princen van Duytslant is gedaen.

28. 'T selfde recht gebruyckt oock den Coninck van Grootbritannien.

'T selfde recht hebben die van Hollandt en Westvrieslandt in den jare 1575 aen haer behouden in d'instructie, die zij aen zijne Ex^tie hog. mem. hebben gegeven.

Den Grave van Leycester heeft anno 1586 't voors^e recht gepoocht te violeren, maer heeft daervan moeten desisteren; daerover haer eenige kerckendienaers seer ongeschickt hebben gedragen.

29, 30. Blijckt bij zeeckere missive bij een professeur vande Vniversiteyt van Leyden, aen een voornemen Raedtsheer, geschreven, hoe dat in den jare 1587 eenige

[p. 292]

predicanten hebben getracht d'authoriteyt vande regieringe van 't landt te krencken en te vilipenderen.

31. De Staten van Hollandt en Westfrieslandt gaen om gevoechlijckheyts wille in den jare 1591 een groot deel van haer recht te buyten, int concipieren van een kerkkelijcke ordonnantie.

34, 35. Eenige kerckelijcke persoonen hebben getracht om d'Overheyt uyt d'electie van nieuwe kerckendienaers t'excluderen, 't selfde op 't hoochste drijvende, oock met excommunicatie van dengeenen die 't anders souden verstaen.

Item dat alsulcke wederwaerdicheyt Zijne Ma^t van Grootbritannien oock is wedervaren.

36, 37, 38, 39. Wijdtluftich verhael van 't wedervaren van Zijne voors. Ma^t, meest, soo mijn dunckt, conform zijn Conincklijck geschenck.

40, 41. Exemplen soo wel van dese landen als van Engelant en Paltz, om oproerige predicanten te verlaten en oock te bannen, ist noodt.

41, 42. Die van Hollandt en andere provincien mogen haer tegen binnelantsche beroerten verseeckeren, 't welck den eedt vanden Raedt van Staten claerlijck medebrengt.

43. Exempel van zeeckere beroerte tot Delff, daer des landts krijchsvolck geen behoorlijcke wederstandt tegen hebben gedaen. Gelijcke exempel hebben wij tot Amsterdam met Rem Egbertsszoons huys.

44. Van verscheyden dreygementen, aggressien, pasquillen tegen den Magistraet.

Item: het exempel van Edenburch in Schodtlandt, anno 1597 tegen haren Coninck int werck gestelt.

Item: 't geene ten tijde vanden Grave van Leycester in gelijcke maniere hier te lande is gepasseert.

Item: dat d'Officiers en soldaten vande Generaliteyt haren plicht in cas van beroerte disputeren.

45. 46. Erectie vanden Provincialen en Hoogen Raden,

[p. 293]

beyden gebonden aen d'instructien en resolutien vanden Staten.

46. D'ordinaris collegien van Justitie zijn verscheyden saecken onttrocken, van dewelcke sij geen kennisse mogen nemen.

47. Halszaecken werden in geen appel betrocken.

De Regenten vanden Steden zijn van ouden tijden in possessie, om suspecte persoonen uytter steden te mogen setten, sonder dat alsulcke persoonen haer daerover mogen beklagen aen yemandt anders als aen den Staten vanden landen.

48, 49. Van 't begin aen vande questie vande predestinatie en 't gevolg van dien, mette vijff articulen vanden Remonstranten.

50, 51, 52, 53, 54, 55. Datte voors. vijf articulen int eerste bij den Contraremonstranten niet zoo heftich waren bestreden.

56. Advys van Zanchio en anderen, van gematicheyt ten wedersijden te houden.

57, 58, 59. Provisionele resolutie vanden Staten van Hollandt en Weatvrieslandt, vanden 20^en May 1611.

60, 61. Missive van Zijne Ma^t van Grootbritannien aen den Staten Generael, vanden 6^en Martij 1613.

63, 64. Missive van Zijne voors. Ma^t aen den Staten van Hollandt en Westvrieslandt.

65. Antwoort vanden Staten van Hollandt en Westvrieslandt aen Zijne voors Ma^t.

67, 68, 69, 70. Resolutie vanden Staten van Hollandt en Westvrieslandt, vanden jare 1614.

70, 71, 72. Missive van Casaubono, uyt naem vanden Coninck van Grootbritannien, over de voors. resolutie vanden voors. Staten genomen.

72, 73. Niettegenstaende alle debvoiren, bij den Staten gedaen, soo sijn nochtans hare actien zeer gecontramineert.

77. De Staten van Hollandt en Westvrieslandt hebben

[p. 294]

al in den jare 1597 bewillicht in een Nationael Synode, hopende dat uyt hetzelfde eenige vrucht soude comen; maer waren eenige andere provincien daertoe niet bereyt, en hebben die van Hollandt niet connen verstaen, dat zonder gemeen consent daerin yet conde werden gearesteert: welck consent eerst negen jaren daernae gevallen zijnde, hebben alsdoe eenige kerckendienaren haer gestoten aen de clausule vande confessie ende cathechismus. Waerop in verscheyden provincien is gevolcht nieuwe verplichtenisse en verbintenisse in faveur van d'een off d'ander opinie int stuek vande predestinatie, waerdoor meer ende meer is gevrest geweest, dat door het Nationael Synode 't gewenste eynde, dat is onpartijdich ondersoeck nae den eenigen rechtsnoer van Godes woort, en Christelijcke accommodatie, niet becomen soude werden.

