Alle de gedrukte werken 1611-1738. Deel 4 en 5. Nederlandsche Historien

[p. 805]

P.C. Hoofts Nederlandsche Historien
Neegentiende Boek.

[1582]

⁺GAnsch Neêrlandt stond nu opgetooghen in 't verwachten ⁺van den nieuwen Landsheere uit Engelandt. De Prins van Oranje, zich hebbende, met dien van Espinoy, samt veel' andre Heeren en Jonkren, om zyner Hoogheit t'ontmoeten, vervoeght tot in Walchere, braght daar de heele Louwmaandt des jaars vyftienhonderttweeëntachtentigh oover. Op den eersten der naastvolghende maant ving de Hartogh zyn reyz aan. De staatsy zyns afscheyds blaakte ⁺met zelden gezienen luyster: strydende de Fransche titsigheit en de Engelsche pracht, elke om uit te steeken booven d'andre in verstandt van hooveeren. Zelfs de Kooningin deed hem uitgeley, tot Kantelbergh toe, op drie Duytsche mylen naa aan zee; en hem wyders verzelschappen van Robbert Dudley, Graave van Leyçester, grooten schildtknaap; den Opperammiraal Hauwaart; den Heere Hunsdon; haare Raadsluyden, Ridders van de Hoosbandt, en gelast om zynen persoon, door loflyk getuyghenis, den Staaten op 't hooghst aan te beveelen; met verklaaring, dat haare Majesteit achten zoude, den dienst, die men hem deede, zelf genooten te hebben. 'T geen haar hier toe beweeghde, schynt geweest te zyn de hoope, van Vrankryk en Spanje noch eyndtlyk t'zaamen in 't war te zien raaken; om daarentussen zelf rust te hebben, en haare stonde waar te neemen. Getal van Engelschen Eedeldoom, wel tot hondert meesters, en driehondert dienaars, vermeerden den sleep, daar hy meê t'zeyl ging, op den achtsten van Sprokkelmaant, in vyftien groote scheepen der Kooninginne, die hem op den tienden tot Vlissinge leeverden. Hier ontfingen hem Oranje, ⁺Espinoy, en d'andre hoofttakken der Neederlandsche stammen, met alle bewys van toenyghenden ootmoedt, en gebruykte men, oover en weeder, d'uitgeleezenste manieren van plichtpleeghing en voldoenigheit. De toevloedt des volx was zoo groot, dat men 't quaadt genoegh had, met splitsen van den drang, om hem naa 't Raadhuys te leyden; daar hy, dien aavondt geherberght en heerlyk getoeft werd. 'T geschal van trompetten en diergelyk blaastuygh, de galm van trommels en klokken, verdoofde yders ooren. Het dondren van 't geschut, zoo uit de stadt als uit de scheepen van oorlogh, maakte breê bres in de lucht, en deed zich bescheydelyk hooren, tot Kalis toe in Vrankryk. Des andren daaghs, mits de wegh ⁺glipprigh van 't vriezen was, ging hy te voet naa Middelburgh; en werd ook aldaar met oovermilde vertooning van hartlyke eerbiedenis, ingehaalt. Hebbende thans d'andre steeden van dat eylandt bezightight, voer hy den zeeventienden, met al dien omslagh van gezelschap, van daar, in vierenvyftigh scheepen; sliep, dien nacht, op stroom; 's nachts daaraan, in de schanse te Lillo. 'S maandaaghs, den neegentienden, goeds tyds, be-

+ 1582.

+ De Prins van Oranje in Zeelandt.

+ Anjou vertrekt, uit Engelandt.

+ Zyn' ontfankenis tot Vlissinge.

+ Tot Middelburgh.

[p. 806]

