Memoriën en adviezen (2 delen)

XI.
24 Augusti anno 1617.

Mijn heeren syen dagelijcks nyet alleen hoet hyer ter stede, maer oock ter vergaderinge vanden Raedt selfs toe gaet, dat men ofte uyt quaetwillicheydt, ofte uyt onkunde oudt nieuw en̄ nieuw oudt noempt.

Item, met wadt reden en̄ fundament dat eenige vanden Raedt haer selven den naem en̄ qualiteyt van oude geusen

[p. 206]

toeeygenen, en̄ anderen van denselven Raedt voor nieuwe geusen schelden, dye int begin vandt invoeren vande religie, ouer vijftich jaren geleden, van 'tselfde verstandt waren als sij tegenwoordich sijn, en̄ oock deselfde religie alsdoen met groot peryckel hebben helpen invoeren.

Calvinus heeft in den jare 1552 sijn verstandt vande predestinatie eerst binnen Geneue ingevoert, nyet alleen met groot tegenspreecken van anderen, maer oock van Bullingero en̄ Melanthone selfs, welcken laetsten oock int selfden jaer al beschuldicht is geweest een fatum stoicum daervan gemaeckt te hebben, gelijck hij oock al hadde gedaen a^o 1534. Soodat het tegenspreecken van dat verstandt nyet nieuw is, maer t'seffens met het invoeren van dyen int werck is gestelt, en̄ tot op desen tijdt toe heeft gecontinueert; sulcks dat mijn heeren (onder correctie) met dye gepretendeerde nieuwicheydt werden misleydt. Alle nieuwicheydt is oock nyet quaet, nochte alle oudt goedt.

Op gelijcke maniere werden mijn heeren geabuseert, dye daer menen dat alle gereformeerde kercken eene selve confessie souden hebben, en̄ dat daerom dese landen alleen nyet toestaet eenige veranderinge daerin te maecken.

De Harmonia Confessionum vanden jaere 1581 leert ons het contrarie, en̄ specificeert elf besondere Confessien, dye alsdoen al bekent waren, en̄ onder denselven alleen vyer, dye vande predestinatie tracteren, als twee Switsersche, een Fransche en̄ een Nederlandtsche.

Men schijnt hyer schyer voor een sacrilegium te houden dat men soude spreecken vande confessie ofte catechismus te resumeren, nyettegenstaende dat Calvinus selfs in den tijdt van negen jaren twee verscheyden Catechismen heeft uytgegeuen. De confessie van Augsburch is in den tijdt van xxxi jaren elf reysen, de confessie van Straetsburch oock meermalen, gelijck de confessie van Vranckrijck, mitsgaders hare disciplyn etc. in verscheyden Synoden sijn gereuideert. Alsoo werdt nae verscheyden

[p. 207]

aerdt en̄ nature der landen grote ongelijckheydt in d'ordre en̄ disciplyn vanden kercken gevonden.

Onse kerckenraedt, een groot deel van uytheemschen en̄ Alumnen bestaende, willen haer nyet laten genoegen met gelijck autoriteyt als de kerckenraedt van Geneue selfs, derwelcker possessie is van d'alderoudtste en̄ ten minsten veel ouder als d'onse.

Aldaer kiest den Raedt selfs den kerckenraedt uyt het corpus vanden Raedt, hyer werdense bij onsen kerckenraedt gecoren, soo wel van uydtheemschen als uyt d'oude burgerye, soo sij dat goedt vinden, sonder den Raedt daer in te kennen.

Ende alhoewel dat men alrede daerin soo grote misslagen heeft gedaen, dat onder denselven soo veel droevige banckerotten sijn geweest; daer ter contrarie mijns wetens, bij mijn gedencken, onder allen den genen dye bij Burgemeesteren totte bedieninge van alle d'ander deser stede godtshuysen gebruyckt sijn geweest, gedurende haer bedieninge nyet eenen eenigen banckrot is gevallen, - soo laet men al euenwel de kercke noch voortgaen met haer oude gebruyck.

Tot Geneue sijn soo wel de predicanten als kerckenraden aen de stadt bij eede verbonden; hyer sijnse nyet alleen aen geen eedt gebonden, maer pretenderen noch dat d'electie van stadts regieringe, contrary den eedt daertoe staende, bij haerluyder aduys behoort gedaen te werden.

Tot Geneue werden de geschillen in der lere vallende bij den predicanten alleen, ofte met behulp van d'ouderlingen beslecht, en̄ bij gebreecke van dyen bij den Raedt selfs ordre daerin gestelt.

Hyer wil men nyet alleen tegen den voet van Geneue, maer oock van soo veel treffelijcke Princen en̄ Republycken, d'Overheydt geen kennisse daerin toestaen, achtende deselue soo veel onbequamer als d'Ouderlingen en̄ Diaconen.

Van stadts wegen yemandt uytreysende, werdt daervan

[p. 208]

nyet betaelt dan op sijn eygen declaratie, met ordonantie vanden presiderenden Burgermeester en̄ quitantie daertoe dienende, sonder dat ick oyt hebbe gehoort dat dye vande kercke van haere reyscosten en̄ vacatien gelijcke solemniteyten sijn subiect. Is dat nyet een grote waerdicheydt voor d'eene, en̄ een grote onwaerdicheydt voor d'ander sijde?

Ende nochtans laet ment daerbij nyet blijuen, maer om de souueraine regieringe van 't landt de heren Staten vanden lande in kleynachtinge te brengen, sijn nyet alleen vanden prediekstoel veel lasteringen soo impune tegen deselve uytgestort, maer onderwinden haer oock eenige vanden Raedt selfs daervan smadelick te spreecken, dat de Staten hebben Godt noch afgodt, datse handelen als haer brieven houden, scheldende hare actien voor tyrannie.

Jae, werdt te wege gebracht dat tegen d'ordre van 't landt hyer verscheyden kerckelijcke vergaderingen, nyet alleen uyt Hollandt, maer oock uyt andere quartieren, buyten kennisse vanden Staten werden gehouden, ja oock buyten kennisse van Burgermeesteren in der tijdt, soo eenige van haerluyden selfs hebben geseyt; werdende daerenbouen in den Raedt wel voorgeslagen om alhyer een Synode te beroepen uyt verscheyden Provintien, al soudet de stadt etlijck duysent guldens costen.

Alsoo heeft men oock 't verleden jaer 1616 geen be-dencken gemaeckt om een Oudtburgermeester vanden Briel, als vander Contraremonstranten sijde vandaer comende, audientie in den raedt te geuen, daer men ter contrarie daer te voorn als op den xxiij^en Aprilis desselven jaers in twijfel hadde gestelt, off men vijff gedeputeerden vanden Staten self gelijcke audientie soude toestaen.

Onse voorouders hebben haer bij den Princen vanden landen verseeckert, om van d'ander leden van Hollandt nyet gesepareert te werden.

Wij ter contrarie arbeyden met eenen groten yuer om

[p. 209]

ons met eenige leden van andere particuliere provintien te verbinden.

Schijnen dese dingen nyet tot een divortium en̄ notoire scheydinge en̄ scheuringe te trecken? Soude wel yemandt den Coninck van Spangien meerder dienst mogen doen, dan sulcks te wege te brengen? jae ick mene dattet vast gaet, dat nu laestewijl verscheyden vergaderingen vanden Raedt sijn gehouden, daervan men eenigen, dye men wist ten platten lande ofte elders buyten de stadt te wesen, eenige tijdt voor de gemene aenspreeckinge den weet heeft laten doen, ten eynde sij intijdts voor de vergaderinge bijder handt mochten wesen, en̄ anderen, dye men wist reysvaerdich te sijn, oock ten selven eynde een dach ofte twee heeft opgehouden. Met welcken maniere van doen, als andere meer, dan wel ouerstemminge te wege gebracht kan werden, hoewel 'tselfde een middel is 'twelck wij in anderen wel swaerlick souden bestraffen.

