Memoriën en adviezen (2 delen)

II.
Bedenckinge op de kerckelijcke geschillen, A^o. 1616.

1.	Eendracht maeckt macht, is een zeer vermaert spreeckwoordt.
2.	Onse voorsaten, dye int begin vande troublen de fundamenten van onse vrijheyt hebben geleyt, dye hebben dat wel betracht, met zoo veel landen tot een corpus te maecken.

[p. 35]

3.	Wij hebben ons wel daerbij bevonden, en̄ volgen overzulcks noch tzelfde spoor, om buytenlandtsche alliantien te maecken met verscheyden protesterende Princen en̄ Republycken.
4.	Wij zonden evenwel met alle deselfde tegen onse vijanden nyet hebben mogen bestaen, ten waere ons zoo ongehoorde assistentien bij de Cronen van Franckrijck en̄ Engelandt waren gedaen geweest.
5.	Nu is daer zoo groten veranderinge gevallen, dattet gesyen is aldaer eer hulpe te moeten doen, als van daer te verwachten.
6.	Ende alhoewel dat wij wel weten dattet geen minder deucht is 't gewonnen te bewaren als tzelfde te vergaren, zoo zyen wij nochtans met kracht arbeyden tot scheuringe.
7.	Maer alsoo dye, mijns bedunckens, onsen onderganck met haer brengen zoude moeten:
8.	Ende datten Coninck van Spangien geen meerder dienst zoude mogen werden gedaen om dese landen t'overvallen:
9.	Soo dunckt mijn, dat dat werck en̄ de drivers van dyen ons suspect behoren te wesen, wye zij oock zijn.
10.	Wandt zoo wij bij nieuw oorloch (twelck apparentelick nyet uytbliven zal) dye voorsz. grote subsidien nyet alleen missen, maer ter contrarie, dye voorsz. Coninckrijeken zelfs hulp zouden moeten doen, en̄ dat wij daerenboven onder ons zelven in scheuringe zouden vervallen: het dunckt mijn hem zelven te wijsen, dat wij in cort zouden moeten t'ondergaen, ia al waert schoon dat wij ons vande voorsz. buytenlandtsche hulp te doen mochten excuseren.
11.	Vande forme vande goodsdienst wil ick nu nyet disputeren, maer deselve in haere waerde laten, als zijnde saeckcn daerin d'aldergeleertste zelf qualick konnen accorderen.
12.	Maer bij de bodienders van dyen, als mede menschen zijnde, is dickwils grote faute gevonden.

[p. 36]

13.	Godt hadde hem selfs de Leuiten tot zijnen dyenst uytvercoren; maer wadt een schrickelijcken en̄ bedriegelijcken moordt heeft Leui zelfs, met zijnen broeder Simeon, aen dyen van Sichem begaen, dat haren ouden vader Jacob verstondt, dat hare swaerden waren moordersche waepenen, en̄ dat zijn ziele nyet zoude comen in haren raedt etc.
14.	Wadt hebben de Leuiten zelfs dyen goeden Mosi al moeyten aengedaen met haer ongematichde ambitie, dat hij seyde: ghij maeckt het te veel, ghij kinderen Leui; waerover oock haerder een groten hoop door de krachtige handt Goods omgecomen is geweest.
15.	Met hoe wonderlycke ceremonien werdt dyen Aaron met zijne zonen tottet priesterschap ingewyet.
16.	Desen heeft nochtans in dyen corten tijdt dat Moses totten berch Syna was gegaen, zoo schricklijcken afgoderye bedreven met het maecken en̄ oprechten van 't gulden kalf, hebbende noch tegen Mosen gemurmureert, waerover hij vanden Heere ernstelijck werde gestraft en̄ hij oock om zijn ongeloof in 't beloofde landt nyet heeft mogen comen; daerenboven noch zijne zonen Nadab en̄ Abihu, vreemt vuyr voor den Heere offerende, door tvuyr vanden Heere zijn verteert geweest.
17.	Godt hadde hem oock Helys vaders huys, noch in Egypten zijnde, geopenbaert, en̄ tottet priesterschap vercoren; maer theeft mede haest een keer genomen, doordyen hij achteruytslaende, zijne zonen, dye boze boeven waren, grote moetwille, overdaedt en̄ onkuysheyt bedreven, nyet behoorlick bestrafte.
18.	Nae desen is Samuel gevolcht, den welcken zijne zonen tot Rechters over Israel stelde, dye nyet in zijne wegen wandelden, maer haer tot giericheydt neychden, geschencken namen en̄ het recht bogen, daerover tvolck om eenen Coninck heeft geroepen.
19.	Hoe groten lof van godtvruchticheydt heeft dyen vro-

[p. 37]

	men Coninck Jozias gehadt? Men zoude menen dattet immers in zijnen tijdt mette goodsdienst heel volmaeckt werck zoude hebben geweest, daert ter contrarie daermede heel was verlopen, en̄ tenemael in afgoderie vervallen; en̄ trotsten evenzeer op haren tempel, en̄ dat zij de heylige Schrift voor haer hadden, daert doch enckel leugen was, en̄ dreychden den propheet Jeremiam met haere tongen te willen doodtslaen.
20.	Sedecias, dye onder zijnen eedt door Nebucadnezer int Rijck van Juda en̄ Jerusalem werde ingestelt, en̄ daerenboven door Jeremiam was vermaent en̄ onderrecht, is evenwel met zijn opperpriesteren afvallich geworden, hebbende grote gruwelen aengerecht, zoodatter geen helpen meer aen en was.
21.	Wadt isser al van zulcken geselschap geweest ten tijden vanden Machabeen? Ja ten tijde vanden Heere Christo selue? Met hoe grote onbeschaemptheydt hebben zij evenwel tegen den Heere geprocedeert.
22.	Hoe groten gebreckelickheydt, eygenliefde en̄ begeerte van hoocheydt isser bij den apostelen en̄ jongeren des Heeren zelfs geweest, om te mogen weten wye de grootste zoude wesen int rijcke der hemelen? oock om d'een ter rechter- en̄ d'ander ter slincker handt te mogen sitten; om 't vuyr vanden hemel te doen nedercomen etc.
23.	Ja dat de broeders des Heren hem zelfs rieden dat hij in Judeam zoude gaen, om zijn wercken aldaer bekent te maecken, schijnende daeruyt mede eere te soecken.
24.	Item, dat de discipulen Johannis des dopers schenen jelours te wesen, dat de Heere Christus meer toeloops hadde als haeren meester Johannes.
25.	Dusverre hebben wij hyer nu enige exemplen van beroepinge tot kerckelijcke zaecken, dye bij Gode en̄ den Heere Christo zelfs zijn gedaen van verscheyden personen, en̄ hoe deselve zijn geeyndicht; dye nochtans alle Israeliten waren, daer donsen uyt zoo veelderleye provintien en̄ quartieren zijn bestaende.

[p. 38]

26.	Ende zullen nu oock enige int cort overlopen, vau dewelcke in Apocalypsi, zoo onlangs nae des Heren Christi doodt werdt verinaent, en̄ namentlich vande gemeente tot Ephesen, dat se alrede haer eerste liefde verlaten hadde, en̄ dat se daerom beteringe en̄ haer eerste wercken doen moste, ofte dat hij ze anderzins haest toecomen en̄ haren candelaer uyt zijne plaetse weren zoude.
27.	Dye van Pergamo: dat zij daer hadden dye de lelinge Balaam hyelden, afgodenoffer aten en̄ hoereerden, oock dye de leringen der Nicolaïten hielden, daerom zij vermaent werden haer te beteren, of dat hij anders haer haest tegencomen zoude.
28.	Dye van Sardis, dat zij den naem hadden dat zij leefden, en̄ dat zij ter contrarie doodt waren; dat zij daerom tot wackerheydt en̄ starckheydt werden vermaent, off dat hij haest als een dyef tot haer comen zoude.
29.	Tot dyen van Philadelphia: ‘houdt dat ghij hebt, opdat nyemandt u crone en neme.’
30.	Tot dyen van Laodicea: dat zij noch koudt noch heet waren; dat zij zeyden rijck te wesen en̄ geen gebreck te hebben, en̄ nochtans elendich, jammerlick, arm, blint en̄ naeckt waren, en̄ daerom op zijn aencloppen aen de deure heures herten letten en̄ hem open doen mosten.
31.	Souden wij nu wel menen zoo wel gefundeert te wesen om metten onsen van onsen tijdt zoo heel vast te gaen in allen delen, als ment den schijn wel wil geven, daer nochtans zoo veel exemplen ter contrarie zijn.
32.	Men seyt gemeinlick dattet starcke benen zijn, dye weeldige dagen dragen konnen, welck gebreek altijdt zoo wel onder den geestelijcken, als onder ander luijden schijnt geregneert te hebben.
33.	Wadt zijnder al schrickelijcke vervolgingen geweest tegen den Christenen, van den tijdt des Heeren Christi hyer op der aerden, tot op den tijdt van den Keyser Constantinum, wesende stijf 300 jaren.

[p. 39]

34.	Bij desens tijdt de Christenen wadt tot ruste en̄ vrijheydt gecomen zijnde, en̄ omtrent 320 bisschoppen bij hem opdt Concilium Nicenum over de saecke van Arrio beschreven wesende, zoo heeft hem stracks onder denzelven zoo groten twist en̄ ongematichtheydt vertoont, dat haere particuliere querelen wel hadden behoeft eerst afgedaen te wesen; tot welcken eynde zij des Keysers handen vervulden met klachtschriften en̄ doleantien deen tegen dander, dye hij overzulcks int vuyr wurp en̄ verbrande.
35.	Ende van dyen tijdt heeftet mede meest alsoo gegaen, als de kerke wadt voorspoedich is geweest, daeruyt oock dat spreeckwoordt is gecomen: Ecclesia peperit diuitias, at filia suffocauit matrem. En̄ dat wij nu in dese lactste tijden zouden menen onder den onsen vrij daervan te wesen, is misverstandt: tzijn almede menschen.
36.	Eenige vande voorneemste Reformateurs hebben haer voorwaer int begin, doen zij noch dagelycks tzwaerdt van vervolginge boven haer hooft en̄ den doodt voor ogen sagen, zoo ongeschickt met lasteren en̄ schelden deen tegen dander gedragen, dattet voor godtvruchtigen ooren al te argerlick is om te horen.
37.	Caluinus heeft dat in zijnen tijdt wel gemerckt, als waer hij seyt: Dye twistgierige menschen zijn grotelicks to haten, dewelcke met een scharpe rasernie bevangen zijnde, de kercke, dye tot onsen tijden meer als te veel is gescheurt, noch gestadelick meer pogen te verscheuren. Ick spreecke niet (seyt hij) vande openbare vijanden, en̄ dye met openbaer geweldt aller godtzaliger memorie trachten uyt te roden, maer van eenige swaerhoofdige korsele menschen, professie doende vande religie, dye nyet alleen haer beste doen, om de nieuwe twisten aen te stoocken, maer oock den vrede, dye de godtvruchtige en̄ geleerde luyden gaern zouden gebruycken, met haer onrusticheydt verstoren.
38.	Beza houdt dyen van zijnen tijdt een groot deel voor

[p. 40]

	lichtvaerdige reuckelose luyden, dye zelf 't meeste onweder veroorsaecken.
39.	Melanthon wenscht, met Nazianzeno, te mogen syen een Synode, dye nyet en zoude wesen forum Cercopum, maer temmelick vroom van gemoedt.
40.	Denzelven waerschouwt d'overheydt dat se wel toesyen dat se nyet werden knechten van ander luyden wreedtheydt en̄ godloosheydt.
41.	Johannes Sturmius heeft a^o. 1561 aen den Keurvorst Paltz Fridericum den derden geschreven, in deser manieren: ‘Soo d'overheydt dese luyden (te weten de kraftigen geestelijcken) haer swaert alleen voor den tijdt van drye dagen toelyet te gebruycken, daer zouden stracks de alderwreetste donderslagen, vuyr en̄ blixemen van vervolch uyt ontstaen, dye in de kindtskinderen nyet en zouden ophouden.’
42.	Rodolphus Gualtherus klaecht dattet licht der liefden (twelck nochtans tvoorneemste hooftstuck is vander godtzalicheydt) tot zijnen tijdt onder den theologen vande meeste vermaertheydt zoozeer versturven was, dat daervan nyet een voncksken meer werde gespeurt.
43.	Sulcks getuycht oock breet Rodolphus Hospinianus in zijn Historie vande kerckelijcke twisten, en̄ tschijnt dat wij, Godt betert, nu 't zelfde spoor volgende, haerluyder mate willen vervullen.
44.	Adrianus Sarauia, gewesene Professor theologie in de Hogeschole tot Leyden, seyt daervan aldus: ‘Ick hebbe geweest in Classicale, Synodale en̄ alderleye kerckelijcke vergaderingen, dewelcke ick voorwaer nyet misprise, maer vereyssche ofte wensche eenige zaecken daerbij, dewelcke nutter zijn door den tijdt en̄ ongemacken aen den dach gebracht te werden, als door mijn vertellinge.’
45.	Item: ‘men bevindt metter daedt de snootheydt vande menschelijcke swackheydt zodanich te wesen, dat in de gelijckheydt ofte eenpaerticheydt vanden dienaren, dye

[p. 41]

	Dominus Beza gelooft vanden Apostelen af te comen, de onervarene en̄ ongeleerde haer zelven den besten en̄ geleertsten durven gelijckstellen, en̄ meer op haer nemen als dyegene, dye door waere geleertheydt en̄ langdurige oeffeninge tot gematicheydt zijn gecomen.’
46.	Ende noch aldaer: ‘het verwondert mijn dat Dominus Beza zoude geloven, datter bij den ministers, dye bij de weecken het voorsitten en̄ kleyne gagien hebben, minder giericheydt en̄ eergiericheydt zoude schuylen als onder den ouden bisschoppen ofte onder dengenen, dye alsnu Christum belijden ende grote gagien ofte incoomsten genieten.’
47.	Hoe droeffelick heeft oock zijne Ex^e H.M. hem in den jaere 1583, zoo onlangs voor zijnen doodt, noch beclaecht bij zijn brieven over zeeckere ministers, door welckers bedrijf de landen zoo zwaren afval hadden geleden.
48.	Ende in den jaere 1587 waren door gelijcke luyden wederom in de geunieerde landen dyergelijcke swaericheyden verweckt, daerdoor eenige plaetsen van Zelandt, oock eenige steden van Hollandt zelfs, als Geertruydenberch, Naerden en̄ Medenblick tot rebellie en̄ zeer schandelijcke en̄ periculeuse muyterye waren gebracht. In welcke laetste stadt Medenblick Jonckheer Diedrick Sonoy, dye (ten tijde hij van zeer sobere conditie was) zeer grote eere, voirderinge en̄ middelen van profyt vanden Staten vanden Landen en̄ vanden Heere Prince van Orangien H.M. hadde ontfangen, dyennyettegenstaende zoo vijantlijck tegen den Staedt vandt landt opposeerde, dat ick zelven den Burgemeester Moerkercken van Delft hebbe horen verclaren, dat hij den voorseyden Jonckbeer Sonoy, onlangs voor de belegeringe van Medenblick en̄ binnen deselve stadt, hadde horen zoo vuyl spreecken, dat, zoo tlandt van Hollandt een ay^1) was, en̄ hij dat onder zijn voeten

1) d.i. een ei.