Dusverre het sommier en principael substantie van 't voors. antwoordt vanden Staten van Hollandt en Westvrieslandt aen den heere Dudley Oarelton, Ambassadeur van Zijne Ma^t van Grootbritannien. Sijnde het exemplaer, dat ick daervan gehadt hebbe, groot negen en tseventich zijden geschrift, dewelcke daerop breder naegesien mogen werden.

Nu hebben immers wij (die Christenen willen wesen) niet alleen alle die voors. behulpselen, die ons tot kennisse, liefde en vrese Goods behooren te leyden, zoo veel als dit menschen, die ten tijden des Heeren Christi en daer te voorn hebben geleeft, maer oock daerenboven zoo veel claere schriftuyrplaetsen, die ons vande genade en goede wille Goods over 't menschelijcke geslacht overvloedelijck getuygen, van dewelcke ick hier voorn eenige hebbe aengewesen¹⁾.

Dat men nu desen allen niettegenstaende, niet alleen alle diegene, die theologie niet voleomentlick hebben ge-

1) Deze Schriftuurplaatsen zijn niet overgenomen.

[p. 295]

studeert, ende met ons in alles niet in een verstandt en staen, soo blindt in godlijcken zaecken souden houden, dat zij alle die voorschreven behulpselen en schriftuyrplaetsen niet anders souden moeten verstaen, dan dat die maer een kleyn gedeelte van 't menschelijeke geslacht souden raecken, en dat alle d'ander vande scheppinge aff totte verdoemenisse souden wesen geordonneert, dunckt mijn al ten harden saecke te wesen, ende waernae mijn beduncken in zulcken gevalle veel nutter geweest, dat, na den voet vande Roomsche kerck, de scrifture bij niemandt anders dan bij hare predicanten, doctoren ende licentiaten hadde mogen werden gelesen; 't welck nochtans bij onse voorouderen tijden bij allen die verscheyden gesintheyden, die van 't pausdoom waren afgeweecken, met groten ernst werde tegengesproocken. Maer alsnu schijnen sommige in der daet daertoe wederom wel te inclineren, hoewel het alsnoch den naem niet moet hebben. Waut het wel schijnt, dat de menschen haer in veurspoet doorgaens qualick konnen matigen, en dat insonderheyt de geestelijckheyt, ofte nae Calvini seggen, Goodes kercken van allen ouden tijden, met ambitie en begeerlickheyt om te regieren zeer beroert zijn geweest.

Ick verstae evenwel wel, datter oock veel schriftuyrplaetsen sijn, die des gemenen mans begrip te boven gaen; maer dat men daerom goede, eerlijcke luyden, die haer salicheyt gaern souden betrachten, zoo blindt soude houden, dat zij gansch niet souden konnen verstaen, soo waer ons te vergeefs geboden de scrifture te ondersoecken. Ende zoo het gebreck van alles niet ten vollen te konnen verstaen, oorsaeck soude’ wesen om hem van 't lesen der schrifture te moeten onthouden, soo soude 't selfde ten dele mede plaetse moeten hebben bij allen geleerden luyden. Alsoo ick mene, datter niet eenen van hen allen is, noch van soo veel hoochgeleerde theologen van onsen tijt, die in allen deele rechte en volmaeckte kennisse souden

[p. 296]

hebben; daervan wel veel exemplen aengewesen souden kennen werden.

Staet voort te letten:

Dat tot Geneve, volgende haerluyder kerckenordeninghe, d'Ouderlingen bij den Raedt derselver stede en uyt het midden van denzelven Raedt werden vercoren, zonder daerbuyten te mogen gaen.

Item: dat d'Ouderlingen voorseyt metten predicanten aldaer hebben het dagelijcksche beleyt vande gemene saecken der kercken, blijvende alle zaecken van importantie tot kennisse vanden Raedt zelve, gelijck oock den Raedt aen haer zelven behoudt d'opperste macht vande beslichtinge vande geschillen vander leere zelfs, die bij den kerckenraedt niet afgedaen hebben konnen werden; maer hier te lande willen d'onse de Regieringen vanden steden geen kennisse in alle dese saecken toestaen.

Item: datte Confessie van Augsburch in de eerste xxxj jaren elff reysen is geresumeert. Ende Calvinus heeft in den jare 1536 en 1545 twe Catechismen in verscheyden formen uytgegeven.

In Vranckrijck zijn vanden jare 1559 totten jare 1612, wesende Liij jaren, twintich nationale synoden gehouden, en in veelen van dezelve hebben se hare formulieren vande Confessie en Discipline geresumeert, en oock verscheyden veranderingen daerin gemaeckt.

Maer niettegenstaende alle dese exemplen, oock onaengesien dat ick mene dat d'onse self twee Catechismen gebruycken, en dat bij twee synoden, het een van Grorchum en het ander van Delft, goedtgevonden was onse Confessie en Catechismus te doen resumeren, dat mede d'heeren Staten 't selfde mede hadden goedtgevonden, soo heeft men nochtans in soo vele jaren daernae daertoe niet komen connen.