Op sulcke maniere nemen wij qualick, dat onse nabuyrsteden altemet in plaetse van een ouerleden predicant een ander stellen, dye in de controuersieuse poineten wadt anders is gesindt, en̄ wij selfs verstoten om gelijcke saecken eenen vanden onsen, sonder sijnen sterfdach te verwachten.

Daerenbouen scheldt men desen onsen man voor een hypocryt, omdat hij int stuck vande predestinatie wadt is verandert, en̄ onsen Bassecourt, dye van soo verscheyden sware veranderingen werdt beschuldicht, werdt bij ons in groter waerden gehouden.

Wij onderwinden ons veel daerop te spreecken dat bij de Regenten van sommige onse naebuyrsteden ofte plaetsen, dye bij de hele burgerye en̄ gemeent van haer respectiue quartieren sijn bekent en̄ ouersulcks nyet ontgaen konnen van haere actien te verandtwoorden, eenich belet werdt gedaen aen d'een off d'ander dye, tot haerluyder groot misnoegen, van ons ofte den onsen derwerdt gesonden werden om aldaer te predicken.

[p. 210]

Ende wij laten hyer nyet alleen in gelijcke saecken van predicatie selfs soo groten moetwille toe van een hope iongens, en̄ ten dele oock volwassen en̄ voljarige mannen, van allen den welcken haere namen en̄ woonplaetse ick soude menen dat nauwelicks den twintichsten bij den aenschouwers van al dat werck aengewesen soude konnen werden, maer laten oock sulcks toe ter plaetse daer geen vergaderinge was van eenige predicatie off yedt dat daer nae gelijckt.

Ende soo veel 't stuck vande respectiue resolutien aengaet, souden voorwaer alle de resolutien en̄ decreten, soo vande respeetiue kerckenraeden als vande Synodale vergaderingen, krachteloos wesen, dye nyet met volcomen eenstemmicheydt sijn genomen, ick duchte datter veel souden wesen, dye een groten krack souden krijgen.

Ist dan nyet wel impertinent, dat wij de resolutien vanden Staten pogen te verwerpen, om datse nyet bij volcomen eenstemmicheydt genomen sijn, en̄ dat wij onse resolutien albyer, met minder eenstemmicheydt genomen, ter contrarie soo hooch setten, dat wij deselve een mannelijcke resolutie noemen.

Wij weten immers wel, dat seer veele van onse resolutien nyet bij volkomen eenstemmicheydt vallen en̄ dat men dye evenwel maincteneert. Waerom souden de Staten dat nyet mogen doen in gelijcke saecken?

Souden oock geene resolutien nochte sententien stadtgrijpen mogen nochte effect sorteren, dan dye bij eenstemmicheydt gesloten souden wesen, wadt soudender al swaere saecken moeten werden geretracteert; wadt souder mennichte van menschen t'onrecht wesen geexecuteert; wadt soude daeruyt mennichfuldige en̄ oneyntelijcke confusie moeten volgen!

Ende als men in dese tegenwoordige questieuse saecken eenige comparatie soude willen maecken tusschen de resolutien van desen Raedt en̄ tusschen dyen vanden Heeren

[p. 211]

Staten, soo weten wij immers wel, dat wij nu soo veel jaren gesyen, getast en̄ gevoelt hebben, hoe dat d'electie vande nieuwe aencomende Radon bij eenige vande heren met lopen en̄ drauen soo heel eensijdich is bearbeydt geweest, en̄ dat men euenwel, nyettegenstaende dye partiale aenspreeckinge voorn verhaelt, nochtans dickwils nyet meer als met een ofte twee stemmen heef tte bouen gestaen, en̄ dat wij ouersulcks metten uytslach ofte ouerwicht van onse stemmen geensins souden mogen bestaen tegen de resolutien vanden Heeren Staten, als dewelcke ten minsten ofte immers ten naestenbij drye stemmen tegen een hebben. En̄ daerom dunckt mijn oock dat wij ons metten Heeren Staten schuldich sijn te voegen, alwaer daer al eenige faulte ofte dwalinge mede gemengt, daervan wij selfs mede nyet vrij sijn: eendracht maeckt macht. Onse voorsaten, d'eerste grondtleggers van onsen Staet, hebben dat wel betracht met soo veel stucken en̄ brocken vanden lande tot een corpus te maecken.

Bij scheuringe vande kercke, als sijnde een ongeneselijcke wonde, moeten wij d'een met d'ander verloren gaen, en̄ daerom dunckt mijn, dat alle degene dye daertoe arbeyden, ons behoren suspect te wesen.

Wij weten immers wel, dat d'ander leden vandt landt veel meer als dese stadt, de grote hetten en̄ periculen vander oorloge, tot voorstandt vande vrijheydt vandt landt en̄ wederstandt vande tyrannie in geloofssaecken, hebben gedragen, en̄ verscheyden swaere belegeringen daerouer uytgestaen en̄ geleden hebben, doen wij met onse ouders onder den Koewoerden¹⁾ struyck het werck van verre aensagen, ofte ons noch voor een groot deel ondert Pausdooin verstaecken, en̄ dat wij ouersulcks door haerluyder kloeekmoedicheydt en̄ wonderbaren segen Goods eyntelijck noch mede tot vrijheydt sijn gebracht.

1) Zie p. 59 noot.

[p. 212]

Ist dan nyet al te grote ondanckbaerheydt en̄ onbillickheydt, dat wij, dye door haerluyder extreme deuoiren naest Godt tot soo groten voorspoet sijn gecomen, ons selven, als off wij het van ons selven hadden, soo onmatelick verheffen, dat wij ter contrarie haerluyden van veel quader conditie pogen te maecken dan sij oyt sijn geweest, en̄ dat wij haerluyden met calumnien en̄ andersins alsoo tracteren, als off sij noch aen woordt noch aen eere, eedt, nochte religie gebonden, maer alle te samen godtlose menschen waren?

Wat lijckt het dat wij haerluyden tgemene recht van d'interpretatie van haer eygen woorden, soo vande vijff poincten in questie, als andersins, afsnijden en̄ ons selven d'autoriteyt aenuemen souden, om deselve tegen haer verstandt en̄ tot eenen contrarien sin te trecken? Alsoo is eertijdts met Augustino, met Melanthone en̄ naderhandt oock met Herminio gehandelt.

Als dat plaets hebben mocht, soude oock van gelijcken wel konnen werden gedaen op de suyure eygen woorden des Heeren Christi, al waert oock met het gebet selve, twelck het Onsen Vader ofte 't Gebet des Heeren werdt genaemt; ende bidde daerom dat mijn heeren believe te bevoirderen, dat wij broederlick, oprechtelick en̄ nyet malitiose metten anderen handelen mogen.

Men instigeert den Magistraet opdt ingaen van baren dyenst op Lichtmisse solemnelick ter tafel sittende met gedruckte billetten, om den luyden met hare kinderen als pesten en̄ snode menschen te verdrijuen.

Men scheltse voor sotten en̄ narren vanden predickstoel en̄ men wilse metten Cananiteren ten lande uytdrijuen en̄ het landt onder den onsen self ten lote uytdeleu.

Men animeert en̄ inciteert d'ouerheydt om met vuyle voeten daer door te gaen, sonder nat off droog aen te syen.

Men roept hem selven half heesch om tot uytvoeringe van sodanigen werck te mogen vinden eenen Gedeon,

[p. 213]

nyettegenstaende dye den Israeliten tot afgoderye heeft gedient;

Om eenen Jehu, dye nyet af en liet vande sonde Jeroboams metten kalveren tot Dan en̄ tot Bethel en̄ soo wel bij Caluinum als bij Martyrem als een beudel en̄ anders seer lelick werdt afgeschildert. Wat wil dit wesen dat men ons sodanich monarchen recommendeert en̄ de tegenwoordige regieringe soo smadelick tracteert?

Een ander is in 't stuck van vervolch soo yuerich, dat hij, eer men 'tselfde soude naelaten, raedt, liever alle de neringe van 't landt te verliesen, denwelcken ick nochtans duchte dat hem wel qualick houden soude, dat hij bij verminderinge van des landts gemene middelen en̄ incoomsten en̄ bij hervattinge vandt oorloch, alleen sijn halve neringe, dat is sijn halue gagie, soude moeten missen.