[p. 42]

	hadde, hij tzelfde liever in stucken zoude hebben getreden, dan hij nyet zoude comen tot zijn vermeten.
49.	Ten zelfden tijde heeft hem oock eensdeels door grote ongematichtheydt van onse predicanten, hyer ter stede selfs, zeer groot peryckel vertoont; maer heeft den Burgemeester Pieterboom, als doen ter tijdt presiderende Burgemeester en̄ Colonel Generael deser stede, met eenige Capiteinen vande schutterijen, haer oock zoo wel daertegen gequeten, dat Godt de Heer door dat en̄ dyergelijcke middelen zoo genadigen uytcoomst en verlossinge heeft gegeven.
50.	Alsoo wast oock noch verder gecomen mette stadt en̄ lande van Vtrecht; alwaer eenige uytheemschen in de regieringe en̄ andere ingeboorne en̄ gequalificeerste daeruyt en̄ uytte selue provintie waren verdreven; van al twelcke een vande principaelste instrumenten was Hermannus Modet, predicant aldaer, denwelcken noch eyntelick gestilt is metten staet van Agent deser landen in Oostvrieslandt. Maer ick hebbe hem naderhandt eerst leren kennen, doordyen hij verscheyden reysen in Burgermeesters camer alhyer compareerde, zulcks dat mijn alsdoen uyt zijn beleydt zeeckerlick docht, dat hij wel ruym de helft van twee schalcken mocht strecken.
51.	Hoe droevich en̄ periculeux ist a^o. 1597 tot Edenburch, in Schotlandt, toegegaen, dat se door drivinge en̄ dwang vanden heyligen Geest, zoo zij voorgaven, de wapenen tegen haeren eygen Coninck, van eene zelve religie, aennamen, denzelven scheldende voor een apostaet en̄ inconstant, de Coninginne van Engelandt Elizabeth voor atheiste, des Conincks Hoff voor een huys des duyvels, en̄ den Coninck, met zijn train nae zijn paleys gaende, wiert naegeroepen Haman, Haman! wesende den name vanden grootsten, vijandt van tvolck Goods, ten tijde vande Coninginne Hester; en̄ sustineerden dat zij hyervan, als zijnde een kercklijcke zaecke, noch voor den Coninck,

[p. 43]

	noch voor zijnen Raedt, waren justitiabel, maer zoo zij heur ergens in hadden ontgaeu, dattet de kercke toequam daervan te oordelen. Hoe zoude men een Coninck beter mogen ontvoechden? Dye voorschreven geschiedenisse heeft mijn van dyen tijdt aff gedocht zeer exorbitant, ende een exempel te wesen van zeer groot bedencken. Wandt geheel Europa is bekendt wat dye twee zoo grote personagien van hare jonckheydt aen tot voirderinge en̄ bescherminge vande religie hebben gedaen, en̄ hoe grote, swaere en̄ mennichfuldige periculen, zoo van openbaer als heymelijcke aenslagen, zij daerover hebben uytgestaen. Hebben de kercken haer evenwel aen dese nyet laten genoegen, maer ter contrarie verstaen noch rechtvaerdige oorzaeck te hebben, om haere personen en̄ Regieringe zoo lasterlick te schelden, en̄ daerenboven de wapenen openbaerlick tegen deselve aen te nemen, om deselve nae haer handt en̄ onder haer voochdye te stellen; wadt Regieringe zalt haer dan te passe konnen maecken?
52.	Int zelfde jaer was men hyer mede besich mette beroepinge van Lantsbergius, predicant vander Goes, dye naderhandt aldaer is verlaten, werdende onder anderen geseyt, dat hij hem mede grote autoriteyt aennam op de Regieringe derselver stede; van welcke beroepinge en̄ aencleven van dyen wel breder onderrechtinge zoude konnen werden gedaen, alsoo dye wel aenmerckenswaerdich is.
53.	Doctor Sybrandus Lubbertus noemt de gedeputeerden vanden steden, dye onder den Staten compareren, plebem, ditiorem populi partem, ende schrijft doudo geestelickheydt meer macht toe in de regieringe, dan zij oydt hebben gehadt; wadt hij daermede meent, mach men dencken.
54.	Doctor Sarauia sustineert, dat de geestelijcken, in zaecken van belange, in de regeringe mede mochten werden gekent; mijn heren mogen dencken waer dit heen syet.

[p. 44]

55.	Insonderbeydt als hyer bij compt, dat ick zelfs ter vergaderinge vanden Gecommitteerden Raden in den Hage een Predicant tegen een Burgemeester vande stadt daer hij stondt, hebbe horen seggen, dat hij hem tot het Burgemeesterampt hadde gebracht, en̄ dat hij zonder hem daertoe nyet zoude hebben gecomen. Item, dat men hyer ter stede opentlick leert, dattet der predicanten ampt is, den heren Electeurs vande magistraet, elck int particulier, tinformeren hoe zij haer daerin behoren te dragen. Ende zijluyden kiesen middelertijdt zelfs hare kerckenraden bij arrest. Is dat nyet een grote preeminentie? Alsoo heeft men bij onse ouders tijden geseyt, datte graeuwe monnicken de magistraet stelden, en̄ nu ter tijdt vanden Jesuiten.
56.	Wij weten datte Gereformeerde melte Lutherschen in Polen en̄ ander Oostersche landen nu zoo lange jaren haer zoo wel hebben bevonden bij haer vereeninge, en̄ dat zij zonder dye groot peryckel hebben gelopen; alsoo mede vanden Gereformeerden en̄ Papisten in Franckrijck en̄ Zwitserlandt.
57.	Den overleden Keurvorst Paltz heeft ons, oock Franckrijck en̄ Engelandt, daertoe vermaent, alsoo oock de kercken vander Paltz; oock mede D. Pareus, D. Junius enz. met uytgegeven boecken.
58.	Ist nyet te droevich, dat wij ons dan hyer te lande noch zouden laten leyden tot dusdanige misverstanden en̄ gedeeltheyden, door dengenen dye het sout der aerden en̄ het licht des werelts zouden wesen?
59.	Wij weten immers wel, dat wij nyet meer rechts hebben over onse nabuyrsteden als zij over ons.
60.	Wij seynden nochtans, tot groot misgenoegen van dezelve, donse darwaerts, om aldaer te predicken.
61.	Soodrae als hem yemandt vanden onsen openbaert een weynich anders gesint te wesen, dye werdt terstont verlaten. Ick mene nochtans, dat hyer wel veel luyden zijn, dye wel gaern zouden horen predicken met meerder

[p. 45]

	gematichtheydt, en̄ tot meerder stichtinge, als men doorgaens doet. Op n^o. 61 dient voor memorie, dat onse heren Burgerm̄en vanden jare 1615 haerselven wel aennemen dautoriteyt, om den predicant Simon Goulaert te verlaten en̄ zijnen dienst hem op te seggen: twelck henluyden bij onsen geestelijcken oock wel werdt toegestaen; maer evenwel en willen de heren Burgerm̄en en̄ geestelijcken voorn̄t den Regenten van dandere steden in den henren, nochte oock den heren Staten zelve, gelijcke autoriteyt nyet toestaen. Hoe mach dat bestaen?
62.	Men noemt desen man een hypocryt, omdat men meent dat hij al eenigen tijdt in bedencken is geweest van dit verstandt, eer hij tzelfde heeft geopenbaert.
63.	Wij weten nochtans wel, dat alle deerste Reformateurs, oock onzen Triglandius zelfs, uyt het pausdoom zijn gecomen, zonder dat zij alsoo op eenen bot haer verstandt hebben verandert: tmoet al wadt tijt van bedencking hebben.
64.	Alsoo heeftet oock gedaen metten Luterschen, met haer veranderinge in tstuck vande predestinatie.
65.	Beza houdt zelfs voor onbillick, datte ministers nyet zoo wel als andere, van verstandt zouden mogen veranderen, als zij menen wadt beter te syen.
66.	Souden zij dat, oock nyet mogen doen, zoo waren zij vande quaetste conditie; men behoort altijdt te trachten nae verbeteringe, dewijle doch alle onse kennisse stuckwerck is, zoo lange wij hyer zijn.
67.	Men poocht onse zaecken groot aensyen te maecken mette oudtheydt van 36 ofte 40 jaren; daer wij nochtans wel weten, dat dye altijdt tegengesproocken is, zoowel bij verscheyden voornemen theologen, als bij verscheyden personen vande Regieringe zelfs, dye haer hebben ontsyen haer in de gemeente te begeven, dan onder stipulatie

[p. 46]

	vande vrijheydt van haer verstandt in tstuck vande predestinatie.
68.	Wij weten oock, dat noch oudtheydt van religie, nochte mennichte van aenhanck, geen zeeckerheydt daerin geeft; exempel aendt Pausdoom, Mahomet, Dopers etc.
69.	D'oudtheydt van dit hoge verstandt vande predestinatie is ten uyttersten vanden jaere 1552, ten welcken tijde Caluinus dat binnen Geneue heeft ingevoert, nyet zonder tegenspreecken van anderen. Wat oudtheydt is dat?
70.	Men heeft in den jaere 1574, en̄ alsulcks vyer jaren voor de reductie deser stede, in een Synode, tot Dordrecht gehouden, zeer ernstlick en̄ op den voet vandt pausdoom, geresolveert tot weringe vande boecken, dye de kercken alsdoen verstonden haer naedelich te wesen.
71.	Men heeft oock onlangs, naedat wij a^o. 1578 hyer in de stadt waren gecomen, en̄ noch eenige jaren daernae, den Mennonieten in haere vergaderingen grote moeyten gemaeckt, en̄ veelmeer als men elders in Hollandt onder dese regieringe heeft vernomen.
72.	Onse kerckenraedt heeft oock in den jaere 1597 bij requeste aen mijn heren alhyer versocht, ten eynde zij metten voorsz. Mennoniten in disputatie mochten comen. Off tzelfde is gemeent op gelijcken voet alst tot Embden en̄ in Vrieslandt was gedaen, om de luyden met te meerder schijn te mogen verjagen, ofte andere swaericheydt tegen denzelfden voor te nemen, dat is dyen vander kercke best bekent.
73.	Sij hebben doen oock met eenen versocht, dat alle kettersche boecken mochten werden geweert, en̄ bij namen zeeckere extracten van Nicasius vander Schuyre, mitsgaders zeeckere justificatie vande stadt Leyden.
74.	Men heeft oock eenige jaren daernae, als D. Vorstij name bij den volcke eerst bekent werdt, alhyer mede grote klachte gedaen over eenige kettersche boecken, dye eenige luyden waren gecommuniceert.

[p. 47]

75.	Maer mijn heren gelieve zelfs eens te bedencken, off dese stadt nu een goedt deel jaren herwaerts nyet is de voorneemste plaetse van ongeregeldtheydt, van lasteren en̄ schelden, zoo bij schriven als in de predicatien en̄ andersins.
76.	Immers men heeft uyt eenen goeden yver en̄ tot voirderinge vande studien, zeer veel jaren lanck, schyer een ygelijck een, en̄ met zeer weynich onderscheydt van personen, zeer liberalick vrij acces gegeven totte librije deser stede, daer zoo veelderleye boecken zijn, verre vandt verstandt van onse kercken verschelende. Hoe sal ment ons metter tijdt te passe maecken mogen? 't is immers al te onvrundtlick, dat wij in anderen, insonderheydt onse naebuyren ende medegenoten, laecken en̄ misprijsen, zaecken daerin wij alsoo schuldich zijn als zijluyden zelve, off wij moeten menen dat krakkelertgen altijdt windt.
77.	Daer zijn nu oock alrede zoo veel Duydtsche translatien vanden bibel, aen gene van dewelcke den onsen genoecht, en̄ trachten overzulcks noch nae een nieuwe oversettinge op haer eygen handt.
78.	Boven de psalmen, dye voor de troublen op noten gestelt, en̄ in grote mennichte onder den luyden waeren bekent, heeft Dathenus in druck gebracht degene dye wij nu in de gemene kercken gebruycken.
79.	Hyerenboven heeft de heer van Aldegonde noch een besondere oversettinge gemaeckt, dye sommigen beter aenstaet.
80.	Dit zijn immers al zaecken vande meeste importantie, en̄ werden bij niernandt tegengesproocken.
81.	Caluinus heeft oock zelfs in de jaeren 1536 en̄ 1545 successiue twee Catechismen uytgegeven.
82.	De Confessie van Augsburch is in den tijdt van 31 jaeren elf reysen geresumeert.
83.	Alsoo hebben oock dye van Straetsbourch haer Confessie meer als eens gereuideert. Gelijcke resumptie, zoo vande Confessie als vande discipline vande kercken van

[p. 48]

	Vranckrijck, zoude men wel konnen bewijsen, bij vele Synoden en̄ tot verscheyden tijden aldaer gedaen te wesen, daervan ick eenich sommier verhael hebbe gemaeckt opdt eerste capittel van mijn grote geschrift^1).
84.	Maer dat de heren Staten van dese landen nu ter tijdt spreecken om onse Confessie en̄ Catechismus eens te resumeren, dat is in genen vaten te koelen, nyettegenstaende dat men wel bedencken kan, met wadt kennisse dye int eerst aengenomen mogen wesen, doent opdt heetste en̄ periculeuste was van den afval van Spangien, de Regieringe vol confusie, zeer jonck en̄ onervaren, de middelen vandt landt zeer kleyn, en̄ de predicanten veel uytheemschen waren.
85.	Ist nyet grote reden dat de heren Staten nae zoo groten verloop van tijdt, nu een weynich meer tot rust gecomen zijnde, gaern zelfs wat meerder kennisse daervan zouden nemen, met hulp van zodanige personen, als zij houden daertoe bequaem te wesen? Wadt zijnder hyer en̄ elders van tijdt tot tijdt, met ripe deliberatien, volcomen kennisse ende nae gelegenheydt van tijden en̄ plaetsen, nodige, nutte en̄ prijswaerdige wetten ende ordonnantien gemaeckt geweest, dye metter tijdt en̄ om goede redenen een groot deel wederom in ongebruyck zijn gecomen? Hoe macht dan met reden zoo smadelick verwurpen werden, dat men tot gerusticheydt en̄ voldoeninge van zoo veel personen van hogen, middelbaren en̄ lageren state, eens zoude resumeren dye voorsz. formulieren, dye in manieren als voorn zijn geintroduceert?
86.	Wij hebben van hyer int begin van dese misverstanden zelfs gepatrocineert dexorbitante contumacie van een weynich meer als een derdendeel vandt classis van Alckmaer, zoo verre van ons gelegen, int suspenderen van eenige ander ministers aldaer, niettegenstaende de men-

1) Zie Kronijk, Jaarg. XXIV, bl. 496.

[p. 49]

	nichfuldige bevelen bij den heren Staten (nae zoo wijtluftige informatien op dye zaecke genomen) daertegen aen dyen vanden voorsz. classe gedaen.
87.	Ende als andere in haer eygen quartier en̄ jurisdictie eenige vacerende plaetsen besetten met dienaers, dye haer Overheydt behoirlick respecteren, nemen wij dat zeer qualick, omdat zij zoo volcomen met ons nyet eens zijn gesint in dese hoge poincten in questie, daer nochtans aen de behoirlijcke autoriteyt vander Overheydt zoo veel is gelegen. Maer waerop mogen wij ons doch zodanigen autoriteyt boven anderen aennemen? Wij schijnen onser predicanten drijvinge daerin te willen handthaven, dat der Overheydt alle gesach in kerckelijcke zaecken afgesneden behoort te werden. Maer aldus in dese zaecke alhyer handelende, gelijck hyer voorn vande zaecke van Simon Goulaert mede is geseyt; soo schijnen wij nae mijn beduncken nyet alleen ons zelven contrary autoriteyt in ons eygen quartier, maer oock daerenboven het opperste opsicht en̄ superintendentie vande kercken van 't hele landt aen te nemen. Sijn anderen dat schuldich meer van ons, als wij van haer te gedogen?
88.	Wij hebben dese questieuse saecke nu zoo veel jaren, tot groot misgenoegen van verscheyden lidtmaten vanden Raedt, gedreven, 't welck onse naebuyrsteden wel syende, nochtans met zoo langduyrigen patientie hebben gepasseert; maer zoo haest als een van dezelue naebuyrsteden, tot verhoedinge van gelijcke swaericheydt onder den heuren, nu onlangs mede een ofte twee vande hartsten, in haer electie hebben voorbijgegaen, zoo weet men stracks veel daerop te seggen.
89.	Sijn wij alsoo handelende, nyet met al te groten eygenlyefde gequelt? en̄ is dat nyet al te haest een splinter gesyen in onses naebuyrs oge? Ende nochtans schijnen Burgem̄rn zelfs dese dingen te applauderen, van denwelcken binnen weynich jaren herwerdt eenige wel contrary vertoninge tegen mijn zelfs hebben gedaen.