Als dese luyden mochten begaen en̄ dat d'Ouerheydt de Regieringe vandt landt nae haerluyder raedt soude moeten beleyden, gelijck sij sustineren dat men schuldich is te doen, - wadt soude daervan werden?

De Staten vanden lande, syende dat alle alsulcke proceduren, tot haerluyder grote misgenoegen, nu soo langen tijdt voornementlick op den naeme en̄ bij de Gredeputeerden deser stede seer waren gefoueert, en̄ bemerckende waertoe dye verder waren streckende, hebben nae veelvoudige communicatien, deliberatien en̄ inductien, midtsgaders soo langdurige patientie, eyntelijck bij meerderheydt van stemmen, hooch tijdt geacht en̄ meer als nodich geuonden, haer in desen publyckelick te verclaren, en̄ te vertonen het mishagen 'twelck sij daerin hebben, gelijck ten dele kan werden gesyen bij seeckere gedruckte verklaringe bij haere E. alsnu versch in druck uytgegeuen.

Ende voorwaer, als men de proceduren van dese luyden hyer te lande soude inruymen, soude men nyet alle de werldt grote oorsaeck geuen om sodanigen gesindheydt met alle mogelijcke middelen uyt haere palen en̄ landen

[p. 214]

uyt te weren, als dewelcke het nyet alleen te doen is om haer gelooff vrij te mogen beleven, maer oock insonderheydt om alle de regieringe tot haer te trecken en̄ alsdan nyemandt van ander gesindtheydt bij haer te lijden?

Nochtans heeft onsen Jacobus Roelandus op sondach den xiij^en Augusti deses jaers 1617, voor den middach, hyerop goedtgevonden sijnen text te nemen uyt het 32^e en̄ navolgende versen vandt xxiiij^e capittel Mathei, en̄ sijn predicatie daerop seer beclaechelick gedreuen, in allen schijne off bij dese maniere vandoen de kercken deser landen int uytterste gevaer en̄ benautheydt waren gebracht, maer dat euenwel Godt de Heere haer daeruyt eyntelick sal verlossen.

Maer ick bidde een ygelick met bescheydenheydt eens te willen ouerwegen, waerin dese soo grote benautheydt vande kercke is gelegen.

De Heeren Staten hebben immers altijdt betuycht, en̄ betuygen alsnoch bij haere voorseyde op nieuws gedruckte verclaringe, dat sij noyt van meninge sijn geweest, nochte alsnoch sijn, het hoge gevoelen in 't stuck vande predestinatie uytte kercke te sluyten, maer dat sij daerbeneffens oock verstaen dat het lager verstandt mede deselve vrijheydt sal genieten, gelijck het soo veel jaren gebruyckelick is geweest.

Dit en is immers sulcken ondrachlijcken benaudtheydt nyet, ten ware dat wij voor sulcks hielden, dat de hele Regieringe vandt landt voor alsnoch nyet absolutelick bij den kerckelijcken p̄sonen alleen is bestaende, dye soowel buyten dese provintie als daer binnen sijn geboren, twelck notoirie tegen de priuilegien vandt landt is strijdende.

Mijn heeren sullen noch wel indachtich wesen de proceduren, dye bij de kercke van Edenburch in Schotlandt, in den jaere 1597, mette wapenen tegen haren wettelijcken Coninck, alsnu oock Coninck van geheel Grootbritannien (door aendrivinge en̄ dwang vanden Heyligen Greest, soo sij voorgauen), int werck sijn gestelt geweest,

[p. 215]

denselven haeren Coninck noemende eenen apostaet en̄ eenen Haman, scheldende de Coninginne Elizabeth van Engelandt, alsdoen noch int leuen sijnde, voor atheiste, sustinerende noch daerenbouen dat sij daervan, als sijnde een kerckelijcke saecke, noch voor den Coninck, noch voor sijnen Raedt waren justitiabel, maer soo sij haer daerin mochten hebben ontgaen, dat het de kercke toequam daervan te oordelen.

Ende soo veel de Regieringe vande voors. Coninginne Elizabeth van Engelandt int besonder aengaet, in haer eygen Coninckrijck, kan bij Guilielmum Cambdenum, in sijne historien van haer leuen en̄ regieringe beschreuen, wel indt brede gesyen werden, wadt dye soorte van menschen haer al ongemack en̄ periculen, en̄ insonderheydt den tegenwoordigen Jacobum in sijn rijck van Schotlandt meer hebben veroorsaeckt.

In sōma, mijn heeren, het sijn aen allen sijden mede menschen, en̄ is daerom nodich dat sij soowel als anderen daertoe werden gehouden, datse nyet te seer exorbiteren. Wandt hebben sij haer laten duncken op sulcke maniere te mogen procederen tegen twee soo voornemen Princen, die soo veel voor het mainctienement vande kercke hebben gedaen en̄ geleden, wye sal haer daerin mogen voldoen? Tensij dat men henluyden de hele Regieringe volcomentlick soude willen bevelen, twelck ick geensins geraden soude vinden, doordyen men soowel int oude als int nieuwe Testament, en̄ voornemelick mede soowel onder den eersten als onder den nauolgenden reformateurs, al te groten ongematichtheydt heeft gevonden, daervan wel haest temmelijcke brede aenwijsinge soude kennen werden gedaen. Iliacos intra muros peccatur et extra.

Eenige bladeren uyt het kerckenboeck van Alckmaer uyt te snijden, eer men tselfde voor den dach brenckt;

Burgerm̄r̄n van Haerlem geen plaetse in de kerckelijcke vergaderinge aldaer te willen toestaen;

[p. 216]

Soo veel kerckelijcke vergaderingen uyt verscheyden prouintien hyer ter stede to houden, sonder van der hoger ofte subalterner Ouerheydts wegen yemandt daer bij te wesen, om kennisse te nemen wadt daer werdt gehandelt; - duncken mijn saecken te wesen, dye in een welgestelde regieringe nyet behoren geleden te werden.

Ick en wil genen vromen te nae spreecken, nochte vande forme vande goodsdienst disputeren, als sijnde saecken daerin d'aldergeleertste self qualick konnen accorderen; maer alsoo onder den bedienders vandyen dickwils grote fauten sijn gevonden, sal ick daervan, als mede menschen sijnde, eenige corte aenwisinge doen.

Godt de Heere hadde hem selfs de Leuiten tot sijnen dienst uytvercoren; maer wadt een schrickelijcken moordt heeft euenwel Leui selfs met sijnen broeder Simeon aen dyen van Sichem begaen, dat haeren ouden vader Jacob sulcken groten afgrijsen daervan hadde.

Wadt hebben de Leuiten selfs den goeden Mosi al moeyten gemaeckt met haer ongematichde ambitie, dat hij seyde: ‘Ghij maeckt het te veel, ghij kinderen Leui’; daerouer sij oock een groten hoop door Goodts handt sijn omgecomen.

Met hoe wonderlijcke ceremonien werdt Aaron met sijne sonen tot het priesterschap ingewyet?

Desen heeft nochtans in dyen corten tijdt dat Moses tot den berg Syna was gegaen, soo schrickelijcken afgoderye aengerecht met het gulden kalf, hebbende noch daerenbouen tegen Mosem gemurmureert, daerouer hij vanden Heere ernstlick werde bestraft en̄ hij oock om sijn ongeloof int beloofde landt nyet heeft mogen comen; daerenbouen noch sijn soonen, Nadab en̄ Abichu, vreemt vuyr voor den Heere offerende, doort vuyr vanden Heere sijn verteert geweest.

Godt hadde hem oock Helys vaders huys noch in Egypten sijnde geopenbaert en̄ tot het priesterschap verkoren,

[p. 217]

maer 't heeft mede haest eenen keer genomen, doordyen dat hij, achteruytslaende, sijne soonen, dye bose boeuen waren, grote moetwille, ouerdaedt en̄ onkuysheydt bedreuen, nyet behoirlick bestrafte.