[p. 50]

90.	'T gedenckt mijn wel datten Burgermeester Claes Franssz., z.g., aen Burgerm̄ren in der tijdt rapporteerde, hoe dat hij als scholarcha, met dandere scholarchen in besoigne vande scholen zijnde, ende handelende van eenen nieuwen conrector te stellen, ende van eenich geschenck aen de weduwe vanden overleden rector Meerhout te doen, den voorsz. Claes Franssz. versocht, dat se daerin nyet zouden besluyten, eer hij daervan met Burgerm̄ren hadde gecommuniceert; maer dat de predicanten, dye hem in dye besoigne waren bijgevoecht, evenwel daermede doorgingen, sustinerende dat zij waren gecommitteert bij den Raedt, dye meerder was als Burgerm̄ren, ende oversulcks nyet behoefden aduys van Burgerm̄ren te verwachten. Aen dit kleyne monsterken alleen, dunckt mijn, dat men wel van 't hele werck van dese luyden kan oordelen, hoe curieux zij zijn om opdt scharpste van haere ende vander Overheydt autoriteyt te disputeren, en̄ de hare ten uyttersten te maincteneren.
91.	Zwinglius seyt op een plaetse: De kinderen der gelouigen mogen geen besmettinge hebben, alsoo derfsonde door Christum is gesuyvert, wandt, gelijck wij in Adam alle gestorven zijn, zoo zijn wij in Christo weder levendich gemaeckt: te weten wij dye geloven, ofte door de belofte van zijn gemeente zijn; maer geen besmettinge der misdaden mach den kinderen onreyn maecken, alsoo zij noch nyet zijn onder de wet.
92.	Item: ten is nyet van alle menschen te verstaen, dat dye geen gelooff heeft, verdoemt werdt; maer dye 't geloof heeft horen uytleggen, en̄ int ongelooff volhardt en̄ sterft, dye mogen wij bij avonture onder den elendigen reeckenen.
93.	Item: derfsonde brengt geen verdoemenisse mede, voor degene dye maer van gelovige ouders geboren zijn.
94.	Ende noch: dat hij nyet tegenspreecken wil, dat d'oplegginge der handen een sacrament zij.

[p. 51]

95.	Alle dese dingen kan men Zwinglio nu wel te goede houden, en̄ hem daerenboven voor een godtsalich leeraer prijsen, nyettegenstaende hij daerover, als om andere zaecken meer, en̄ insonderheydt ora zijn gevoelen vanden vromen heydenen, daervan hij zeer breedt aen den Coninck van Franckrijck hadde geschreven, zeer hart bevochten is geweest, dewijle hij noch int leven was; welck faveur ick mene dat hij nu meest geniet om zijn grote hefticheydt vande predestinatie.
96.	Maer ter contrarie ist gegaen met Melanthon, Bullinger, Hemmingius, Hyperius, Aretius etc. in 't stuck vande gematichde predestinatie, dye men haerluyden in haer leven wel te goede gehouden heeft, daer men nu zoewel geleerde als andere zoo smadelick om tracteert.
97.	Veel bejaerde luyden is wel bekent, dat ten tijde van dat hete Spaensche vervolch, en̄ eenige jaren voor tbegin vande troublen, grote mennichte van Doopsgesinde, dye in Hollandt nyet mochten blijven, in Oostfrieslandt en̄ insonderheydt binnen de stadt Embden wel ontfangen zijn geweest, en̄ aldaer vredich en̄ zonder peryckel hebben geseten.
98.	Grelijck oock ten zelven tijde de Regenten van Vrieslandt en̄ Groningerlandt zoo gematicht waren, dat zeer veel zoodanige luyden als onder hare vleugelen gescholen, en̄ aldaer mede, genoech zonder alle omsyen, gewoont hebben.
99.	Nu ter contrarie heeft men bij dese Regieringe, onder pretext van overwinninge int disputeren, daer wij zelfs meester zijn, sodanige luyden, in drye voorneemste steden van dye provintien al over een goedt deel jaren om haer religie vervolcht, gelijck ick verstae dat dye van Wesel mede hebben gedaen; doch mene ick dat dye andere drye steden nu dese laetste jaren met meerder ciuylheydt daerin hebben geprocedeert.
100.	Hyer te lande, alsmede hyer ter stede, heeft men

[p. 52]

	se bij dese Regieringe in haer vrijheydt gelaten, hoewel zij van wegen de kercke alhyer wel over dartich jaren, en̄ oock daernae, wel hardt zijn gedreicht geweest, gelijk hyerboven oock is aengcroert.
101.	Sijnde daerenboven binnen weynich jaren herwert eenen vanden alderheftichsten in dat werck, uyt Vrieslandt hyer ter stede beroepen, denwelcken zoo zeer daerin yvert, dat hij raedt liever alle de neringe vandt landt te verliesen, dan zoo een heerlick werck, gelijck hijt noemt, nyet uyt te voeren.
102.	Maer ick duchte dat desen goeden man hem zelf wel qualick zoude houden, zoo hij daerom alleenlick zijn halve neringe, dat is zijn halve gagie, zoude moeten missen, wandt hij dan best zoude gevoelen hoe tsmaeckt; alsoo doch niemandt hinekt van eens anders zeer.
103.	Hij moet oock geen reeckeninge maecken van waer, bij verloop van neringe, de middelen comen zouden om doncosten vander oorloge te vervallen. Dye van Hollandt zouden vooral geen raedt weten om haere quote: dat zoude zeecker wesen.
104.	Men schelt voor sotten en̄ narren, en̄ maelt zeer hatelick af alle degene, dye voor als noch om eenige consideratien haer in der gemeente nyet konnen begeven, deselfde vergelijckende bij den inwoonderen vandt landt Canaan, dewelcke de kinderen van Israel daeruyt verdriven, haer beelden ombrengen en̄ te nyet doen, en̄ het landt te lote onder haerzelven uytdelen mosten; ofte dat, bij gebreecke van dyen, tvolck van 't voors. landt, henluyden tot doornen en̄ prickelen werden en̄ Godt de Here dyen van Israel daerover straffen zoude.
105.	Doch schijnt het dat ment nu voornemelick hyer ter stede op den Remonstranten voorheeft, en̄ dat men dye almede voor overwonnen en̄ voor wettelick gecondemneert houdt, nyettegenstaende zij al voor lange in de gemeente geweest zijn.

[p. 53]

106.	Men congratuleert de magistraten over maeltijdt opdt ingaen van haren dienst met gedruckte billetten van instigatien, om zodanige luyden met hare kinderen als pesten en̄ zeer snode menschen te verdriven.
107.	Men exclameert opdt zeerste vanden predickstoel, om met vuyle voeten daer door te gaen, zonder nat ofte drooch aen te syen, en̄ om daertoe te mogen vinden eenen Gedeon, dye nochtans dyen van Israel zelfs tot afgoderie heeft gedient.
108.	Om eenen Jehu, dye nyet af en lyet vande sonde Jeroboams, metten kalveren tot Dan en̄ tot Bethel, en̄ bij Petrus Martyr voor een beudel^1) werdt gehouden, en̄ bij Caluinus nyet met allen beter, in primum caput Hozea v. 3 et 4.
109.	Ist nyet te droevich en̄ te verachtelick voor d'Overheydt deser landen, dat men ons zodanige monarchen toewenscht, en̄ de tegenwoordige Regieringe vanden lande zoo smadelick handelt, dye door Godes zegen de zaecken veel verder hebben gebracht, dan wij int begin zouden hebben durven deneken?
110.	Onder den schijn van Godes Woordt vrijmoedelick to verkondigen, gebruyckt men de licentie en̄ ongebondentheydt van tonge, dat eerlijcke luyden, dye haer naem en̄ faem zeer waerdt is, en̄ haer beste hebben gedaen en̄ noch doen, voor den staet vandt landt, zoo veel zij mogen, zeer smadelick werden gelastert.
111.	Behoort men zulcke handelinge toe te laten in een stadt van justitie? Heeft men yedt op de luyden, dat men se wettelick aenklage, daer ze haer mogen verandtwoorden. Dye dye dingen opgeteyekent hadde, zouder haest een heel boeck van maecken.
112.	Dye vander kercke stellen jaerlicks, zonder yemandt daerin te kennen, alsulcke ouderlingen en̄ diaconen als

1) d.i. beul.

[p. 54]

zij goedtvinden; welcke diaconen, onder d'opsicht vanden kerckenraden, hebben de vrije dispositie over haer collecte, des jaers, zoo ick mene, wel omtrent tzeventich duysendt gulden ofte meer importerende. tWelck nu zoo veel jaren is gecontinueert, nyettegenstaende zoo groten getal van banckerotten, als daeronder zijn gevallen; daer ter contrarie onder dengenen, dije de heren Burgermeesteren (nae haere sorchfuldicheydt) gewoon zijn totte bedieninge van alle dandere deser stede goodshuysen te gebruycken, ick nyet en wete dat bij mijn gedencken, ofte in den tijdt van tsestich jaren herwerdts, zodanige fauten zijn bevonden. En̄ evenwel blijft de kercke noch al bij den ouden voet, in zulcker manieren, dat men vastelick meent dat vele vanden heuren noch bij surreptie ofte andersins, vanden huysarmen comptoiren, en̄ tot onbehoirlick beswaer van denzelven, mede eenich deel, en̄ alsulcks dubbelde portie, zijn genietende, daer andere arme luyden haer met enckele portie moeten laten genoegen.

113.

Dezelfde kerckenraden doen oock, alsser ministers ontbreecken, zelfs daervan de verkiesinge, zonder tegenspreecken vander Overheydt, aller welcker ministeren gagien, met haer huyshuyren, tot negen ofte thyen in getale, (buyten de gasthuysen, Walsche en̄ Engelsche predicanten) elck, zoo ick mene, wel omtrent vijfthienhonderdt gulden jaerlicks bedragen. - Voor memorie zal hyer mogen dienen, hoe dat op den 19^en Novembris a^o. 1616, ter vergaderinge vanden heren Burgermeesteren en̄ Oudtburgerm̄rn bij den here Reynier Pauw, als presiderende Burgermeester, is voorgedragen een request van Jacobus Triglandius, denwelcken, nae zijn eygen te kennen geven, nyet meer als vyer kinderen hebbende, en̄ zoo ick mene, ten zelven tijde nyet meer als zes ofte zeven jaren hyer ter stede gedient hebbende, versochte dat hem van doen voortaen, om te beter middel te mogen hebben om hem van boecken te mogen voorsien en̄ zijne gastvrijheydt aen dengenen dye

[p. 55]

	hem comen besoecken, te beter te mogen bewijsen, mocht werden geconsenteert het extraordinaris subsidie, twelck eenige van zijne collegen, omdat zij zeven ofte acht kinderen hebben, zijn genietende, twelck werde geseyt hondert en̄ vijftich gulden jaerlicks te wesen, twelck hem alsoo bij allen den Burgermeesteren werde toegestaen, maer bij eenige Oudtburgerm̄rn om de consequentie werde tegengesproocken en̄ dat te meer, omdat eenige meenden goede memorie te hebben, datten zelven Triglandio voor eenige jaren op zijn versoeck tweehonderdt gulden tot boecken was toegeleyt, waervan hij in zijn request nyet een woordt hadde vermaent, maer tzelfde tenemael hadde verswegen; maer wadt voor een resolutie hyervan mach wesen geteyckent, is mijn onbekent.
114.	Daerbeneffens zij apparentelick oock 't meeste gesach hebben in de verkiesinge vande ministers van dander plaetsen van denzelven classe, zonder dat ick oyt hebbe gehoort van eenigen eedt ofte instructie, daertoe staende, contrarie den voet van Geneue selfs.
115.	Ist dan oock wonder dat sij nyet gaern scheyden van een zoo groten ongelimiteerde preeminentie, bij middel van dewelcke zij de heuren zelfs, ofte andere, altijdt zoo treffelick konnen beneficieren, zonder eenich belet vande Magistraet, dewelcke zelfs nauwelicks dalderminste beneficien begeeft, dan onder eedt ofte instructie, ofte ten minsten een van beyden?
116.	Alsoo zijn oock de heren, dye vander stede wegen eenige reysen moeten doen, oock Burgerm̄rn zelfs in der tijdt, nyet gewoon betalinge daervan te becomen, dan op declaratie, ordonnantie en̄ quitantie nae behoren, Hoet met dyen vander kercke daerin toegaet, is mij onbekent. Dan mijn dunckt dat daerop oock dient gelet, ofte het zoude tot meerder despect van dyen vande Regieringe dienen, als se bij monde nyet zoo veel geloofs zouden hebben als dye andere. Men siet doch hoe nauw dese luyden op

[p. 56]

	haer stuck letten, sustinerende alrede het seggen te hebben, nyet alleen in de verkiesinge van d'Overheydt, maer dat se oock van haerluyden leringen moeten ontfangen, hoe se zullen regieren, en̄ zelfs huer vrije electie mainteneren, twelck ick men e dat alle de heren vande Regieringe wel is bekent.
117.	Phij Sanctum Petrum, Phij Sanetum Paulum! seyde Robertus Liriensis in zijn predicatie voor den Paus met zijn Cardinalen, dene reys nae dander uytspouwende, daermede hij voorts vanden predickstoel is gescheyden, willende daermede berispen de grote giericheydt, eergiericheydt en̄ afwijckinge van zijnen tijdt.
118.	Voorwaer Dominus Beza schijnt hemzelven metten zijnen oock zeer hooch to zetten en̄ groot recht toe te schriven, als daer hij seyt: Christo is alle macht gegeven in hemel en̄ op aerden, en̄ dye Christo door den gelove zijn bijgevoecht, zijn mede deelachtich aen zijn recht, hoewel zij in den schijn verwurpen en̄ versmaedt zijn. Ende het is een sonderlinge ofte uytnemende troost voor den gelovigen, dat daer andere, nyet dan met tyrannie en̄ roverye de geschapene dingen genyeten ofte nuttigen, henluyden nochtans (te weten den gelouigen), dye in Christo het recht weder hebben verkregen, dat se in Adam hadden verloren, alle dingen zuy ver en̄ reyn zijn door Goods Woordt en̄ den gebeden.
119.	Soude nu Dominus Beza mette zijnen verstaen, dat onder dat woordeken geloven, ofte gelovigen, alleenlick begrepen zoude wesen dyegeene, dye onse predicanten zonder eenich tegenspreecken toestaen, in alles wat zij den volcke voordragen? Dat dunckt mijn dat hem veel te verde zoude uytstrecken.
120.	Wandt andere gesintheyden, dye elders mede macht en̄ geweldt hebben, zouden haer buyten twijfel hetzelfde recht mede willen aennemen. Ende zouden daermede mogen werden gejustificeert de actien vanden paus, int

[p. 57]

	uytdelen en̄ wechgeven van landen en̄ volckeren, dye zoo kleyne kennisse van Godt den Heere hebben. Twelck mijn dunckt een heel anderen aerdt te wesen als dyegene, daer de Here Christus van spreeckt, van zijnen son te laten opgaen over goeden en̄ quaden, en̄ te regenen op rechtvaerdigen en̄ onrechtvaerdigen.
121.	De spreucke: ‘De aerde is des Heren en̄ wadt daerin is,’ was den Munsterschen Wederdopers zeer gemeen, zoo haer naegegeven werdt; en̄ alsoo zij daerbeneffens haer lieten duncken, dat zij des Heren volck waren, zoo schijnt wel dat zijt daervoor hielden, dat haer toequam den aerdtbodem te regieren; waerover oock haren Coninck, naedat hij al gevangen was, vrijmoedich tegen den bisschop van deselve stadt seyde, dat hij van Godt beroepen was om daerover te regieren. Als voorwaer verscheyden Regieringen van Europa daerin nyet met meerder omsichticheydt handelden, als men uytte boecken der theologen van verscheyden soorten haer ongematichtheydt wel mennichfuldelick bevint, waer zoudet eyndigen? Maer om weder te keren tot mijn propoost.
122.	De heren Staten, dye nu zoo lange besich en̄ becommert zijn geweest, om de swaericheyden onder ons ontstaen, zoo veel doenlick te helpen bij forme van kerckelycke ordonnantie, hebben wij hyer nu zoo lange, uyt kracht van onse resolutie, bij meerderheydt van stemmen genomen, daerin tegengestaen, zonder gelijcke overstemminge vanden Staten te willen lijden, nyettegenstaende ick mene wel bericht te wesen, wadt overwicht ofte uytslach van stemmen aldaer en̄ bij ons alhyer is gevallen; twelck de heren ter dachvaert geweest zijnde, best is bekent.
123.	Ende middelertijdt willen wij de questieuse zaecken vande religie zelfs, zoo vande predestinatie als anders, definitiuelick bij een Synode hebben gedecideert: welck decisie apparentelick mede bij overstemminge zoude moeten vallen.