Nae desen is Samuel gevolcht, denwelcken sijnen sonen tot rechters ouer Israel stelden, dye nyet in sijne wegen wandelden, maer haer tot giericheydt neychden, geschenken namen en̄ het recht bogen; daerouer 't volck om een Coninck heeft geroepen.

Hoe groten lof van godtvruchticheydt heeft dyen vromen Coninck Josias gehadt? Men soude menen dattet immers in sijnen tijdt mette goodsdyenst heel volmaeckt werck soude hebben geweest, daert ter contrarie daermede heel was verlopen en̄ heel in afgoderye veruallen, en̄ trotsten euen seer op haeren tempel en̄ dat sij de Heylige Schrift voor haer hadden, daert doch enckel leugen was, ende dreychden den propheet Jeremiam met hare tongen te willen doodtslaen.

Sedecias, dye onder sijnen eedt door Nebucadnezer in 't rijck van Juda en̄ Jerusalem werde ingestelt, en̄ daerenbouen door Jeremiam was vermaent en̄ onderrecht, is euenwel met sijn opperpriesteren afvallich geworden, hebbende grote gruwelen aengerecht, datter geen helpen aen en was.

Wadt isser al van sulcken geselschap geweest ten tijden vanden Machabeen, ja ten tijden vanden Heere Christo selve? Met hoe groten onbeschaemptheydt hebben sij euenwel tegen den Heere geprocedeert?

Hoe groten gebreckelickheydt, eygenliefde en̄ begeerte van hoocheydt isser bij den Apostelen en̄ Jongeren des Heeren selfs geweest, om te mogen weten wye de grootste soude weseu int rijcke der hemelen? Oock om d'een ter rechter en̄ d'ander ter slincker handt te mogen sitten? Om tvuyr vanden hemel te doen nedercomen?

Jae, dat de broeders de Heeren hem self rieden dat hij in Judeam soude gaen om sijn wercken aldaer bekent te maecken, schijnende daeruyt mede eere te soecken.

[p. 218]

Item, dat de discipulen Johannis des Dopers schenen, jelours te wesen, dat de Heere Christus meer toeloops hadde als haeren meester Johannes.

Dus verre hebben wij nu hyer eenige exemplen van beroepinge tot kerckelijcke ampten, dye bij Godt den Heere en̄ bij den Heere Christo selfs sijn gedaen van verscheyden p̄sonen, en̄ hoe deselfde sijn geeyndicht, dye nochtans alle Israeliten en̄ van dat vytvercoren volck sijn geweest.

Ende wadt heeft men oock stracks daernae sware, schrickelijcke en̄ gruwelijcke veranderingen gesyen bij dyen van Ephesen, Pargamo, van Sardis, van Philadelphia en̄ Laodicéa, dattet immers, al te seer jammerlick is. Souden wij dan nu wel menen met allen den onsen heel vast te gaen, als ment den schijn wil geuen? Daer sijn nochtans soo veel exempelen ter contrarie.

Men seyt gemeenlick, dattet stercke beenen wesen moeten, dye goede dagen dragen konnen, welck gebreck altijt soo wel onder den geestelijcken als onder ander luyden schijnt geregneert te hebben.

Wadt sijnder al schrickelijcke vervolgingen geweest tegen den Christenen vanden tijdt des Heeren Christi hyer op der aerden, tot op den tijdt vanden Kayser Constantino, wesende stijf drye honderdt jaren.

Bij desens tijdt de Christenen wadt tot ruste en̄ vrijheydt gecomen sijnde, en̄ omtrent 320 bisschoppen bij hem opt Concilium Nicenum ouer de saecke van Arrio beschreven wesende, soo heeft hem stracks onder denselven (als aen alle dye soo onlancks verledene elenden nyet meer gedenckende) soo groten twist ende ongematichtheydt vertoont, dat haere p̄ticuliere querelen en̄ contentien wel hadden behoeft eerst afgedaen te wesen, tot dyen eynde des kaysers handen met haer klachtschriften en̄ doleantien vervullende d'een tegen d'ander, waerouer hij dye int vuyr wurp en̄ verbrande.

Ende van dyen tijdt heeftet mede meest alsoo gegaen,

[p. 219]

als de kercke wadt voorspoedich is geweest, daeruyt oock dat spreeckwoort is gecomen: Ecclesia peperit diuitias, at filia suffocauit matrem. En̄ dat wij nu tot onsen tijden souden menen onder den onsen daervan vrij te wesen, is misverstandt: het sijn almede menschen aen beyden sijden. Eenige vande eerste en̄ voorneemste reformateurs hebben haer voorwaer int begin, doen sij noch dagelicks het swaert van vervolginge bouen haer hooft en̄ den doodt voor ogen sagen, soo onmatelick met lasteren en̄ schelden d'een tegen d'ander gedragen, dattet voor godtvruchtigen ooren al te argerlick is om te horen.

Caluinus heeft dat in sijn tijdt wel gesyen, als waer hij seydt: De twistgierige menschen sijn grotelicks te haten, dewelcke, met een grote rasernye beuangen sijnde, de kercke, dye tot onsen tijden meer als te veel is gescheurt, noch gestadelick meer pogen te verscheuren, tselve, soo hij aldaer selfs seydt, spreeckkende van eenige swaerhoofdige korsele menschen dye professie doen vande religie.

Besa houdt dye van sijnen tijdt een groot deel voor lichtvaerdige reuckelose luyden, dye self tmeeste onweder veroorsaecken.

Melanthon wenscht met Nazianzeno te mogen syen een Synode, dat nyet en soude wesen 't forum Cercopum maer temmelick vroom van gemoedt. Alsoo heeft dyen goeden man de saecken tot sijnen tijdt ingesyen.

Denselven waerschout d'Ouerheydt datse wel toe syen datse geen knechten werden van ander luyden wreedtheyt en̄ godtloosheydt.

Johannes Sturmius, in sijnen brief vanden jaere 1561 aen den Keurvorst Paltz, schrijft aldus vanden kraftigen geestelijcken: Soo d'Ouerheydt desen luyden haer swaert alleen den tijdt van drye dagen liet gebruycken, daer souden stracks d'alderwreedtste donderslagen, vuyr, blixem van vervolch uyt ontstaen, twelck in den kindtskinderen nyet en soude ophouden.

[p. 220]

Adrianus Sarauia, gewesene professor theologie tot Leyden, seyt, dat hij geweest is in synodale, classicale en̄ allerleye kerckelijcke vergaderingen, maer wenscht daerbij eenige saecken, dewelcke hij nutter acht dat door den tijdt en̄ ongemacken aen den dach comen, als door sijn vertellinge. Men kan dencken dattet geen kleyne saecken sijn, gelijck hij oock eenige vande giericheydt en̄ eergiericheyt aldaer vermaent, en̄ eenige andere meer wel aengewesen souden konnen werden; dan wil het hyerbij laten.

Het achtste capittel vanden propheet Ezechiel dunckt mijn van seer groten insichte te wesen. Die metten selven propheet een gadt door de muyr vanden tempel breecken, daer door gaen en̄ alle dye vertrecken, hoecken en̄ winekelen wel doorsyen mocht alles wadt daer (gelijck voordesen in sommige kloosteren) soo wel bij den oudtsten des volcks, dye de gemeente te rechte stuyren en̄ leyden souden, als bij het vrouvolck en̄ den gemenen volcke int verborgen met haren Adonis, Thammus, Oziris etc. werdt bedreuen, - ick duchte dattet hem alrede wel vreemt soude vertonen. Dient belieft Caluinum en̄ Lauatherum daerop te lesen, ick mene dat hij sijnen tijdt wel sal besteden.