[p. 58]

124.

Dunekt mijn heren dat zodanige proceduren in billickheydt en̄ metten dienst vandt landt konnen bestaen?

125.

Wadt zoude dat lijcken, dat wij, dye zelfs in onse stadt, in daldergewichtichste zaecken van tlandt bij overstemminge gewoon zijn te procederen, een Synode, veel van uytheemschen bestaende, en̄ hyer te lande weynich gegoedt zijnde, gelijcke overstemminge zouden toestaen in zulcke hoochlopende zaeeken van religie, dye zoo veel honderdt jaeren gedisputeert en̄ nochtans ongedecideert zijn gebleven, ende uytte welcke apparentelick noch meerder swaericheydt zoude mogen volgen, - wij evenwel den Staten vandt landt zelfs in veel minder zaecken nyet zouden willen toestaen gelijcke overstemminge, als int maecken van een kerckelycke ofte ander diergelijcke ordonantie, dye maer en is prouisoneel, meest in formaliteyten bestaet, en̄ naer aduenant vandt ander werck, weynich personen, te weten den predicanten alleen, is raeckende, ende dat voornemelick ten eynde zij te beter zouden mogen blijven binnen haer palen? Waer blijft hyer dautoriteyt vandt landt? Is dat nyet wel donderdaen boven den heer gestelt? Schickt hem dat nyet heel nae een anarchia? Int begin vande troublen, en̄ insonderheydt doen de heere Prince van Orangien, Hog. Mem., den heere van Brederode en̄ anderen van qualiteyt haer op de vlucht begauen, hebben wij gesyen, dat onse beste patriotten hyer ter stede, die haer wadt uytterlick in dye zaecke hadden gedragen, ende door de nature deser stede, mitsgaders de commercien vande omleggende landen, meer als onse naebuyrsteden van Hollandt, hope hadden om haer buyten slandts eenichsins te konnen generen, mede zeer veel zijn vertrocken, ende, bij maniere van spreecken, metten propheet Jona van verre aengesien hebben hoet Niniue zoude vergaen; doen de goede patriotten van onse nabuyrsteden weynich vertreckende, nyet zonder groot peryckel bij den anderen zijn gebleven, ende, naderhandt door Goods ge-

[p. 59]

nade d'occasie haer presenterende, elckander de handt biedende, het Spaensche juck van haren halse gewurpen hebben, - daer ter contrarie dese onse stadt, bij absentie vanden besten patriotten en̄ door gebreck van hulp, tot opdt uytterste onder d'oude regieringe is gebleven, tot haers zelfs en̄ velen van haren nabuyren verderf, ende eyntelick tot duytterste noodt gebracht zijnde, haer met dander leden van 't landt heeft moeten vereenigen; door welck beneficie alle d'overgebleven uytgeweeckene met hare kinderen, vrijheydt is verworven om wederom in de stadt te mogen comen. Dat wij nu, dye zoo lange onder den Coewoerden struyck^1) hadden geseten, ende als een ontijdlijcke geboorte de laetste in de gemeenschap van dander leden van Hollandt zijn gecomen, door de grote welvaert, dye Godt de Heere door zijn genade sommigen heeft verleent, dye ons nochtans haest weder onttrocken kan werden, ons zouden laten duncken dat wij den anderen steden, dye dye sware hetten vanden dach gedragen en̄ zoo swaere periculen van belegeringen en̄ anders uytgestaen hebben, ende door derwelcker extreme debvoiren wij soo grote weldaedt genoten hebben, van ontrouwicheydt en̄ van afwijekinge suspecteren, ofte andersins den wet stellen zouden willen, ofte dat zij dat van ons gedogen zouden moeten, dunckt mij dat geheel onbillick ende buyten alle apparentie te wesen. Twaer beter dat wij onse eygen passien overwinnen ende met een zuyver oge, zonder vooroirdel op de zaecke letten mochten, als waerdoor ick mene dat wij een schrick zouden moeten hebben van tgene dat wij syen ende horen toe gearbeydt te werden. Dye den gemenen overganck ende nature vander oor-

1) Zinspeling op Jona (vergl. de vorige bladz.). In de vertaling der LXX vindt men Jona's wonderboom kolokwint genoemd, d.i. kauwoerde of, zoo als wij thans zeggen pompoen.

[p. 60]

logh bekent is, zijn van dat gevoelen, dat deygenschap van dyen zodanich is, dat onder dyen name allerleye soorten van boosheydt en̄ godtloosheydt is begrepen, maer dat alle tzelfde noch veel swaerder valt onder een binnenlandts oorloch, daervan eenige vande oudtste onder ons zelfs uyt bevindinge, maer dandere nyet zoo wel nae 't leven, maer alleenlick uyt vertellinge ofte uytte beschrivinge van dyen mogen oirdelen. Ende nochtans, segge ick, horen ende syen wij van tijdt tot tijdt, dat degene dye zoo swaere plagen bij alle mogelycke middelen zouden behoren voor te comen en̄ te dempen, nyet lettende op de grote weldaden, dye zij hyer ter stede hebben ontfangen, nochte op zoo grote mennichte van goede lidtmaten der kerke, der welcker gerusticheydt en̄ verzeeckertheydt zij in aller godtzalicheydt behoirden te voirderen, nochte opdt verstandt van zoo veele overledene, als oock ten dele alsnoch ter tijdt levende treffelijcke theologen, jae oock nyet op den raedt vanden Coninck van Grootbritannien zelfs, aen denwelcken dese landen zoo grootelicks zijn verobligeert, en̄ wyens autoriteyt zij zelfs anders veel in den mondt hebben, - dese luyden zelfs, segge ick, dat de gene zijn dye haer eygen verstandt zoo veel toescriven, dat zij zelfs dese periculen opdt alderseerste verwecken, met ronde woorden uytbarstende: al zoudet ondertste boven raecken. Ick maeck wel gissinge, dat men tzelfde zal pogen t'excuseren, nyet alleen mettet geene dat sommigen te laste werdt geleyt in tstuck vande predestinatie, maer oock in sommige andere poincten meer van importantie. Maer alsoo wij zoo veel exemplen daervan hebben, dat deen des anders woorden ende schriften anders treckt alst wel behoort, ende tegen tverstandt vanden autheur van dyen; soo dunckt mij dat het beschuldigen alleen nyet genoech, ende datten aenklager oock nyet te gelijck rechter behoort te wesen, maer datten beclaechden hem voor

[p. 61]

een wettelijcken rechter behoort te mogen verandtwoorden, ende dat hij, al schuldich bevonden werdende, tzelfde nyet ten laste van anderen behoort te dienen, dye tzelfde nyet toe en staen. Ick meent wel tusschen veertich en̄ vijftich jaren geleden te wesen, dat ick met grote compassie hebbe gelesen dye gesebiedenisse vanden tijdt vande Coninginne Maria van Engelandt, ende insonderheyt hoe dat veel religions-verwantten vandaer vluchtende, zoo in Denemarcken als in de steden Wismar, Lubeck en̄ andere zeer onwaerdelick, jaa onredelick ontfangen en̄ getracteert zijn geweest. Als wij ons dan door geen autoriteyt vande grootste Monarchen van onsen tijdt, noch door d'aensienlickheydt vande voorneemste theologen van oneer zijde, tot geen gevoechlijckheydt willen laten bewegen, maer dat wij ter contrarie zoo zeer op ons zelven staen, dattet hem, om 't onderste boven te staen, alles onder tverstandt van onsen predicanten zal moeten buygen; - Ende dat zijdt alsoo door haere arrogantie, ambities en̄ yver om te heerschen, daertoe brachten, dat wij metten snoden zeloters in een binnenlandts oorloch en̄ daeruyt spruytende uyttertste ruine quamen te vervallen; zulcks dat wij door haerluyder instigatien ons onderling vermoordende, eyntelick daerbij blijven leggen, een roof van onse vijanden werden ofte, opdt schoontste, ten lande uyttrecken zouden moeten; - Bidde ick mijn heeren, dat haer gelieve te overleggen off wij, in zulcken gevalle, nyet alleen bij de regieringen die het pausdoom afgeleyt hebben, maer noch veel meer bij de regieringen van ander gesintheydt aengesyen zouden werden als dyegeene, dye nyet vernoegende zelfs ons geloue in volcomen verzeeckertheyt te mogen beleven, maer oock daerbeneffens als dye gene dewelcke nyet alleen over haere medeburgeren, vrienden en̄ magen hebben willen heerschen, maer oock haer Overheydt de wetten

[p. 62]

	hebben willen stellen, nyettegenstaende alle dye voors. kerckenraden ofte kerckelijcke p̄sonen meestal uytheemschen ofte alumnen vandt landt zijn; - Souden, segge ick, de buytenlandtsche Overheyden, totten welcken wij onsen toevlucht zouden moeten nemen, nyet grote reden hebben om schuw te wesen om ons met zodanige theologen te herbergen, door rechtvaerdige vrese dat hare ondersaten, door onse instigatien, metter tijdt mede tot gelijcke rebellie zouden mogen werden beweecht?
126.	De Staten vandt landt, dye nyet gewoon zijn yemandt in zijn conscientie te beswaren, maer een ygelick daerin zijn vrijheydt te laten, zoo veel zonder apparent peryckel vande gemeene ruste en̄ verzeeckertheydt vandt landt mach geschieden, zouden dye evenwel, tot verhoedinge van zodanige perijckelen als wij tegenwoordich in vervallen zijn, dengenen dye, buyten gewoonte van alle publycke bedieningen, noch bij eede, noch. bij instructie zijn verbonden, en̄ dyenvolgende zelfs oorzaeck zijn van alle dese misverstanden, die oock de publycke kercken gebruycken en̄ bij tlandt van zoo treffelijcke woningen en̄ stipendien werden versorcht, nyet eenige ordre mogen voorschriven, dye zij daertoe nodich vinden, zonder den naem te hebben van haer in haer conscientie te beswaren; dat dunckt mijn veel te hooch te lopen en̄ tot al te groten disreputatie vande hoocbste regieringe vandt landt te strecken.
127.	De tegenwoordige Regieringe vandt landt verstae ick zodanich te wesen, dat wij geen beter nochte zeeckerder zouden mogen verkiesen.
128.	Ick verstae mede, dat om pregnante redenen, in tstuck van contributie overstemminge geen plaetse mach hebben, alsoo deen daerbij bedurven en̄ dander grotelicks daerbij gebaet zoude mogen wesen.
129.	Maer in alle andere zaecken, dye allen den leden vandt landt nae proportie elck even veel raecken, dunckt mijn dat bij overstemminge moet worden geprocedeert.

[p. 63]

130.	Off bij gebreecke van dyen zoude bij weynich p̄sonen vande regieringe van een ofte twee plaetsen te wege gebracht konnen werden, dat het hele landt in verwarringe, gelijckt hem tegenwoordich vertoont, zoude konnen werden gestelt; daeronder wij zouden moeten versmoren.
131.	Maer men seyt, dat men qualick altijdt lachende huyshouden en̄ een zaecke beter doodt swijgen als doodt kijven mach.
132.	Wadt valtter dickwils verscheydenheyt van gevoelen in de politycke regieringe en̄ in tstuck van justitie, zonder dat men op veel nae tot eenstemmicheydt kan comen; en nochtans moet men elckander dat te goede houden, en̄ toebetrouwen dat elck vande heeren int besonder met oprechticheydt, nae zijn beste verstandt, daerin procedeert, off men zoude nimmermeer vrede noch vriendtschap met elckander mogen houden.
133.	Dit zijn nochtans al zaecken dye des menechen verstandt naerder zijn als dye hoochlopende disputen, over dewelcke wij in dese swaericheydt vervallen, in dewelcke wij bevinden dat daldergeleertste elkander zelf nyet konnen verstaen; daervan wij evenwel de decisie het Synode willen bevelen.
134.	De resolutie bij den heeren Staten daerop genomen, dunckt mijn zoo schriftmatich en̄ zoo bescheyden te wesen, dat nyemandt hem behoort te beswaren om deselfde te acquiesceren, als bij dewelcke Goods liefde over den gelovigen en̄ boedtvaerdigen, zoowel als zijnen toorn over den ongelovigen en̄ onboetvaerdigen, voor ogen werdt gestelt.
135.	Dezelfde werdt bij zijne Mat. van Grootbritannien voor goedt gekent. Daer zijn zoo veel voornemen theologen vanden gereformeerden, dye daermede overeenstemmen; andere dye zelfs wel hoger gaen, verstaen nochtans dat men dandere daerin behoort te dragen. Het pausdoom heeft altijdt zelfs gemyndt decisie daervan te doen, soodat mijn dunckt dat wij elckander daerin in der liefde

[p. 64]

	behoren te dragen, zonder onse door Goodts genade verworven vrijheydt daerom in peryekel te stellen en̄ thele landt te doen verloren gaen.
136.	Ende dewijle wij nu nochtans zoo langen tijdt met zoo grote droefheydt hebben moeten syen de menichfuldige, onbehoirlijcke en̄ periculeuse proceduren, bij verscheyden dienaren des woordts, met grote verachtinge van d'autoriteyt, publyck in dese zaecke gepleecht te wesen, daervan te duchten is dat zij evenwel tot genen schijn, veel min tot datelijcke schuldtkenninge zullen konnen werden gebracht, en̄ dat overzulcks van kleyne apparentie is, dat van henluyden int gemeen het nodige en̄ rechte remedie in desen zal mogen werden verwacht; -
137.	Dat mede den besten leermeester, de langduyrige experientie, leert dat onder de voorneemste Regieringen van Europa, bij de grootste Monarchen, Coningen en̄ Princen dyen voedt werdt gehouden, dat haer Regieringe bestaet bij weynich maer zeer ervaren en̄ verstandige mannen; -
138.	Van gelijcken oock in de swaerste zaecken van dese landen, zoowel de heren Staten Generael, als van Hollandt, oock mijn heren hyer ter stede zelfs, gewoon zijn, op rapport aen haer principalen te laten besoigneren bij weynich p̄sonen, die daertoe voor de bequaemste werden vereoren; -
139.	Soo dunckt mijn oock datter geen naerderen wech is dan dyen voet in dese zaecke mede te volgen, midts dat met alle mogelijcke sorchfuldicheydt werde gelet, dat men dalderbequaemste daertoe zoude mogen vinden, en̄ dat henluyden al sulcke andere mede zouden mogen werden bijgevoecht, vanden welcken men den meesten vrucht soude mogen genieten.
140.	Ick hebbe van over vele jaren in onse geestelijcken wel gesyen, dat mijn mishaechde, maer hebbe tzelfde, ten respecte van daensienlickheydt van haren dienst gaern over thooft gesyen, alsoo ick weet, en̄ wilde wel dat alle man

[p. 65]

	wist datten alderbesten meer als te veel gebreckt. Daerom ick oock mene dat ick haer tot meermalen in haer versoeck, zoo particulier als anders, zoo veel faveurs hebbe gedaen als yemandt anders; maer alsnu dusdanige ongematichtheydt van velen syende, hebbe ick qualick konnen laten dus vele daervan bij memorie te vervaten.
141.	Sij weten immers wel datter boven zoo veel ouden vander gereformeerden zijde, dye nu al overleden zijn, noch zoo treffelijcke geleerden van haer eygen bekenden tegenwoordich voorhanden zijn, dye de zaecken heel anders als zijluyden verstaen; dye zij bij de conferentie, in den Hage gehouden, oock nyet zoo heel ongewapent hebben gevonden. Denwelcken zij immers, zoo zij dye nyet voor moetwillige, godtlose luyden houden, wel behoren toe te betrouwen dat zij daerin nyet anders dan in behoirlijcke oprechticheydt, nae haer beste wetenschap, handelen en̄ spreecken. Van denwelcken donse evenwel op den predickstoel handelen met zulcken arrogantie en̄ confidentie, als off zij zelfs van tgene zij in haere joncheydt in de scholen, ofte oock daernae, mogen hebben geleert, in genen dele mochten dwalen, en̄ off d'andere ter contrarie heel onwetende ofte verkeert van sinnen waren. Twelck mijn dunckt dat in godvresende leraers en̄ dye in vresen en̄ beven haer eygen en̄ ander menschen zalicheydt soecken te wereken, geen plaetse behoort te hebben.
142.	Alsoo dunckt mijn mede, dat zij, met al te groten peryckel vanden staet vandt landt, d'Overheydt, dye mijns bedunckens meer als eenige ander Overheydt vander protestanten zijde, waert oock zoude mogen wesen, voor de vrijheydt vandt landt heeft gedaen, te zeer onwaerdelick tracteren, midts dat zij denzelven pogen tontrecken het recht dat alle protesterende Coningen, Princen en̄ Republycken in kercklijcke zaecken gewoon zijn te gebruycken, twelck haer oock bij Calvijn, Melanthon, Beza, Musculus Dusanus, Sarauia, Sonius, Casaubonus, Keckermannus,

[p. 66]

	Paraeus, als oock het martelaers-boeck zelve werdt toegestaen. Dat mach immers wel een grote nieuwicheydt genaemt werden, dye 't hart zelfs raeckt.
143.	Ende middeler tijdt pluymstrijcken wij ons zelfs zoozeer, dat wij met dyen van Geneue, tegen den voet bij den Apostelen zelfs, mitsgaders bij de naevolgende kercken zoo lange gebruyckt, daervan Doctor Sarauia oock zoo breedt heeft geschreven, de jaerlijcksche veranderinge vanden ouderlingen en̄ diaconen, zoo wel van uytheemschen als ingeboornen toelaten, twelck ick duchte een grote oorzaecke van onse tegenwoordige swaericheydt te wesen.
144.	Ende alhoewel alle deselfde haer meestal zoo mette coopmanschap, als handtwercken en̄ andere neringen zijn behelpende, daervan zij zoowel als andere haer principale werck moeten maecken om haer huysen te onderhouden, en̄ dat men onder denzelven hyer ter stede, vant begin van onse reformatie, zoo mennichfuldige fauten van banckerotten en̄ andere mishandelingen heeft gevonden, dattet onder zoo kleynen getal van volck, als tot nochtoe daertoe is gebruyckt, al te wonder en̄ te beclaechlick is.
145.	Dat ick oock mene wel verstaen te hebben, dat deen off dander van onse ministers zelf, eenige weynig iaren verleden, tot voirderinge van zeeckeren banckerottier, hem zodanige zaecken heeft onderwonden, dye hem nyet wel en passen.
146.	Soo moeten zij evenwel, als off zij alle te zamen mette beroepinge van dye een ofte twejarigen dienst, met Saul heel tot ander mannen waren geworden, gehouden werden van kerckelijcke en̄ schriftuyrlijcke zaecken veel meerder kennisse te hebben als yemandt vander Overheydt, ofte eenige andere vrome voornemen luyden, en̄ dat insonderheydt omdat dese eenige swaericheydt bij haer zelven vinden, om alles zonder onderscheydt in de hoochste waerde aen te nemen.
147.	Tis wel waer dat d'Overheydt, als van menschen

[p. 67]

	bestaende, nyet en zijn zonder gebreck; maer elck weet van 't zijne best, en̄ daerom zoude ick mijn nyet willen onderwinden van anderen te spreecken; maer vanden onsen hyer ter stede mene ick dattet, den tijdt van d'eerste dartich jaren vau dese Regieringe, met zulcken vriendtschap en̄ onpartijdicheydt is toegegaen, dat ment qualick zoude mogen verbeteren.
148.	Den Hoochgeboren Fursten heer Johan, Paltzgraaf bij den Rhijn, Hertoch in Beijeren, ontsyet hem nyet de hele Magistraet en̄ burgerschap van Straetsburch, ja de gehele Christenheyt, het oordel te bevelen vande religions geschillen, en̄ wij weten wadt autoriteyt meest alle protestante Overheyden daerin gebruycken, als voorn is geseyt.
149.	Maer hyertegen zoude mogelick yemandt pogen te maecken eenich onderscheydt tusschen de Regenten van dese en̄ dye andere voors. landen, doordyen zij eenige vande Regieringe deser landen kennende, haer zouden mogen onderwinden yedts berispelicks tegen deen off dander voor te wenden; nyet denckende, zoo zij zoo lange in eenich van dye ander landen hadden verkeert, dat zijdt daermede nyet zoo heel viercant zouden vinden.
150.	Maer als men van alle Staten, zoo wel hoge als subalterne Magistraten, van bisschoppen, predicanten, schoolmeesteren;
151.	Item van huwelijcksche zaecken en̄ dyergelijcken, zodanigen besluyt zoude willen maecken dat se langer nyet en zouden wesen dat se zijn, alsser eenich gebreck int een ofte int ander zoude mogen werden gevonden, wadt zoude daeruyt oneyndelijcke verwarringe en̄ confusie volgen? Zelfs onder den alderhoochsten Staten vander werldt en̄ onder den p̄sonen, dye andersins het meeste lof hebben in de heylige Schrifture, als Aza en̄ Josaphat, beyde Coningen in Juda, denwelcken zoo groten lof van hare godtvruchticheydt werdt gegeven, nyettegenstaende dat zij de hoochten nyet wech en namen en̄ dattet volck noch al

[p. 68]

	roockte en̄ offerde op de hoochten, twelck immers openbaere afgoderye was, waertoe geen grote ervarentheydt ofte hoge geleertheydt werde vereyscht om daervan te oirdelen, gelijck wel van noden is in de questieuse zaecken, dye tot onsen tijden met zoo grote bitterheydt onder deen en̄ dander werden gedisputeert.
152.	Ende wadt zouder al meer te seggen wesen van David, Salomon, Ezechias, Amazias, Jozias, Jehu en̄ dyergelijcke.
153.	Want zoo veel David zelver aengaet, dye zoo hooch werdt geroemt, wat zoude men met groten schijn nu tegens hem ofte zijns gelijcken al pogen te seggen, dat hij, voor Saul vluchtende, hem totten Philistinen en̄ Heydenen, bij den Coninck Achis tot Gadth begeven en̄ aldaer als sot en̄ ontsinnich getoont heeft.
154.	Dat hij groten toeloop van een hope benaut en̄ met schulden beswaert volck krijgende, en̄ hem daermede versterckende, hem begaf tot Mispa, int landt der Moabiten, zulcks datter 85 priesters tot Nobe om zijnnent wille door Saul zijn doen doden.
155.	Dat hij noch daertoe ten tweden mael vluchte bij den voorseyden Coninck Achis tot Gath.
156.	Ende dat hij, desen allen nyettegenstaende, noch tot Coninck over Juda is gesalft.
157.	Wadt sware gewichtige redenen zouden wij menen te hebben om zodanigen man voor al de werldt stinckende te maecken en̄ onsen haet en̄ vijandtschap tegen hem te iustificeren, als denwelcken te voorn voor zoo oprecht en̄ godtvresende aengesien heeft willen wesen, nu met alle zijne handelinge van allerley boosheydt wel te kennen gaf, wadt hij in zijn schilt voerde?
158.	Tis ons tot nochtoe wel geluckt met het verlaten vanden Coninck van Spangien, maer hoe langduyrigen en̄ mennichfuldigen bloedtvergieten is daer voorgegaen? Wadt is daerover mennichfuldich schreyen en̄ suchten voor den

[p. 69]

	Heere totten hogen hemel opgestegen? Hoe groote en̄ machtige Coninckrijcken heeft Hij tonser hulpe verweckt? Met hoe groten onuytspreeckelijcken kloeckmoedicheydt heeft Hij de Regieringe vandt landt, en̄ met welcken ongelooflijcken goedtwillicheydt heeft Hij de gemeenten begaeft int dragen van zoo sware lasten? Ende, dat noch het aldermeeste schijnt te wesen, hoe heeft Hij tegen de nature van alle oirlogen en̄ tegen alle exemplen van dyen, dese landen in neringe en̄ weluaert gezegent, - dat wij Godt den Here zodanige wegen ende middelen zouden menen voor te schriven, om ons tot uytvoeringe van onse particuliere passiën te hulpe te comen, alst alles iuyst met ons verstandt en̄ genegentheydt nyet overeen en compt, wat bij anderen nae haer beste verstandt en̄ wetenschap in behoirlijcke oprechticheydt werdt voortgebracht. Dat wij door Goods wonderlycke genade tot vrijheydt gecomen zijnde, zulcks dat ons nyemandt in ons gemoedt moeyelick valt, wij andere eerlycke luyden beschuldigen, lastich ende moeyelick vallen ofte supplanteren zouden willen, omdat zij haer in alles met ons nyet konnen conformeren. Soo zoude de tyrannie nyet cesseren, maer alleenlick den tyran veranderdt wesen.
159.	Voor mijn voorwaer weet ick wel, dat ick uyt mijn bedieninge noyt occasie van extraordinaris profijt, maer louter alleen tgemene beste hebbe gesocht.
160.	Een weldaedt alleen dye wadt is, heb ick voor mijnen oudtsten zoon genoten, dat hij tot het drostampt van Muyden is gepromoueert, twelck ick met alle mogelijcke goedwillicheydt gaern, nae eens yders qualiteyt, wille erkennen tegen allen dengenen dye mijn daerin gunstich zijn geweest.
161.	Ick mene oock dat mijn niemandt hetzelfde behoort te misgunnen, alsoo verscheyden anderen nae mijn in dienst vandt burgemeesterampt gecomen zijnde, in gelijcke zaecken voor den heuren wel merckelick veel meer hebben

[p. 70]

	genoten, daervan wel aenwijsinge zoude konnen werden gedaen.
162.	Wij hebben nu evenwel eenige jaren herwerdt gesyen, dat dese onheussche proceduren haren oorspronck hebben genomen vande heren burgemeesteren inder tijdt zelfs, en̄ dat met alsulcken correspondentie, dat int Collegie vanden Gecommitteerden Raden inden Hage, deene tijdt nae dander, werden gebruyckt Oudtburgerm̄rn, dye men schijnt hyer liefst te willen missen, en̄ met dye bedieninge ten minsten twee ofte drye iaren uyt het burgemeesterampt werden uytgesloten, werdende geduyrende dyen tijdt van denzelven dienst verschoont degene dye men hyer lieftste bij der handt houdt.
163.	Alsoo zijn oock, tot smaedt, despect en̄ discredyt van drye Oudtburgm̄r̄n nae mijn beste kennisse, den enen in elf jaren alleenlick een jaer, den tweden in acht jaren nyet eens, en̄ den derden in zes jaren mede, nyet alleen nyet eens tottet burgermeesterampt beroepen, maer zij hebben denselfden in al dyen tijdt nauwelicks verwaerdicht een enigen stem daertoe te geven.
164.	Als zij nu noch een van dander Oudtburgem̄r̄n zouden konnen brengen ter vergaderinge vanden heeren Staten Generael ofte vanden Raedt van Staten, gelijck daervan wel is gesproocken, zoo zoudender in als vande twaelf p̄sonen, van denwelcken het Collegie van Burgerm̄r̄n en̄ Oudburgerm̄r̄n bestaet, alleenlick zeven overschieten, en̄ daeronder twee swagers, dye te zamen effen tgetal zouden uytbrengen, daermede zij van jaer tot jaer het burgermeesterampt zouden konnen besetten, en̄ zouden mijn heeren alsoo de moeyten wel mogen sparen vande jaerlijcksche electie van Burgermeesteren, alsoo dye haer zelven dan wel zoude wijsen.
165.	Gelijck d'electie vanden Oudtburgermeester op Lichtmis a^o. 1616 lestleden, nae mijn beduncken, geen keur, maer een nootwet was, dewelcke de here Witsen zelfs (zoo

[p. 71]

	ick mene wel geobserveert te hebben) hadde gestelt, zulcks dattet Oudtburgermeesterschap hem nyet mocht ontgaen, doordyen hij zelfs, zoo veel in hem was, den here Cromhout Burgermeester maeckte, bij middel van twelcke de here Oetgens, gelijck de heere Bas, door zijn verre buytenlandtsche reyse, daertoe nyet mochten werden gebruyckt; aen al twelck men claerlick kan syen, hoe ment daermede voorheeft.
166.	Te meer, omdat men met geen waerschijnlickheydt voorgeven kan, dat bij yemandt vanden drye Oudtburgerm̄rn voorn̄t eenige nieuwicheydt in tstuck van religie is aengenomen, maer zijn alle daerin, zoo ick anders niet wete, alsnoch deselfde dye zij waren ten tijde als zij eerstniael tot het Burgermeesterschap zijn beroepen geweest' lange te vooren eer men dese gedeeltheydt alhyer heeft beginnen te practiseren. Soo dattet hem zeltsaem laet aensyn, waeruyt sulcken groten afkericheydt nu meer als oyt te voren haer oorspronck mach hebben genomen; ten zij dat se danderen in bequaemheydt zoo heel verre voorbij zijn geseylt en̄ over thooft geleert hebben, dat se trachten nae een Oligarchia, Septemuiratum ofte andere dyergelijcke maniere van Regieringe.
167.	Ofte daer moeten mede wesen gemengt eenige besondere sware consideratien, dye buyten weten van dander Raden alleen eenige weynigen mogen zijn bekent, waerom dese goede stadt haer zoo formelick tegen dander leden vandt landt zoude opmaecken.
168.	De bedieninge vandt Burgermeesterampt en̄ bewinthebberschap gebonden werdende aen zoo weynich p̄sonen, dye alleen kennisse hebben van daduysen, dye aen de stadt comen, mitsgaders van alle tgene ter vergaderinge vanden heren Staten passeert, zouden dandere leden vanden Raedt door onkunde lichtelick mogen werden geabuseert.
169.	Daer werdt wel altemet bij deen en dander van mijn heren vertoninge gedaen int p̄ticulier, als off wij int generael zeer sorchfuldich waren voor de conseruatie van