Als men oock (om vrij te spreecken) tgemene beloop vanden geestelicken van onsen tijdt, jae oock van onser sijde, wel naedenckt, soo bevint men wel dat dye meest bestaen van luyden dye van haere jonckheydt aen, en̄ doen sij selff noch weynich oordels hadden, soo wel hyer te lande als elders tot costen vande Regieringe vande landen en̄ steden ofte andere publycke collegien, en̄ oock bij sommige vermogene p̄ticuliere p̄sonen, opdt studium theologie ter scholen sijn gehouden, tot voirderinge van al sulcken gesintheydt, als haere respectiue patronen ofte Mecenates hebben goedtgevonden, en̄ dat alle deselve studenten, tot haren jaren en̄ tot perfectie gecomen sijnde, doorgaens alle blijuen en̄ opdt starckste maincteneren al sulcken verstandt, als sij haer respectiue vandt begin aen toe hebben

[p. 221]

begeuen. Soude men dan daeruyt nyet wel aerschijnlick mogen besluyten, dat, in geualle dye voors. studenten vandt begin aen bij aduys van haere respectiue Mecaenates elck een ander gesintheydt hadden aengenomen en̄ totten cynden van haere studien achtervolcht, dat haerder aller eynde meest ex diametro gestreden en̄ een geheel contrarien uytganck genomen souden hebben, als 'tgene sij nu ter tijdt drijuen.

Ick mene voorwaer, dattet verre met het meestedeel van henluyden alsoo soude hebben gegaen, en̄ dat het daerom al te swacken fundament is, dat men om haerluyder passien en̄ op haerluyder kunde en̄ driuinge vande tegenwoordige poincten in questie, de oude gewoonlijcke vrundtschap en̄ goedtwillicheydt onder den menschen tot soo swaren peryckel vanden staet vant landt soude laten uytroden.

Wij weten, dat Godt de Heere onder den wet het geslachte Leui int algemeen uytte erffenisse vandt landt Canaan heeft uytgesloten, in voegen dat sij daerin den vreemdelingen genoch gelijck gehouden sijn geweest, en̄ dat henluyden ouersulcks andere middelen van onderhoudt, soo van steden en̄ woonplaetsen als verder onderhoudt, waren geordonneert.

Dat oock Moses nyet alleen geen vreemdelingen plaetse in de Regieringe van 't landt heeft ingeruymt, maer ouer elck geslacht int p̄ticulier gestelt al sulcke hooffden, dye uytte respectiue stammen waren geboren; jae dat hij 't volck geboden heeft, soo wanneer sij eenen Coninck souden willen verkiesen, dat sij denselfden souden nemen uyt haeren broederen.

Wij weten van gelijcken, dat een gemene voet van regieringe van ons vaderlandt is, dat volgende dye privilegien bij onsen voorouderon tot dyen eynde verworuen, de beste en̄ gequalificeerste ingeboornen daertoe moeten werden gebruyckt.

Dat oock een vande voorneemste oorsaecken vanden

[p. 222]

afval van Spangien is geweest, dat men nieuwe uytheemsche bisschoppen alomme in de regieringe wilde invoeren.

Ende daeromme dunckt mijn een onbillicke saecke te wesen, dat wij alsnu selfs souden gaen practiseren, tgene wij in anderen soo mannelick hebben tegengestaen, en̄ insonderheydt dat wij hyer te lande tweederleye autoriteyt publick souden willen funderen, en̄ dat voornemelick om den geestelijcken, meest van alumnen ofte uytheemschen bestaende, bouen de politycke regieringe teverheffen, en̄ dat men geen onderscheydt wil maecken tusschen een kercke, dye onder protectie van een christelijcken Ouerheydt, en̄ een ander dye onder 't cruys is geseten; en̄ dat alsoo een kercke onder een christen Ouerheydt geseten, om een ditgen en̄ om een datgen, en̄ om saecken dye nae de wetten vanden landen nyet strafbaer sijn, en̄ dye bij de kercke selfs in p̄sonen van qualiteyt en̄ ontsich (gelijck de grote vliegen onuerzeert door de spinnewebben passeren) ouer 't hooft werden gesyen, den gemene luyden, tot krenckinge van haeren naem en̄ credyt voor 't Consistorium (dat self noch aen eedt noch instructie is gebonden) ontbieden, schaemroodt maecken en̄ in opspraeck en̄ kleynachtinge brengen sal; daervan Philips van Marnix, in sijn leuen heere van St. Aldegonde, oock eertijdts breedt heeft geschreuen aen Casparum Verheyden, den vader, soo ick mene, van onsen Casparum, tegenwoorlick hyer ter stede staende.

De Collegien vande Vroetschappen en̄ Grerechtsbancken, soo wel in den steden als ten platten lande van Hollandt, uytte vroomste en̄ gequalificeerste vande respectiue plaetsen haerder residentie gecoren sijnde, werden dyennyettemin in verscheyden saecken dickwils seer strijdich gevonden, daerin nochtans elck sijn standt met goeder conscientie schijnt staende te houden, sonder dat d'een des anderen redenen voor sodanich kan aennemen, dat sij daerdoor tot eenstemmicheydt konnen comen.

[p. 223]

Ende hoewel de hoger Collegien vander Justitie, soowel vanden Raede Provintiael als vanden Hogen Rade, en̄ voornemelick de heeren, dye totte reuisie werden gebruyckt, bouen dye voors. qualiteyten, oock vande geleerste en̄ eruarenste personen sijn bestaende, en̄ ouersulcks omni exceptione maiores moeten werden gehouden, -Soo siet men nochtans dickmael, dat een saecke, bij den gerechten vanden steden met goede kennisse en̄ in oprechter conseientie gewesen, bij den Prouintialen Rade anders werdt verstaen en̄ noch bij den Hogen Rade en̄ bij de reuisie een ander en̄ ander uytcoomste valt, sonder datter oydt gesustineert is geweest dat yemandt int p̄ticulier van alle dye respectiue Collegien, veel min die Collegien selue, strafbaer souden wesen ter oorsaecke vande erreuren, dye in haerluyder respectiue vonnissen souden mogen gevallen wesen. Nyettegenstaende dat dat altemael saecken sijn, dye het menschelijcke verstandt veel naerder sijn, en̄ immers in geen comparatie mogen comen mette saecken vanden̄ euwigen raedt Groodts en̄ andere dyergelijcke, daerom alsnu de meeste questie is. Ist dan nyet al te onbillick, dat wij ons alsoo laten misleyden, dat wij elckander daerin na der liefde nyet souden willen dragen tot onser aller welvaren.

Ick soude wel middel vinden om veel autentycke exemplen van verdraechsaemheydt in sodanige saecken alhyer te verhalen; maer wille dye, om lanckheydt te mijden, voorbij gaen, en̄ alleen spreecken van tgene ick op den 15^en Januarij deses jaers 1617, voor den middach, in de nieuwe kercke deser stede hebbe geleert van onsen Jacobus Roelandus, denwelcken sijn predicatie nam uyt het laetste deel vandt twintichste capittel des Euangeliums Johannis, handelende vande ongelouicheydt des apostels Thomas, in 't stuck vande opstandinge des Heeren Christi uytten dooden; vertonende daerbij hoe groten vrucht het hadde gedaen, datten voors. Thomas, staende in ongelooff van soo swaerwichtigen saecke, noch bij de kercke was gebleven

[p. 224]

en̄ de vergaderinge nyedt hadde verlaten, alsoo hij daerdoor en̄ bij dye occasie wederom door den Heere Christum was opgerecht etc.

Waerbij ick noch een weynich sal voegen van Caluini woorden, den welcken op seeckere plaetse aldus schrijft: Tantum debere esse inter Christianos odium schismatis, ut semper quoad licet refugiant; tantam ministerii et sacramentorum reuerentiam esse oportere, ut ubicunq̄ haec cernunt, Ecelesiam esse censeant. Quando igitur Domini permissu fit, ut per illos, qualescunq̄ tandem sint, ecclesia administretur, si ecclesiae signa illic conspiciunt, satius fore si non se a communione alienent. Nec obest quod impura quaedam dogmata illic tradantur: reliquias enim ignorantiae vix ulla est ecclesia quae prorsus nullas retineat etc.

Item: Hoc unum contendebam, ne schismata scinderent qualemcunq̄ ecelesiam, quae utcumq̄ esset, corruptissima moribus, doctrinis etiam exoticis infecta, non tamen desciuerat penitus ab ea doctrina, qua ecelesiam Christi fundari docet Paulus etc.

Item: Nec vero Augustanam confessionem repudio, cui pridem volens ac libens subscripsi, sicuti earn autor ipse interpretatus est. Atq̄ vtinam principes, ut decebat, maior dissipationis nostrae cura tangeret, ut, conuentu piorum doctorum hominum habito, studerent ecclesias colligere.

Item: Si pacificandi ratio quaeritur, una spes erat in colloquio, quod te quidem expetere non dubito: tantum cuperem animosius flagitari.

Si quis autem praepostera religione teneatur, quominus eas (trinitatis videlicet ac personae voces) usurpare libenter ausit, quanquam eiusmodi superstitionem nobis non probari testamur, cui corrigendo non sit defuturum nostrum studium; - quia tamen non videtur nobis haec satis firma causa, cur vir, alioqui pius et in eandem religionem nobis sensu consentiens, repudietur, eius imperitiam bac in parte

[p. 225]

eatenus feremus, ne abjicianus ipsum ab ecclesia, aut tanquam male sentientem de fide notemus.

Ende ick en kan nyet laten alhyer oock noch een weynich bij te voegen van tgene dyen hoochgeachten oudtvader Augustinus op deso materie heeft geschreuen, als namentlick: De Nouo Testamento ostendi non posse quod justus quisquam interfecerit aliquem, sed tamen illud probari posse ipso exemplo Domini, sceleratos ab innocentibus fuisse toleratos. Traditorem enim suum, qui iam precium eius acceperat, usq̄ ad vltimum pacis osculum, inter innocentes secum esse perpessus est. Quibus non tacuit esse inter illos tanti sceleris hominem, et tamen primum sacramentum corporis et sanguinis sui, nondum illo excluso, communiter omnibus dedit.

Item, uyt onsen vermaerden Beza, denwelcken op seeckere plaetse aldus spreeckt: An propterea nulla ibi coena est, ubi vitii quippiam in hoc ipso vel alio eiusmodi ritu admittitur? Certe mihi aliter videtur. An enim, obsecro, aliter est de sacramentis, id est, de doctrinae appendicibus, quam de doctrina ipsa judicandum? Atqui si nullam esse ecelesiam dicamus ubi nullus est prorsus in cunctis doctrinae Chistianae dogmatibus naeuus, refellent nos Pauli Epistolae, Corinthiacis et Galaticis ecclesijs inscriptae, quum tamen in illis de resurrectione, in his vero de ipsiua Christi officio, atq̄ adeo praecipuo munere plurimum a nonnullis ambigeretur, et certe nisi ita constituamus, in qua tandem orbis terrarum ecelesia satis secure consistemus? Itaq̄ ubi non satis pura est ecelesia, ecelesia tamen est, in qua manet fundamentum, ac multo magis ubi ritus coenae mutilus est, coena tamen est, si praecipua et mere substantialia conserventur, etiamsi singulis offulae in os ingerantur.

Dese voorschreuen plaetsen hebbe ick goedtgeuonden uyt d'originele texten hyer alsoo te stellen, en̄ opdat men te seeckerder sijn mach, hoe schuw dese goede luyden en̄

[p. 226]

anderen sijn geweest om scheuringe aen te rechten; en̄ soude wel middel hebben om inder haest dyergelijcke meer bijeen te brengen, dye onsen geleerden wel behoren bekent te wesen. En̄ waren wij tot onser aller behoudenisse soo geneycht om ten weder sijden t'excuseren de fauten, dye wij d'een aen d'ander menen te ayen, wij en waren in dese swaericheydt nyet gecomen. Het Pausdoom, geleert hebbende wadt swaericheydt gewoon is uyt scheuringen te volgen, heeft soo veel honderdt jaren de decisie vande questie vande predestinatie van tijdt tot tijdt uytgestelt, gelijck oock d'oudtvaderen tot soo veel saecken goedichlick hebben geconniueert.

Philippus Melanthon tuycht van Augustino, dat alle gewoonten en̄ p̄suasien van sijnen tijdt hem nyet hebben behaecht, maer ouer deselfde hem wel grotelicks heeft beklaecht, datter al te veel superstitieuse opinien in de kercke waren, en̄ dat menschelijcke insettingen meer aensyens hadden als Goodts woordt, inder voegen dat de ceremonien soo seer waren toegenomen, dat de dienstbaerheydt der joden draechlicker was als vande kercke; en̄ getuycht noch van denselfden Augustino, dat hij een voorbiddinge voor sijn ouerleden ouders hadde versocht, met dese woorden: ‘Heere wildt doch uwe knechten aenblasen, datse aen den altaer rnijns vaders en̄ moeders gedencken.’

Immers hebbe ick selver beuonden ouer dye materie bij Augustinum geschreuen te wesen in deser manieren: Tempus, quod inter hominis mortem et ultimam resurrectionem interpositum est, animas abditis receptaculis continet, sicut unaquaeq̄ digna est, vel requie vel erumna, pro eo quod sortita est in carne cum viueret. Neque negandum est defunctorum animas pietate suorum viuentium releuari, cum pro illis sacrificium mediatoris offertur vel eleemosinae in ecelesia fiunt. Sed haec eis prosunt qui cum viuerent, ut haec sibi postea prodesse possent, meruerunt. Est enim quidam viuendi modus, nee tam bonus ut non requirat ista

[p. 227]

post mortem, nec tam malus, ut ei non prosint ista post mortem etc.

Ende noch bij deuselven Augustinum op een ander plaetse, luydende als volcht: O Beata Maria, quis tibi digne valeat jura gratiarum ac laudurn praeconia rependere, quae singulari assensu tuo mundo succurristi perdito? quas tibi laudes fragilitas humani generis persolvat, quae solo tuo commertio recuperandi aditum inuenitp Accipe itaq̄ quascunque exiles, quascunq̄ meritis tuis impares gratiarum actiones, et cum susceperis vota, culpas nostras orando excusa. Admitte nostras precea intra sacrarium exauditionis et reporta nobis antidotum reconciliationis. Sit per te excusabile quod per ta ingerimus, fiat impetrabile quod fida rnente poscimus. Accipe quod offerimus, redona quod rogamus, excusa quod timemus, quia tu es spes vnica peccatorum, per te speramus veniam delictorum et in te beatissima nostrorum est expectatio praemiorum. Sancta Maria, succurre miseris, juua pusillanimes, refoue flebiles, ora pro populo, interueni pro clero, intercede pro deuoto foemineo sexu. Sentiant omnes tuum juuamen, quicunq̄ celebrant tuam commemorationem. Assiste parata votis poscentium et repende omnibus optatum effectum. Sint tibi studia assidue orare pro populo Dei, quae meruisti benedicta redemptorem ferre mundi, qui viuit et regnat in secula seculorum.

Volcht noch uytten voorseyden Augustino van een ander materie, als te weten: Quisquis dixerit quod in Christo viuificabuntur etiam paruuli, qui sine sacramenti ejus participatione de vita exeunt, hic profecto et contra Apostolicam predicationem venit et totam condemnat eeclesiam, ubi cum baptizandis paruulis festinatur et curritur, quia sine dubio creditur aliter eos in Christo viuificari omnino non posse.

Item: Firmissime crede et nullatenus dubites, non solum homines ratione iam utentes, verum etiam paruulos qui

[p. 228]

siue in uteris matrum viuere incipiunt et ibi moriuntur, siue cum de matribus nati sine sacramento sancti baptismatis, quod datur in nomine Patris et Filij et Spiritus Saucti, de hoc seculo transeunt, ignis aeterni sempiterno supplicio puniendos etc.