[p. 72]

	d'autoriteyt publyck vanden heren Staten, en̄ ick wensche dattet alsoo mocht wesen.
170.	Maer als men daar tegen overweecht diniurieuse, smadelijcke propoosten, die dickwils vanden predickstoel ex professo op den heren Staten zoo impune, ja cum applausu van verscheyden p̄sonen vande Regieringe zelfs werden uytgesmeten, zonder dat daer tegen met behoirlijcke autoriteyt werdt voorsyen;
171.	Item, op de schampere woorden gedenckt dye bij eenige vande heren zelfs werden gebruyckt: dat de Staten hebben Godt noch afgodt; dat se doen als haer brieven houden; dat men mijn heren recommendeert om een p̄ticulier Synode alhyer te beschriven, al zoudet de stadt etlijcke duysendt guldens costen; dat men oock alrede, tegen dordre van 't landt, tot verscheyden reysen, buyten kennisse vanden heren Staten, veel min ten overstaen van haere Gedeputeerden, alhyer toelaet grote vergaderingen van predicanten uyt verscheyden provintien; ende insonderheydt, dat op den xxiij^en Aprilis a^o. 1616, als zeeckere Gecommitteerden vanden heeren Staten van Hollandt, tot vijf in getale, hyer ter stede waren gecomen, om eenige redenen en̄ middelen van vereeninge en̄ accommodatie vande kerckelijcke geschillen in den Raedt alhyer te proponeren, den here Burgemeester Witssen, als presiderende, en̄ ter presentie van alle dander Burgemeesteren, als uyt haerder aller name en̄ zonder tegenspreecken van yemandt van alle deselfde, met kleyn respect en̄ bij forme van vrage, proponeerde, of men de voors. Gecommitteerde audientie zoude geven ofte nyet, en̄ dyergelijcke wederwaerdicheyden meer, dyeder altemet voortcomen, daer men nochtans onlangs daernae eenen eenigen Oudtburgermeester vanden Briel vander Contraremonstranten zijde cum summo applausu tot gelijcke audientie heeft geadmitteert; - Als men, segge ick, daeraen gedenckt en̄ deselfde wel overweecht, dunckt mijn, dat men wel reden heeft om te twij-

[p. 73]

	felen of onser aller genegentheydt zoo heel goedt is, als men wel schijnt te vertonen.
172.	Mijn heren mogen wel vrij geloven, dat de poëten daermede al wat hebben gemeent uyt te beelden, dat Diana uyt spijt ofte ongunst Actaeon veranderde in een wilt hardt, waerdoor hij van zijn eygen honden, dye hij tot zijns zelfs grote costen opgevoedt hadde, voor zodanigen dyer aengesyen zijnde, van dezelve werde verscheurt.
173.	Dye zonder vrese van straffe, en̄ zonder tegenspreecken te verwachten, alles mogen uytbulderen wadt de genegentheydt ofte quade opinie, dye se van yemandt hebben ingenomen, haer voordraecht, - dye zouden vanden alderbesten wel den aldersnoodtsten en̄ doodtwaerdichsten mensche konnen maecken en̄ tzelfde velen vanden volcke doen geloven, gelijck dexemplen ten tijden Mosis, der propheten, des Heren Christi zelfs, zijnder apostelen en̄ jongeren, mitsgaders van hare navolgers wel hebben betoont.
174.	Voorwaer, Jacobus Acontius van Trenten, in zijn boeck, a^o. 1565, in zijn ballingschap uytgegeven en̄ aen de Coninginne Elisabeth van Engelandt gedediceert, staet zulcks geen Coningen noch Princen, veel min eenige predicanten toe, maer houdt het voor tyrannie; ons voor ogen stellende 't exempel vanden Archangel Michael, als hij tegen den duyvel street en̄ handelde vandt lichaem Mosis, en̄ dorste hem de schuldt der lasteringe nyet opleggen, maer seyde: de Here straffe u etc. Op welcke plaetse Caluinus aldus heeft geschreven: Den Archangel Michael en heeft den duyvel, dye nochtans verwurpen en̄ verdoemt was, nyet swaerder derven vloecken, dan dat hij hem den Here overgaf om te bedwingen; maer dese luyden ontsyen haer nyet op thoochste te lasteren de machten dye Godt de Here met grote eere verciert heeft. Ende Andreas Hyperius aldus: Den Archangel Michael, hoewel hij zeer hooch en̄ groot was en̄ rechtvaerdige oorsaeck hadde tegen den lasteraer, heeft denselven nochtans geen meerder smaet

[p. 74]

	durven aendoen, maer heeft alleenlick geseyt: Godt wille u straffen; en̄ een weynich lager seyt hij: zodanigen strijdt hebben de godtzalige leraers tegen den godlosen, daerom behoren de godtzaligen haer aldergematichst te bewijsen.
175.	Twaer te wenschen dat donze zodanige leringen wadt meer in acht hadden en̄ naevolchden, en̄ zoude door Goods genade meer liefde en̄ vrundtschap onder den menschen groeijen, dye men bij dander maniere van doen schijnt vander aerden wech te willen nemen.
176.	Ick hebbe voor desen aen deen en̄ dander wel te kennen gegeven, dat ickt daervoor aensach, gelijck ick hoe langer hoe claerder mene te syen, dat de heren, dye met uytweringe van anderen, de bedieninge vandt burgermeesterschap, tegen doude gewoonte, aen zoo kleynen getal voor haer zelven vendiceren, met hare proceduren, dye zij tegen mijn en̄ mijns gelijcken gebruycken, nyet zullen mogen volstaen; maer dat het beleydt van onse predicanten noch zoo veel verder streekt, dat haere E. daer beneffens noch in corten tijdt, nae de voorgaende exemplen van Wesel, Embden, Groningen, Leuwerden etc. haer tot uytterlick vervolch, tot genoegen vanden voorseyden predicanten, mede zullen moeten laten gebruycken; ofte dat bij gebreecke van dyen, in gelijcke achtinge als ick en̄ mijns gelijcken nu bij haer zijn, zijluyden oock wederom haest bij anderen zullen comen, dye haer daerin zoo hardt zullen voorbij seylen als zij ons nu over thooft hebben geleert; tot dattet (gelijckt in den tijdt van omtrent twintich jaren mette Spaensche tyrannie is geschyet) oock eens eyntelick, eer ment waent, compt te stuyten, en̄ ter tijdt toe dat zij de klem quijt en̄ mede door andere nieuwelingen, dye tenemael aen de predicantten zullen dependeren, overheert zijnde, een yder genoch te doen zal hebben om den zijnen, dye van ander gesindtheydt zouden mogen wesen, uytten brandt te redden. Ten zij dattet bij dander leden vandt landt (gelijck ick hope) werde voorgecomen, alsoo deselue,

[p. 75]

	mijns beduckens, beter op deser luyden actien lettende, wat verder gesicht en̄ gesonder oordel daerin hebben. Daertoe ick mene dat mijn heren alhyer mede wel zouden hebben gecomen, als zij alleenlick hadden gelet op de mennichte vande bittere theologische strijdtschriften, dye een goedt deel jaren herwerts, telcken jare tweemael bij de catalogen vande Franckfoortsche missen werden bevonden van nieuws door verscheyden autheuren uytgegeven te wesen, dye deen dander en̄ elckander met grote confidentie condemneren. Zulcks dat men daeruyt wel syen kan, dat zoo elck van henluyden hadde macht nae wille, de gehele Christenheydt, door haerluyden onderling woeden en̄ moorden, wel haest tot een kleyn hoopken geredigeert, en̄ den Conick van Spaengien bij dat middel den wech totte geambieerde monarchie, buyten zijne costen, geprepareert zoude werden.
177.	Mijn is alrede voor eenige iaren voor de waerheydt geseyt, dat zeeckeren predicant van Delft in een temmelijcke grote vergaderinge zoude hebben geseyt, dat hij (gelijck oock de woorden en̄ actien vanden onsen alhyer dickwils uytwijsen) geen Magistraet voor recht Christelick konde houden, ten ware datse uytten lande deden vertrecken alle de gene dye geen professie deden vande gereformeerde religie, naedat se ses maenden te voorn daertoe waren gesommeert. Is dat nyet den rechten wech vanden jesuiten, dye geen Magistraet voor wettelick houden en̄ kennen willen, dan degene dye den Pauws gehoirsamen.
178.	Maer waerhenen zoude men zulcken groten mennichte van menschen jagen?; dewijle oock voornemelick daermede werden gemeent dyegene, dye wel professie doen vande religie, maer in tstuck vande predestinatie anders als zij gevoelen. Het dunckt mijn buyten alle apparentie te wesen, dat deerste reformateurs, veel min de heren Staten van dese landen, tot eeniger tijdt haer gesicht daerhenen hebben gehadt. Soude dan zulck een werck,

[p. 76]

	insonderheydt hyer te lande, bij dese Regieringe, nyet wel een grote en̄ onvermoede nieuwicheydt wesen?
179.	‘Crudelitatis odio in crudelitatem ruitis, et antequam ipsi liberi sitis, dominari in alios vultis,’ seyt Liuius. Het soude, mijns bedunckens, nyet een haer beter, maer immers alsoo swaer wesen als de Spaensche inquisitie, mitsgaders de verder proceduren van Spangien tegen dye arme luyden van America, van Granada en̄ den Morischen; soodat mijn grouwt dat ick daeraen gedencke. Soude zulck een werck nyet wel een ongehoorde en̄ vervloeckte nieuwicheydt onder ons genaemt mogen wesen? Souden wij daermede nyet al de werldt tegen ons ophetsen en̄ ons zelven onwaerdich maecken, om in geheel Europa eenige plaetse te vinden, daer wij in eerbaerheyt en̄ vrijheydt van conscientie souden mogen leven?
180.	Maer ick verwondere mijn vande grote ongestadicheydt deser luyden, dat zij in zoo swaerwichtigen zaecke, dye directelick strijdt tegen de fundamenten van onse Regieringe, met zoo groten confidentie uytbreecken, en̄ dat zij ter contrarie, alst haer te pas compt, haer eygen en̄ anderer menschen swackheydt en̄ onbequaemheydt in godtlijcken zaecken zoo groot maecken, dat se zelfs het gebet onses Heren, het Vaderonse genaemt, nyet konnen spreecken, zonder met honderleye gedachten daerin gesteurt te werden.
181.	Soude men daeruyt nyet moeten besluyten, dat zij dan met veel groter mennichte van gedachten moeten werden gesteurt in een hele predicatie.
182.	Soude dat nyet wel schijnen Godt metten monde en̄ metten lippen te genaecken en̄ dat het herte verre daervan soude moeten wesen?
183.	Schijnt dat geen ronde belijdenisse te wesen vanden kleynen voortganck dye zij voor alsnoch in de schole des Heren Christi hebben gedaen? en̄ zullen zij evenwel met zulcken confidentie en̄ goedtdunckentheyt, andere goede

[p. 77]

	luyden zoo swaere peryckelen, miserien en̄ uytterste elendicheden mogen bearbeyden, om datse alles wadt zij den luyden voordragen, zonder alle onderscheydt nyet konnen aennemen? Waerhenen wil men de luyden leyden?
184.	Dominus Beza, dye hem tegen den luyden van ander gesindtheydt in religions zaecken zeer wreedt en̄ bloedgierich heeft vertoont, heeft evenwel, zoo tschijnt, noch al wadt omsyen gehadt, oftet hem metten zijnen daerin nyet zoo heel nae wenschen mochte gaen, en̄ daerom op zeeckere plaetse daervan geschreven in naervolgende maniere. ‘Eenige, omdat se haer zelven hebben vroedt gemaeckt, dat men in religions zaecken zoude moeten volgen tgene dat bij den meesten hoop plaetse heeft, menen dat dandere met strafheydt van wetten ofte, des noodt zijnde, met wapenen gedwongen zouden moeten werden.’ Welck gevoelen alsoot bij hem zelven hardt en̄ straf is (wandt wye syet nyet dat op dye maniere verre 't meeste deel van menschen tenemael vernielt en̄ omgebracht zoude moeten werden), soo ist oock onnut en̄ onbequaem om dat quaedt wech te nemen, gelijck de bevindinge zelfs claerlick leert.
185.	Ja tis vol vande meeste en̄ notoirste onbillickheydt, alsoo de zaecke zelfs spreeckt, dat noch uytte mennichte des volcks, noch uytte langdurige gewoonte, doprechticheydt vande religie nyet mach bewesen werden.
186.	Alsoo heeft Caluinus zelfs al lange te voorn geschreven in deser manieren: ‘Gelijck als den Geest Goods eertijdts door den mondt des propheten Esaiae den Joden heeft geboden te syen op de steenrotse, daer se uytgehouwen waren, alsoo ons nu mede tot hetzelfde roepende, vermaent Hij ons hoe verkeerden werck het is, de kercke bij de mennichte des volcks te willen afmeten, gelijck off haer waerdicheydt in een grote schare bestonde.’
187.	Het ernstlick gebot Goods van twetboeek en̄ de heylige schrifture naerstelick te lesen en̄ t'ondersoecken, alles te proeven en̄ tgoede te behouden, gaet hogen en̄

[p. 78]

	lagen aen, en̄ behoort bij een yder wel betracht te werden. Maer dunckt mijn den luyden te veel gevercht te werden, dat men haer mette beandtwoordinge van een vrage op den doop der ionge kinderkens afeyscht volcomen approbatie van alle tgene in de kercken werdt geleert, zonder tzelfde nae ouder gewoonte te maecken relatyff totte h. Schrifture. Wandt daeruyt zoude volgen, dat nyet alleen de kercke nyet, maer oock geen particulier predicant zoude mogen dwalen; twelck al te sorchelick is, en̄ zijn oock al te veel exemplen ter contrarie.
188.	Boven tgene hyer voorn uyt Zwinglio is aengewesen, seyt hij noch uytdruckelick, dat d'ouden den articulen vande gemeenschap der heyligen onder den xij articule des geloofs nyet hebben getelt, maer dattet zelfde naderhandt bij invallende oorzaecke daerbij is gevoecht.
189.	Dye gelijcke getuycht oock Caluinus vande nederdalinge ter hellen.
190.	Maer Franciscus Junius ter contrarie houttet metten ouden daervoor, dat beyde dye articulen bij den Apostelen zelfs zijn gemaeckt, eer se vanden anderen zijn gescheyden.
191.	Caluinus heeft oock dye fundamentele spreucke vande Godtheydt des Heren Christi, Johan. 10 v. 30, tot een ander verstandt getrocken, als 't gemene gevoelen der kercken medebrengt, gelijck oock D. Franciscus Junius deselfde oock treflick daertoe gebruyckt.
192.	De Doctoren van Parijs hebben Petro wel een verkeert harte en̄ dwalinge in den gelove derven toeschriven, naedat hij den h. Geest ontfangen en̄ miraculen gedaen hadde, en̄ den Outvader Augustinus heeftet noch immers zoo grof daermede gemaeckt.
193.	Ende in somma, zijnder wel eenige Oudtvaderen, ofte eenige van d'aldervermaerste Concilien geweest, derwelcker verstandt en̄ besluyten onse predicanten haer tenemael zouden willen onderwerpen?

[p. 79]

194.	Voorwaer, Bogermannus van Leuwerden, dye nochtans met onsen Geldorpius opdt alderzeerste yveren, om al do werldt haer verstandt te doen aennemen, en̄ in plaetse van d'afgeworpene en̄ ontvlodene Spaensche tyrannie, wederom een nieuwe, onder een ander gedaente, te doen aennemen, doet zoo veel aenwysinge vande gebreeckelickheydt des verstands van sommige Oudtvaderen, dat hij geensins (gelijck Beza zelfs mede nyet) haerluyder verstandt hem submitteren ofte daeraen gebonden soude willen wesen. Dyent verder daerop belieft te lesen Augustinum, Lutherum, Franciscum Junium etc., dye zal wel bevinden hoe groten gebreeckelickheydt datter altijd bij den menschen, oock vande meeste name, heeft gescholen. Ist dan nyet te verwonderen, dat een yder dit van anderen wel kan syen, en̄ dat zij nochtans haerselven sulcken volcomentheydt daerin toeschriven, dat zij haer laten duncken dat al de werldt den wet van haer behoort tontvangen?
195.	Athanasius, dye anders boven maten hooch bij haerluyden werdt geacht, schinen zij in dese zaeck gansch nyet te achten, als denwelcken met groten ernst tegen 't vervolch heeft geschreven in zijn Apologeticis, noemende tzelfde een duyvelsche inventie.
196.	Maer even alsoo zeer als in voortijden, is oock tot desen onsen tijden de verkeertheydt, bitterheydt en̄ eygenliefde bij den luyden noch immers alsoo groot, dat d'alderschuldichste den alderontschuldichsten zeer onwaerdelick tracteren ende haer nyet genoegen latende metter luyden woorden, zoo zij dye, om haer verstandt recht uyt te drucken, zelfs gesproocken ofte bij geschrift gestelt hebben, derselver verstandt verkeerdelick en̄ valschelick verdraeyen, gelijck als onder den ouden Augustino en̄ onder den eersten protestanten Melanthoni zelfs is wedervaren, en̄ ick zelver tegen Arminium hebbe syen gebruycken.
197.	Ende dye van dyergelijcke snode handelingen vanden voorneemsten theologen van onsen tijdt en̄ van onser zijde

[p. 80]

zelfs, breder kennisse zoude begeren te hebben, dye kan daervan (boven de mennichfuldige exemplen van excessen en̄ invectiven van onse eygen predicanten zelfs) oock overvloedich stoffe vinden in de handelingen tusschen Dominum Bezam en̄ Doctorem Sarauiam, beyde zoo vermaerde professeuren van eene zelfde kercke van onser zijde, daervan ick een goedt deel plaetsen, tot verstarckinge van mijn eygen memorie, hebbe uytgetceyckent uyt des voors. Sarauia eygen boeck, genaemt Defensio tractationis de diuersis ministrorum gradibus, als namentlick pag. 5. 6. 9. 42. 68. 88. etc. etc.

198.

Wij weten dat recht voor tbegin van dese onse langdurige oirlogen met ernst werde gearbeydt, om (onder den schijn vande ketterye te beter te dempen) in alle quartieren nieuwe bisschoppen in te voeren, dye alomme in de regieringe vanden landen 't voorsitten zouden hebben. Maer wij weten oock ter contrarie, dat God de Heere, onder de wet, het geslachte Leui int algemeen uytte erffenisse vandt landt Canaan heeft uytgesloten, in voegen dat zij daerin den vreemdelingen genoch gelijck gehouden zijn geweest, ende dat henluyden overzulcks andere middelen, zoo van steden en̄ woonplaetsen, als verder onderhoudt, waren geordonneert; Dat oock Moses nyet alleen geen vreemdelingen plaetse in de Regieringe van 't landt heeft ingeruymt; maer over elck geslacht int particulier heeft gestelt alsulcke hoofden, dye uytte respectiue stammen waren geboren. Ja, dat hij tvolck heeft geboden, dat zoo wanneer zij eenen Coninck zouden willen verkiesen, dat zij den zelfden zouden nemen uyt haren broederen. Wij weten van gelijcken, dat oock een gemene voet van Regieringe insonderheydt in desen onsen vaderlande is, dat, volgende de privilegien bij onse voorouderen tot dyen eynde verworven, de beste en̄ gequalificeertste vanden ingeboornen vanden landen daertoe moeten werden gebruyckt.

[p. 81]

Dat oock een vande voorneemste oorzaecken vanden afval van Spangien is geweest, dat men dye voors. nieuwe bisschoppen alomme in de Regieringe wilde invoeren. Ende daerom dunckt mijn een onbillicke zaecke te wesen, dat wij alsnu zelfs zouden gaen practiseren tgene wij in anderen zoo mannelick hebben tegenstaen; en̄ insonderheydt dat wij hyer te lande tweederleye autoriteyt publyck zoude willen funderen, en̄ dat voornemelick om de geestelijcken (meest van uytheemschen en̄ alumnen vandt landt bestaende) boven de politycke Regieringe te verheffen, en̄ dat men geen onderscheyt maecken wil tusschen een kercke, dye onder protectie van een Christelijcke Overheydt, en̄ een ander dye ondert cruys en̄ vervolginge is geseten. Ende dat alsoo een kercke onder een Christelijcke Overheydt geseten, om een ditgen ende om een datgen, ende om zaecken, dye na de wetten vande landen nyet strafbaer zijn, en̄ dye bij de kercke zelfs in personen van qualiteyt en̄ ontsach (gelijck de grote vliegen onverzeert door de spinnewebben passeren) over thooft werden gesyen, den gemenen luyden, tot krenckinge van haren naem en̄ credyt, voort Consistorium (dat zelf noch aen eedt, noch instructie is gebonden) ontbieden, schaamroodt maecken en̄ in opspraeck en̄ kleynachtinge brengen zal. Den overleden Philippus van Marnix, in zijn leven heere van S^t. Aldegonde, dye velen van ons wel bekent, ende int begin van onse oorloch tegen den Coninck van Spangien, zoo in tstuck van theologie als politie, veel gebruyckt en̄ insonderheydt voor een singulier yveraer in de religie gehouden is geweest, - dye heeft wel verstaen, dat eenderleye wetten en̄ ordonnantien bij alderleye natien nyet wel plaetse mogen vinden, en̄ dat daerom ondienstelick is, alle soorten van menschen als over een kamme te willen scheren, daervan hij breedt in zijnen brief vanden laetsten Martij a^o. 1577 heeft geschreven aen Casparum Verheyden, den vader (zoo ick mene) van onsen Casparo, tegenwoor-

[p. 82]

dich alhyer staende, zijnde den lj^en brief vande Secunda Centuria selectiorum epistolarum, a^o. 1617 tot Leyden gedruckt. Ende, dat noch het alderonbillickste is, wil men dese landen opdringen eenige wetten van Geneue, dye wij goedt vinden, en̄ andere verwerpen, dye ons nyet aen en staen^1). In allen schijne off dese landen, ofte Regenten van dyen, geen seggen met allen daerin behoorden te hebben.

199.

Maer zoude nu dopinie en̄ pretense conscientie van onse tegenwoordige predicanten en̄ geestelijcken, dye veelal van buyten comen ofte tot 't slandts costen ter scholen zijn gehouden, zoo wel in de verkiesinge vander Overheydt, als in de regieringe vanden landen, moeten werden gevolcht, gelijck eenige van mijn heeren alhyer daertoe schijnen tinclineren, - soo kan men wel reeckeninge maecken, dat zodanige magistraten tenemael twoordt van zodanige geestelijcken en̄ predicanten spreecken, en̄ nae derselver verstandt alle actien dirigeren zouden moeten; ofte dat, bij gebreecke van dyen, zijluyden metten eersten haer paspoort en̄ haer kussen thuys krijgen, en̄ andere der geestelickheydt ten vollen gehoorsamende, in haerluyder plaetse gestelt werden zouden. Waerdoor dye voors. geestelijcken, tegen 't recht vanden landen, de hele regieringe aen haer trecken, en̄ de genoemde magistraet zelfs anders nyet dan haerluyden hiettendoenen en̄ instrumenten wesen zouden, door denwelcken zij alles zouden beleyden. Gelijck als men seyt, dat de Jesuiten aen haerder zijde al een groten voortganck daerin hebben gedaen, en̄ de Gereformeerden van Schotlandt al in den jaere 1597, als voorn, met haren eygen ende geboren naturellen Coninck, alsnu oock Coninck van geheel Grootbritannien, oock hebben gepoocht onder haer voochdye te stellen,

1) De schrijver schijnt te hebben willen zeggen: opdringen - die ons niet aanstaan, en verwerpen, die wij goed vinden.

[p. 83]

	nyettegenstaende hij in de Gereformeerde religie opgevoet en̄ van extraordinaris geleertheydt was, onder den groten. En̄ werdt evenwel bij henluyden al dat bedrijf den heyligen Geest toegeschreven, daer nochtans Godt de Heere daervan zoo contrarien en̄ genadigen uytganck heeft verleent, inder voegen dat zijne Ma^t bij zijne autoriteyt is gebleven en̄ naderhandt zijnen staet noch zoo merckelick heeft verbetert; maer ten wil altijdt zoo nyet gelucken.
200.	Immers alsoo wij in den corten tijdt vande tegenwoordige regieringe deser landen alrede tegen deselve mede zoo mennichfuldige en̄ periculeuse meneez, als voorn, vander geestelijcken zijde hebben gesyen, soo ist nae mijn gevoelen nyet zonder groot bedencken, dat deselfde van meerder operatie ende effecte zoude hebben geweest, ingevalle onse regieringe bij een hooft hadde bestaen, alsoo ick duchte dattet zelfde bij inductien ofte andere directe ofte indirecte wegen van gestadige persuasien beter tot ander verstandt gebracht, ofte bij andere middelen een voordel afgesyen zoude hebben mogen werden, om alle de zaecken tot haerluyder genoegen te beleyden; twelck bij zoo groten getal van verstandige en wel geoeffende mannen vande regieringe, nae mijn beduncken, zoo wel nyet te wege gebracht heeft konnen werden.
201.	Wij hebben ons hyer al over lange laten bewegen, dat wij de voorneemste handthavers zijn geweest van dye exorbitante contumacie van zoo kleynen getal vandt Classis van Alckmaer, tot krenckinge en̄ vilipendie zoowel van dinformatien en̄ verder besoignen vander Justitie, als vanden resolutien bij den heren Staten zelfs daerop genomen.
202.	Ende alsnu noch een lootgen daerop leggende, ontsiet men hem nyet te controuerteren, timpugneren en̄ tebevechten 't recht, twelck bij zoo veel hoge en̄ voornemen regieringen, onder den protestanten, zoo lange jaren en̄ boven memorie van menschen, in kerckelijcke zaecken is gebruyckt, en̄ met eenen zoo wel de regieringe

[p. 84]

	van dese landen, als van verscheyden Coningen, en̄ insonderheydt van dye uytsteeckende laetst overledene Coninginne Elisabeth, mitsgaders den tegenwoordigen Jacobus, Coninck van Engelandt, alsmede van zoo veel treffelijcke Vorsten, Graven, Republycken en̄ andere van Duytslandt, Zwitserlandt en̄ andere quartieren, van onrechtmatige usurpatien te taxeren en̄ te beschuldigen, en̄ onder denzelven mede de stadt van Geneve, dye wij zoo hooch setten.
203.	Werdende noch daerenboven dit verstandt, onder anderen meer, van zulcker waerde gehouden, dat se conform den voet van m^r Dauid Mostaert en̄ Herman Allertssz. Coster, voorn verhaelt, mitsgaders Henricus Arnoldus, predicant tot Delft, voorgeven, dat se metten genen dye daerin van contrary gesindtheydt zijn, geen gemeenschap van religie met goeder conscientie mogen houden. Welcken volgende haerluyden dan alleen, met seclusie van allen anderen, de hele regieringe zoude competeren; twelck mijn voorwaer dunckt te groten gemeenschap te hebben met dye oude Munstersche rasernije, derwelcker Coninck, nae dat hij al gevangen was, alsdoen noch rondelick verclaerde, dat hij van Godt was beroepen om aldaer te regeren.
204.	Soude de vrijheydt van conscientie haer zoo verde uytbreyden, dat oock zodanige proceduren, daer den helen staet vandt landt aen hangt, daeronder zouden werden begrepen, soo duchte ick dat onsen onderganck ons nader is dan wij wanen. lb/> Ende dit is doorsaeck, waerom ick op den 28^en Nouember deses jaers (zoo als de poincten van beschrivinge, dye tegen dyen zelfden dach waren uytgeschreven, in den Raedt alhyer wierden geexamineert) onder anderen hebbe geseyt, dat mijn docht, dat dese stadt grote oorsaeck was van dese grote nieuwicheyden en̄ misverstanden. Twelck, alsoo ick bemercke bij eenigen qualick genomen te wesen, dye haer laten duncken dat zonder haer harde drivinge op de hoge predestinatie en̄ het aencleven van dyen de

[p. 85]

hele religie in groot perijckel zoude hebben geweest, soo dunckt mij dat hetgene alhyer van n^o. 201 tot n^o. 204 beyde incluis is geseyt, daertoe bewijs genoch behoort te wesen, en̄ dat onse prcoduren daertoe strecken om den Remonstranten nyet alleen uytte hele Regieringe te weren, maer oock tenemael onder den voeten te treden. Daer nochtans onse predicanten (door welcker instigatien de heren aldus opgeritst werden) wel weten, dat deselfde strijdicheyden nyet alleen Melanthoni, Bullingero, Hemmingio en̄ andere meer van dyer zijde, bij Caluino en̄ Beza zelfs, en̄ bij andere meer ten goede, en̄ die voors. p̄sonen bij haer luyden ende bij den haeren in grote achtinge gehouden zijn geweest; maer dat oock veel jaren daernae hare naecomelingen tot dat voors. different hebben geconniueert. Maer alsoo wij naderhandt hebben gesyen, dat dye voors. Remonstranten, door hogen noodt gedrongen zijnde, haer altemet mede wadt hebben gepoocht te starcken, twelck ick mene geschiet te wesen nyet om ons eenichsins te krencken, maer omdat zij peryckel sagen dattet daerop was toegeleyt om haer al heel te verbiten; en̄ dat wij oversulcks alsnu wel konnen syen, dat bij continuatie van onse begonste proceduren, wij zoo wel als zijluyden peryckel zouden lopen om te smoren in den put, dye wij voor haerluyden alleen hadden gepoocht te graven, - soo mene ick, dattet meer als tijdt is, dat wij ten wederzijden, dye voorschreven misverstanden en̄ bitterheyden afleggende, op onser aller en̄ onderlinge behoudenisse letten. Onder alsulcke wetten als men, om daertoe te comen en̄ tonderhouden, zoude konnen ramen, heeft men tot accommodatie van̄ zaecken van Vranckrijck onder anderen mede opgerecht eenige chambres myparties; ick zoude hopen, dat men zulcks ofte dyergelijcke hyer te lande mede wel zoude konnen te wege brengen. Dan mosten insonderheydt de geestelijcken ten wederzijden haer mette regieringe geensins bemoeijen, dye zij onder den Contraremonstranten

[p. 86]

	nu sustineren dat geheel en̄ al door haerluyder handen zouden moeten gaen.
205.	Men beschuldicht de Remonstranten swaerlick van nieuwicheydt in tstuck vande predestinatie en̄ dyergelijcke, twelck mijn dunckt heel ongefundeert te wesen, gelijck hier voorn genoech is aengewesen.
206.	Sijn dan dese proceduren geen nieuwicheydt? Sijn se geen grote nieuwicheydt? Ja ist nyet een heel nieuw Euangelium gepredickt, in zaecken daer thele landt van waecht?
207.	Soude voorwaer tverstandt vanden Regenten vanden steden vander Contreremonstranten zijde, dye haer mede zoo ernstlick tegen de resolutien en̄ decreten vanden heren Staten over de kerckelijcke zaecken opposeren, mede daertoe strecken, gelijck de schriften van sommige kerckelijcke personen van dye zijde wel claerlick uytwijsen, soo zoudet wel een zaecke van grote becommeringe wesen.
208.	Ick hebbe wel bedencken gehadt, dat dye nieuwe drijvinge vande regieringe deser stede tegen den ouden voet, en̄ alsnu over ses ofte geven jaeren eerst zoo uyterlick begost, op een vreemde moer most leggen; maer tschijnt hem, leyder, alrede veel verder te openbaren, dan ick oyt hadde gewaent.
209.	Als wij nochtans het different in questie, alsoo wel van deen als van dander zijde al even twijfelachtich hyelden, zoo dunckt mijn evenwel, dat de zijde, dye meest tot gematichtheydt, tot eenicheydt en̄ tot vermijdinge van scheuringe geneycht is, den christelijcken aerdt gelijckst schijnt te wesen, en̄ dat wij oversulcks door de conservatie van d'eenicheydt meerder zegeninge vanden Heere, tot mainctienement van onsen staet, hebben te verhopen, als door d'oneenicheydt, door dewelcke alle regieringen gewoon zijn t'onder te gaen; daer wel op staet te letten.
210.	Doch om nyet al te lang te maecken, zal ick tot besluyt van desen hyerbij noch voegen eenige redenen,