Den selven Augustinus, gelijck mede blijckt bij sijne eygen boecken, gaet noch soo veel verder, dat nyet alleen den Doop, maer oock des Heeren Auondtmael den jongen kinderkens totter salicheydt nodich is. Daervan Erasmus Roterodamus in sijne Apologeticis, pag. 686, 802, 871, breedt heeft geschreuen; en̄ Isaacus Casaubonus in sijn andtwoordt aen den Cardinael Peronius pag. 25, 26, mede daervan heeft vermaendt.

De kerckelijcke historien geuen soo treffelijcke getuychnisse vanden oudtvader Origines, soo van sijne uytnemende geleertheydt, als van sijnen groten yuer tote godtsalicheyt, gelijck als den voors. Erasmus daervan cock heeft getuycht, dat hij uyt eene sijde geschrift van Origines meer godtvruchticheydt schepte, als uyt thyen sijden van Augustino. Ende desennyettegenstaende werdt desen alsnu bij den onsen soo weynich geestimeert, gelijck oock sijne boecken, omtrent den jare 405 bij een Concilio in Cypro gehouden, sijn gecondemneert, met ernstlijcken tegenstandt van Johannes Chrysostomus, denwelcken daerouer in ballingschap werdt verdreuen, maer haest daernae met groter eeren weder te rugge doen comen. Waeraen wij leren mogen hoe onvast dye dingen gaen en̄ van hoe kleynen geduyricheydt dye somtijdts sijn.

De plaetsen, bij mijn hyervoorn uyt Augustino aengewesen, mene ick dat onse predicanten selfs vuyl sullen schouwen, en̄ ick twijfele nyet of dyergelijcke fauten sijn haer oock wel bekent van verscheyden anderen seer vermaerde oudtvaderen, als van Tertulliano, Cypriano, Ambrosio, Hieronymo, Chrysostomo en̄ dyergelijcke meer andere. En̄ dyesnyettegenstaende horen wij haerluyden, tot

[p. 229]

bewijs en̄ bevestinge van tgene dat sij leren, dickwils sodaniger luyden boecken en̄ schriften allegeren; waeruyt men immers soude menen dat sij deselfde noch voor christelijcke leraers moeten houden. Behoren wij nyet gelijcke goedt gevoelen te hebben vanden genen dye tot onsen tijden lenen, dye soo wel als wij selver nae de kennisse totter godtsalicheydt yueren, hoewel sij in eenige poincten van geen meerder gewichte van ons verschelen.

'T is wel waer dat wij bet den schijn geuen, dat wij de nootlijcke stucken der lere hebben vervatet in de kerckelijcke formulieren, dye wij Catechismus en̄ Confessie noemen; maer sal men den luyden daeraen soo precys binden, dat heeft mede sijn bedencken, dewijle men wel seeckerlick weet dat dye en̄ dyergelijcke elders verscheyden reysen sijn gereuideert, en̄ datse, soo hyer te lande als elders, sulcks werden beuonden, dat verscheyden voorneme geloerde luyden daerouer geschreuen en̄ in den druck gegeuen hebben boecken, bijnaest soo groot als den helen Bijbel, daerin een ygelick van henluyden, soo wel te dencken staet, de saecken nae sijn verstandt is drijuende.

Waert daerom nyet beter dat men (om eens uydt dese droevige misverstanden te comen) de plaetsen daer ons rneest aengelegen is, claer en̄ mette eygen woorden der schrifture uyttrock, sonder ander uytleggingen daerop te verwachten, en̄ dat men den luyden de boete en̄ beteringe des levens met meerder ernst poochde in te planten?

Mijn dunckt voorwaer, dat Augustini verstandt daervan soo heel vreemt nyet is geweest, alwaer hij seyt: Tanta est Christianarum profunditas literarum, ut in iis quotidie proficerem, si eas solas ab ineunte pueritia, usq̄ ad decrepitam senectutem, maximo ocio, summo studio, meliori ingenio conarer addiscere. Non quoad ea quae necessaria sunt saluti, tanta in eis perueniatur difficultate, sed cum quisq̄ ibi fidem tenuerit, sine qua pie recteq̄ non viuitur, tam multa tamq̄ multiplicibus mysteriorum um-

[p. 230]

braculis opaea intelligenda proficientibus restant, tantaeq̄ non solum in verbis quibus ista dicta sunt, verum etiam in rebus quae intelligendae sunt, latet altitudo sapientiae, ut annosissimis, acutissimis, flagrantissimisq̄ cupiditate discendi hoc contingat, quod eadem scriptura quodam loco habet: Cum consummauerit homo, tunc incipit.

Item: Ego fateor charitati tuae, solis eis scripturarum libris, qui iam canonici appellantur, didici hunc honorem deferre ut nullum eorum authorem scribendo aliquid errasse firmissime credam, Ac si aliquid in iis offendero literis, quod videatur contrarium veritati, nihil aliud quam mendosum esse codicem, vel interpretem non assecutum esse quod dictum est, vel me minime intellexisse non ambigam. Alios autem ita lego, ut quantalibet sanctitate doctrinaq̄ praepolleant, non ideo verum putem quia ipsi ita senserunt, sed quia mihi vel per ipsos authores canonicos, vel probabili ratione quod a vero non abhorreat, persuadere potuerunt.

Cum haec atq̄ ejusmodi de hac re (animae videlicet qualitate) multa quaerantur quae nullo sensu cordis explorari possunt, et a nostra experientia longe remota sunt, atq̄ in abditissimis naturae finibus latent, non erubescendum est homini confiteri se nescire quod nescit, ne, dum se scire mentitur, nunquam scire mereatur. Accidere posse quosdam salua charitate docere aliquid inutile, sicut Petrus gentes cogebat judaizare; sicut ipse Cyprianus haereticos denuo baptizari. Unde talibus bonis membris in charitate radicatis, et in aliquo non recte ingredientibus dicit Apostolus, si quid aliter sapitis, id quoque Deus vobis revelabit etc.

Ende alsoo ick mene wel nodich te wesen, dat men goede kennisse mach hebben vandt onderscheydt, dat wij behoren te maecken tusschen d'authoriteyt vande Heylige Schrifture selfs, en̄ tusschen den voorneemsten oudtvaderen en̄ andere navolgende seer vermaerde theologen, soo sal

[p. 231]

ick om dit geschrift nyet te lang te maecken, den leser daertoe verder aenwijsinge doen aen het tweede Wittenberchsche latijnsche tomo Lutheri, folijs 94, 95, 96, dienende tot sijne andtwoordinge van seeckere sijne articulen, dye den Paus Leo Decimus hadde gecondemneert.

Item opdt eerste tomo Zwinglii, folio 362 recto.

Op Melanthonis voorreden van sijne Locis Communibus.

Opdt eerste volumen tractationum theologicarum, Bezae, pag, 38, 39.

Ende op Bogermannum contra Grotium, van pag. 120 tot 125 toe en̄ noch voort aldaer pag. 136 en̄ 137.

Schijnende oock dat Zwinglius om dese oorsaecke noch op een ander plaetse geseyt heeft, dattet nyet is te verwonderen, dat yemandt in schriftuyrlijcke saecken soude dwalen; maer dattet veel meer te verwonderen soude wesen, datter yemandt soude werden gevonden, dye in genen dele soude dwalen; seggende voorts daerbij, dat nyet alleen een mensche, maer oock nyet alle engelen te samen alles weten.

Alsoo mede Josias Simlerus, in de voorrede van sijn boeck de aeterno filio Dei, soo wel geleerden als ongeleerden vermaent om nyet hooch te vliegen in godtlijcken saecken, maer liever haer onverstandt te bekennen, dewijle in de natuyrlijcke. dingen soo veel saecken sijn, dye d'aldergeleersten self nyet weten te doorgronden.

Ende Caluinus selfs, onder veel disputatien van des Heeren Auondtmael, bekent wel rondelick, dat hij dye saecke nyet ten vollen kan begripen: soo dattet met allen menschen hyer onvolmaeckt werck is.