[p. 87]

	bij Rodolphum Gualtherum, een zeer oudt vermaert leraer in de kercke tot Zurich, onlangs nae Zwinglij doodt, in zijne apologie voor Zwinglio zelfs geschreven, dye mede ten dele vanden gereformeerden ofte immers protesterende geestelijcken van zijnen tijdt getuycht in naervolgender maniere.
211.	D'onwaerdige geschiedenissen sommiger ouden zijn ons troostelick, dewelcke tot haerer tijden grote opspraeck hebben moeten lijden, en̄ nu ter tijdt nochtans vande hele gemeente der gelovigen zeer werden verheerlickt. Wyen is onbekent dyen Origenes, een man van wyens oprechticheydt, gelove, godtvruchticheydt en̄ onwaerdeerlijcke geleertheydt nauwelicks genoch soude konnen werden geseyt? alleenlick sommige weynige zaecken uytgenomen, van dewelcke hij van Hieronymo, dye anders zeer veel van hem hielt, berispt is geweest. Wadt heeft hij treffelick bewijs en̄ blijck gegeven van zijn gelove en̄ religie? met welcken arbeydt heeft hij getuychnisse gegeven van zijnen yver totter godtsalicheydt? Wadt heeft hij al ongemacks en̄ peryckels uytgestaen? Wadt is hem al smaet ende oneer aengedaen? Vele van zijne woorden en̄ geschriften zijn schandelick verkeert, verdrayt en̄ smadelick bij den haren getrocken, ofte eenen verkeerden sin opgedicht, gelijck wij tonsen tijden bevinden. - - Soo ghij dan daerbij voecht Hieronymum en̄ Augustinum, twee zodanige trefflycke lichten, ghij zult bevinden, dat dye mede bij velen suspect en̄ zeer qualick gehandelt en̄ getracteert zijn geweest etc.
212.	Item, onder dengenen dye Christi name belijden, onder den dienaren des woordts, ja onder den theologen vande meeste vermaertheydt, is tot onsen tijden alle het licht der liefden zulcks verstorven, datter nyet een voncksken meer daervan werdt gespeurt, oock alsoo dat se, door ongematichtheydt van haren besonderen haet en̄ haer eygen eergiericheydt overwonnen zijnde, nyet alleen in des godt-

[p. 88]

	saligen mans Zwinglij onderganck haer verheugen, maer dat se oock haer vermaeckelickheydt scheppen, om den overleden te bespotten etc.
213.	Item, noch int eynde van dezelve Apologie: O ghij gelouige naecomelingen, wilt u doch spiegelen en̄ exempel nemen aen tgene tot onsen tijden met onderlinge twisten is gepasseert. Wilt u aen niemandt alsoo verbinden, dat ghij denzelven daernae nyet zoudet mogen ofte derven tegenspreecken, wandt het is al menschenwerck aen allen kantten, oock metten aldervoorneemsten en̄ treffelijcksten tot onsen tijden. Wilt zeluer alles naerstelick ondersoecken, en̄ metten woorde Goods overwegen, en̄ dyenvolgende voor goedt aennemen, tgene ghij bevinden zult daermede overeen te comen, houdende voor goedt, nyet hetgene dat uyt eenige scherpsinnicheydt ofte eergiericheydt van disputeren bij yemandt voortgebracht werdt, maer tgeene uytte waerheydt is voortcomende, en̄ dat ons van alle vertrouwen opdt uytterlijcke gebaer afwijsende, voornemelick op den gelove in Christum aenwijsende is, tot vermeerderinge der liefde en̄ verbeteringe des levens. Dit doende, zult ghij nimmermeer vanden wech der waerheydt afdwalen.
214.	Item noch eenige weynich woorden uyt een corte belijdenisse vanden Keurvorst Frederick, Paltzgraef, deses tegenwoordigen Keurvorsten vader, zoo ick mene, luydende als volcht: ‘Vande religie mijns goeden vaders ben ick nyet afgeweecken, wyens religie was gegrondt op de schriften der Propheten en̄ Apostelen, dye, terwijle hij leefde, nyet in Martinum ofte Jacobum, maer in Christum geloofde’ etc. Ende aldaer een weynich verder: Maer in dit deel ben ick geluckiger dan mijnen vader, dat ick wete dat onder den naem van Caluinum, besmet werdt in Duytslandt, bij de oproerige en̄ eergierige, de waerheydt der orthodoxe religie, twelck zonder twijfel erkent zoude hebben den goeden Keurvorst mijnen vader, zoo hem Godt

[p. 89]

langer hadde laten leven; gelijckerwijs dat bedroch hebben begonnen te erkennen dye twee machtige Saxensche Keurvorsten, den vader Augustus en̄ den zone Christianus, grootmoedige en̄ zeer wijse, discrete Vorsten, aller schrijvers hoge lof en̄ gedachtenisse waerdich. D. Lutherus schriften en houde ick in geen minder waerde, dan mijnen loflijcken vader gedaen heeft; maer te rechte houde ick dye voor onwijse, dye alles wadt hem, als oock andere menschen ontvallen is, gelijck goudt en̄ peerlen achten en̄ houden.

215.

Noch moet ick hier bijvoegen een weynich uyt Doctoris Dauidis Paraei Inleidinge op den Propheet Hoseam, luydende in substantie als volcht: ‘Daer zijn zeer veel theologissche besluyten uyt eenige nootlijcke articulen ofte uyt sommige schriftuyrplaetsen getrocken, als: vande eygenschappen Goods; vandt onderscheydt der godtlijcker personen; van 't verschil vande geboorte des Zoons en̄ vanden uytganck des heyligen Geests; wadt gelegentheydt het heeft met Goods voirsienicheydt in den dingen; vande godlijcke predestinatie, haer oorsaecken en̄ werckingen; vande verwarpinge en̄ verhardinge; vandt onderscheydt der sonden; vande nature des vrijen wils, of se valle onder de voirsienicheydt ofte bestae onder de noodtsaeckelickheydt; vande eygentlijcke onderscheydelickheydt der vereeninge der selfstandicheydt der naturen in Christo, en̄ vande gemeenmaeckinge der eygenschappen; vande overeencoomst en̄ onderscheydt vandt Oude en̄ Nieuwe Testament, en̄ dyergelijck van meer stucken der lere, dye huydensdaechs onder den Euangelisschen in geschille zijn, vanden sacramenten, vanden doop, vandt h. avondtmael, vande verdelinge der thyen geboden, vande kerckelijcke bedieninge, vande middelmatige dingen’ etc. Soo d'Euangelissche theologen huydensdaechs liever in de scholen onder haer zelven daervan met maticheydt handelden, als dat se met bitter predicken en̄ schriven het rouwe gemene volck tot scheuringe verwecken; en̄ dat zij naedachten dat

[p. 90]

dye poincten meestal zodanich zijn, dat zonder peryckel van tgelooff der zalicheydt, Godt ons nyet alle en geeft van een gevoelen te wesen, gelijck als Augustinus schrijft, dat grote mannen, vaders en̄ bisschoppen der kercken (Stephanus, Cyprianus) zonder quetsinge vande liefde en̄ vrede, in therdopen vande ketters van verscheyden gevoelen zijn geweest, ende dat oock bij wijlen d'aldergeleertste en̄ beste beschermers des algemeenen regels met behoudenisse vanden bandt des geloofs nyet eenstemmich mogen wesen, maer dat d'een wadt beter en̄ met meerder waerheydt daervan spreeckt als dander, - daer zoude voorwaer veel minder ydele bitterheydt in de kercke werden gehoort, en̄ zoude oock lichtelick middel konnen werden gevonden om de wonden te genesen en̄ de strijdende partijen tot vrede te brengen.

216.

Desen schrijver, segge ick, is David Pareus, een oudt en̄ vermaert Doctor theologie te Heydelberg, wesende een stadt, dye noch in grote, noch in mennichte van volck, nochte neringe, nochte in gewoonlijcke vrijheydt, opdat ick nyet en segge van licentie ofte ongebondenheydt van velen, bij dese stadt nyet en is te vergelijcken. Ende desen man aldaer sittende, kan evenwel uyt hetgene datter passeert, en̄ van dese geschillen van verre tot zijnder kennisse compt, wel verstaen, dat om tot vrede in de kercke te comen en̄ dye te behouden, deen dander nootsaeckelick zal moeten dragen, zoo veel als buyten peryckel vande noodtsaeckelijckste poincten ter zalicheydt geschieden mach. Waer wildt dan henen, dat men in dusdanigen stadt, jaa in dusdanigen landt, twelck zoo vol, zoo van welvaerent, als van gemeen en̄ oock ten dele arm volck, oock van zoo verscheyden humeuren is, en̄ daer wij dinconvenienten en̄ periculen dagelijcks horen en̄ gevoelen, zoo precys zal gaen als men hyer poocht te doen? Ick en kant nyet anders verstaen, dan dattet bij eenigen, off willens en̄ wetens, off met eenen ontijdtlijcken yver ge-

[p. 91]

	dreven werdt, om alles op der loop, in confusie ende irremediabel verderff te brengen. Ten is noch nyet genoch aen de questien en̄ geschillen, dyeder alrede nyet dan veel te veel zijn, maer men arbeydt noch opdt fundament van suspicien, om bij forme van captieuse vragen, hetzij dan bij collectien ofte andersins, noch yedtwadt meer te wege te brengen, daer men om tgene datter alrede is, meer als te veel te doen heeft, om wel te beslechten. Voorwaer Doctor Pareus voorseyt, in zijn voorschreven boeck pag. 72. 73., bewijst wel een veel anderen yver tot vereeninge en̄ vriendtschap, nyet alleen onder den Gereformeerden, maer oock insonderheydt mette Luterschen, en̄ waer mijns bedunckens wel te wenschen, dat hij daerin wel mocht werden gesecundeert tot beter verseeckertheydt onser allen.
217.	Dyent belieft, dye zoude op dese materie voirder mogen lesen des voorseyden Parei Irenicum ofte Vredeboeck, twelck hij in den jare 1614 heeft laten uytgeven, insonderheydt paginis 14. 39. 66. 67. 68. 69. 71. 150. etc. etc. Maer dye tzelfde boeck int geheel met opmerckinge doorleest, ick mene dat hij zijnen tijdt wel daerin zal besteden.
218.	Hyerbij zoude noch wel passen tgene bij Caluinum zelf, als schyer boven allen anderen hooch geacht, op dese materie in sijne Institutie is geschreven. Item tgene is begrepen in de prefatie, dye uytten naem vande Fransche en̄ Nederlandtsche Gereformeerde kercken, voor de Harmonia Confessionum is gedruckt, en̄ noch omtrent het laetste derdendeel van Augustini sermoen: ‘vande twee blinden, dye bij den wech saten’, mitsgaders tgeene bij dyen vromen en̄ vreedelievenden Melanthon en̄ dyergelijcke meer daervan is vermaent.
219.	Dan alsoo ick in dit werck de cortheydt hebbe gesocht, zoo wille ick dengenen dyent belieft breder kennisse daervan te hebben, op dye voors. plaetsen aen wijsen, verhopende dattet eene mettet ander onderrechtinge genoch geven zal, om te verstaen dattet al te

[p. 92]

	ongerijmt en̄ oock al te periculeus is, om sonder alle omsyen zijn schoot op te houden, hem te laten berechten en̄ alles aen te nemen, wadt ons vanden geestelijcken int gemeen (den vromen nyet te nae gesproocken) zoude mogen werden voorgedragen.
220.	Veel min dat men alle de naturellen, mitsgaders de hele Regieringe van tlandt, thaerder dispositie stellen en̄ haerluyder genegentheydt ofte verstandt onderworpen zoude; maer dat men ter contrarie, ten aensyen van haere mennichfuldige excessen, haerluyden nyet min als alle andere dienaers vanden landen, zoowel groten als kleynen, hogen en̄ lagen, aen behoirlycke ordonnantie en̄ instructie in tstuck van haere bedieninge behoort te binden en̄ deselfde wel exactelick te doen onderhouden; alsoo wij doch wel weten, dat onsen tijdt in haerluyder regard nyet geluckiger werdt bevonden, als den tijdt van onsen voorvaderen.
221.	Beza zelfs, in zijnen brief aen Andream Duditium, verclaert met goede reden gewoon te wesen daervan te spreecken in zulcker manieren, dat zoo wanneer hij de tijden, dye onlangs nae den tijdt der Apostelen geweest zijn, met zijnen tijdt vergelijckt, dat d'ouden meerder conscientie, maer minder wetenschap hebben gehadt, ende dat wij ter contrarie tot onsen tijdt meer wetenschap, maer minder conscientie hebben.
222.	Is dat nyet een beklaechlick getuychnisse tegen ons zelven? ‘De wetenschap blaest op’, seyt Paulus, ‘maer de liefde sticht’, welck alsoo den meesten overganck is; hoewel ick, God loff, wel wete dat het beyde, zoo wel de kennisse ofte wetenschap, als de liefde, treffelijcke gaven Goods zijn, alst de mensche aen hem nyet laet ontbreecken; maer helaes, waer blijven onse vruchten van onse wetenschap, gedyen se nyet meest tot bitterheydt, smaet en̄ lasteringe van onsen evennaesten?
323.	Ende om de waerheydt te seggen, mogen wij ons

[p. 93]

	nyet wel beclagen over dye grote afwijckinge vande oude gewoonlijcke oprechticheydt, dye noch bij onsen tijden in desen onsen vaderlande zoo geheel gemeen plach te wesen, en̄ nu dagelijcks, als of men de luyden daervan afschricken en̄ schuw maecken wilde, voor werckheylicheydt werdt uytgeroepen? De meerderheydt van wetenschap behoort immers daertoe nyet te strecken.
224.	Wye isser nu van allen dengenen, dye vandt pausdoom afgetreden zijn, dye eenige verdiensten stellen in wercken, bij menschen ingestelt, en̄ dye nyet en weten dat zij zoowel in danckbaerheydt over Godes ontfangene weldaden, als int volbrengen van zijne geboden, onuytspreeckelijcke veel ten achteren en̄ nyet waerdich zijn haere hoofden voor den Here op te slaen? Ick spreecke nyet van reuckelose ofte onboetvaerdige menschen, maer dye arbeyden om in vresen en̄ beven haere zalicheydt te wercken, door Godes genade, dye hij den menschen zoo mildelick aenbiedt.
225.	Twas, mijns bedunckens, nodiger, dat men den luyden haere gebreeckelickheydt levendich voor ogen stelde, en̄ met een goeden yver tot waere godtvruchticheydt, deucht en̄ beterschap des levens aenprickelde, als dat men eenigen schijn geeft, als dat zij int benaerstigen van goede wercken dwalen, en̄ haer selven daermede in peryckel van haere zalicheydt stellen zouden.
226.	Het gedenckt mijn zeer wel, dat int begin vande reformatie heel anders daerin wierde gehandelt, en̄ dat men den luyden, deen bij dander, twater wel degelick uytten ogen dede vloeyen; bij welcke middelen ick mene dat meerder vrucht totte ware godtzalicheydt bearbeydt is geweest.
227.	De Heere Almachtich, dye daer dodet en̄ levendich maeckt, ter hellen leydet en̄ wederom daeruyt, wille verder door zijne genade en̄ barmherticheydt daerin voorsyen, tot zijnder eeren en̄ onser aller zalicheydt. Amen.