Lactantius Firmianus, dye omtrent tachtich jareu voor Augustinum gelicht, veel geschreuen en̄ nochtans armelick geleeft heeft, handelt, in sijn boeck De Opificio Dei, vande wonderwercken Goodts, en̄ insonderheydt van des menschen lichaem ende onbegripelickheydt van dyen allen. Dienende alles, soo mijn dunckt, om ons onder Groodts

[p. 232]

macht en̄ wercken in dyen deele, als ongrondeerlick sijnde, geuangen te geuen. Hoe comen wij dan daertoe, dat mijn heeren gedogen, dat tot soo groten peryckel vandt landt soo groten bitterheydt onder den besten patriotten sal werden geplandt, uyt saecke vande strijdicheydt van 't verstandt in d'alderrneeste onbegripelyckste wonderwercken en̄ verborgentheyden Goodts? Het is wel een hercomen van oudts onder theologen, maer nochtans sodanich, dat het mijn in onsen staet van regieringe dunckt al te periculeus te wesen.

Rodolphus Gualtherus heeft in sijnen tijdt gelijcke gebreck wel gesien en̄ daerom den nacomelingen daervoor sorchfuldelick ghewaerschout, schrijuende daervan in deser manieren:

‘Onder dengenen dye Christi name belijden, onder den dienaren des Woordts, jae onder den theologen vande meeste name en̄ vermaertheydt, is tot onsen tijden al het licht der liefden sulcks verstoruen, dat nyet een voncksken meer daervan werdt gespeurt.’ Ende noch: ‘O ghij gelouige nacomelingen, wilt u doch spiegelen aen tgene dat tot onsen tijden met onderling twisten is gepasseert. Wildt u aen nyemandt soo verbinden, dat ghij denselven daernae nyet en soudet derven tegenspreecken: wandt het is al mensclien werck aen allen kantten, oock metten aldervoortreffelijcksten van onsen tijden. Wildt selver alles naerstelick ondersoecken en̄ metten woorde Goodts ouerwegen, houdende voor goedt, nyet hetgene dat uyt eenige scharpsinnicheydt van disputeren bij yemandt voortgebracht werdt, maer tgene dat uytter waerheydt is voortcomende, en̄ dat ons van allen vertrouwen opdt uytterlijcke gebaer en̄ wesen afwijsende, voornemelick opt geloue in Christum aenwijsende is, tot vermeerderinge der lyefden en̄ verbeteringe des levens. Dit doende sult ghij nimmermeer vanden wech der waerheydt afdwalen etc.’

Waerbij ick tot een besluyt van desen noch sal voegen

[p. 233]

eenige weynich woorden dye den Keurvorst, Paltz-Graeft Frederick, deses tegenwoordigen Keurvorsten vader, soo ick mene, gesproocken soude hebben, luydende als volcht: ‘Van de religie mijns goeden vaders ben ick nyet afgeweecken; wyens religie was gegrondt op de schriften der Propheten en̄ Apostelen; - dye, terwijle hij leefde, nyet in Martiuum ofte Jacobum maer in Christum geloofde etc.’ Ende noch een weynich lager aldus: ‘Doctor Luthers schriften houde ick in geen minder waerde dan mijn loflijcken vader gedaen heeft, maer te rechte houde ick voor onwijse, dye alles wadt hem ofte oock andere menschen ontvallen is, gelijck als perlen achten en̄ houden etc.’ Maer hoe weynich werdt alsnu op al dese dingen gelet en̄ hoe weynich gelden dye nu bij ons.

Het Pausdoom, ouer welcks scharpe proceduren wij ons met grote reden hebben beklaecht, heeft hem soo veel honderdt jaren onthouden van tstuck vande predestinatie te decideren. Ist dan nyet al te beklaechlick, dat wij dese alsnu alrede soo verre in scharpheydt passeren, dat wij soo lange als met goeden ogen hebben aengesyen dat de luyden, hoge en̄ lage, int selfde stuck van eenige vanden onsen verschelende, daerouer soo bij monde als bij verscheyden soorten van geschriften, sonder vrese van straffe, soo smadelick gescholden, gelastert en̄ doorgestreecken sijn geworden?

Hyertegen nu onlangs bij den Heeren Staten, soo bij forme van placaet als bij verscheyden missiuen, eenige ordre geraemt en̄ op den 2^en deser maendt Augusti alhyer in den Raedt voorgelesen sijnde, is in de publicatie en̄ int effect van dyen alleen geconsenteert, midts dat alle d'ander leden vandt landt eerst en̄ alvoorn souden goetvinden, amplecteren en̄ arresteren moeten hot nationale Synode, bij deser stede soo lange geurgeert, en̄ bij gebreecken van dyen tvoors consent afgeslagen.

Wadt is dit anders geseyt, dan dat wij het hele landt

[p. 234]

den wet willen stellen, ofto dat wij andersins oorsaeck willen wesen om de ongeregeltheydt ons allen ouer 't hooft te laten wasaen? Godt wille daerin voorsyen door sijn genade!

Maer als men bij dese onse precysheydt noch naedenckt, dat dese stadt soo wel tot verseeckertheydt vande Regieringe als vanden burgeren en̄ ingesetenen derselven, midtsgaders vanden goeden luyden alhyer frequenterende, bouen vyer Schouten met haer dienaers, en̄ bouen d'ordinaris ruyterwacht en̄ ratelwacht, noch is voorsien van achthyen ofte twintich treifelijcke compaegnien schutters, met drye starcke compaegnien soldaten, en̄ dat men desen allen nyettegenstaende in Februario lestleden noch euenwel bij der straten openbaerlick heeft gesyen soo ongematichden en̄ veel dagen lanck gedurende moetwilligen ongebondentheydt, dat dye eyntelick bij hogen dage tot ht faictelick bestormen, plunderen en̄ berouen, nyet alleen van eens ingeboren burgers huys int schoonste vande stadt, maer van eenen dye hem op d'autorizatie vanden heeren Burgermeesteren selfs, eenige jaren als Regent vandt tuchthuys deser stede, met goedt loff heeft laten gebruycken, is uytgeborsten en̄ wel omtrent twee en̄ een half uyren heeft geduyrt, sonder dat daertegen eenige resistentie werde gedaen, voor en̄ aleer dat sij metten roof meestal doorgegaen en̄ ontcomen waren en̄ sonder dat daerouer tot op huyden desen dach, mijns wetens, eenige exemplare straffe is gedaen, - Soude men dan metter tijdt metten propheet nyet met veel beter recht mogen klagen en̄ vragent ‘Hoe gaet dat toe dat dye vrome stadt der hoeren geworden is? Sij was vol rechts; gerechticheydt woonde daerin, nu daer tegen moordenaers,’ dan dat men sulck een werck met eenen yuer totte Christelijcke religie poocht te bekleden? Mijn dunckt voorwaer, dattet een heel contrary Euangelie ia gepredickt, dan ick oydt bij theele nieuw Testament hebbe konnen bevinden.

[p. 235]

Bouendyen verstae ick oock, dat de Heeren Staten bij den Gedeputeerden deser stede seer ernstlick souden wesen tegengesproocken in haer voornemen om ordre te stellen tegen eenige seditieuse faictelijcke proceduren, bij den ingeseten van eenige steden tegen haere Burgermeesteren en̄ Vroetschappen etc. bij der handt genomen, daerouer ick mede ben verwondert, alsoo ick nyet anders kan verstaen, dan dat daeruyt een schadelijcke ongeregeltheydt ende anarchia soude moeten volgen, daerdoor het gemene volck eerlange, sonder vrese van straffe, oorsaecke en̄ dye vrijrnoedicheydt aennemen soude mogen, om den opheue vande gemene landtsmiddelen, in dewelcken alle onse kracht naest Godt soo veel jaren heeft bestaen, te doen cesseren, als sijnde de meeste victorie, dye sij nae haer verstandt souden mogen bejagen, om soo swaren juck van haren halse te werpen, daervan wij de beginselen binnen Delft al hebben gesyen: hoewel sij buyten haer gissinge daermede haer selven ende tgehele landt een euwige slauernye op den halse laden, twelck ick gaern sach verhoedt etc.