gaf ⁺hy zich weeder t'scheep, en quam, met weldigen windtvang van vlaggen en wimpels, Antwerpen verby brallen. Hier stonden alle kaaden en werven blank, van ontrent twintighduyzent burghers, der wyze beweert, dat men geloofde, in drie de beste steeden van Christendoom zulk een' meenighte van schoone waapenen, toebehoorende den poorteren, niet te vinden te zyn. Toen de handtbussen en groove stukken aan't balderen; en antwoordde men, uit de oorloghscheepen, met gelyke stem op de groet. Een' roerscheut booven de noch staande buytenmuuren van 't Slot, trad hy uit, op een veldt bezet met twintigh vendelen burghers, en hunne ruytery. Hier werd hy bewelkoomt van de Majestraaten te paarde, die hem, met al zyn gevolgh, leydden naa een sierlyk toonneel, opgerecht teeghen oover den hoek, daar de vesten der stadt aan die van den Burgh gehecht, en, zoo d'eene als ⁺d'andre, fraay t'aanschouwen waaren. De Staaten van Brabant, hebbende dus lang gebeydt op deeze stellaadje, daalden af, om den Hartogh te bejeeghenen; en by hen voeghde zich, als een voortreflyk lidt der Ridderschap, de Prins van Oranje. De eerste heusheeden volbraght zynde, klommen zy weeder booven, met de achtbaarste Fransche en Engelsche Heeren, neevens zyn' Hoogheit: die daar in eenen stoel, bekleedt met gouwde laaken, gezet werd. Van weeghe der Baroenen, Eedelen, en gemaghtighden der steeden van Brabant, begon toen de griffier dier Staaten, Andries Hessels, zyn' aanspraak, dankende Goode voor de gelukkighe aankoomst van hunnen beschermer, en verhaalende, tot onderrichting der byweezende vremdelingen, de oorzaaken der verlaatinge van Kooning Philips; en dat zy bereydt waaren, manschap en hulde te zweeren aan zyn' Hoogheit; in de welke hun docht verwekt te zien eenen der ouwde Borgoensche en Brabantsche Hartoghen, meede gesprooten uit de Doorluchtighste struyk van Vrankryk: die door meêwaarighe goedertierenheit de harten der Landtzaaten; door hunne strydbaarheit, en de getrouwe diensten der onderdaanen, zoo aanzienlyke Heerlykyen veroovert hadden. De Hartogh, hierop, dankte den Staaten zeer minlyk, dat hy, onder zoo veele maghtighe Vorsten, van hun verkooren was, om hen te verlossen van den ooverlast en de tieranny der Spanjaarden, en te regeeren naar hunne wetten, gewoonten, en voorrechten: en verzeekerde hun, dat de billykheit hunner zaake, samt de eere en liefde die z'hem toedroeghen, hem hadden doen besluyten, hunne bescherming, en 't oprechten hunner ouwde vryheit, t'aanveirden; en daar aan te besteeden alle middelen hem van Goode verleent, samt de geene, die 't den Kooning zynen broeder, en der Kooninginne van Engelandt, door gunst, gelieven moghte hem by te zetten: jaa dat hy zyn eyghen bloedt en leeven daar voor gewillighlyk verstrekken zouw. Toen las Hessels, in Neederduytsche taale, de punten van de Blyde inkoomst der Hartoghen van Brabant den volke voor. De zelve waaren oovergezet in Fransoys, met een' nieuwe voorreede aan zyn' Hoogheit; die hy vraaghde, oft zy zich gezindt vond die te bezweeren, oft eenighe naader voldoening begeerde. Zy antwoordde, gekeert tot den Prinse van Oranje, in deeze punten, doorzien te vooren, en ooverwooghen met hem te scheepe in 't herwaarts koomen uk Zeelandt, niet aanstootlyx te vinden, nochte dienvolghends in 't bezweeren der zelve. Deeze verklaaring kundighde men desgelyx af, en met een ook, in Neederduytsch, de form van den eedt: die voorts, in Fransoys, door heer Diedrik van Liesveldt, Kanseler van Brabant, den Hartoghe werd voorgestaaft; en by hem, van woordt tot woordt, naagesprooken. Toen vertoonde Hessels den omstanderen, hoe de Hartoghen van Brabandt plaghten t'hunner ontfankenis eenen tweeden eedt te doen, aan de Baroenen, Eedelen, Steeden en alle Landtzaaten, van hun te weezen goede,

+ 1582.

+ Tot Antwerpen.

[p. 807]

⁺rechtveyrdighe Vorsten, en hen niet te handelen naar eyghen wil, oft by weeghe van daadtlykheit, maar naar hunne wetten en vrydoomen. Zynde ⁺dit gezwooren by zyn' Hoogheit gelyk 't eerste; braght men den Hartoghlyken hoedt, en sleependen mantel, beyde van roodt karmozyn fluweel, gevoedert met armynen, te voorschyn. De Fransois, op vertoogh van Oranje, dat de staatzy deeze kleeding vereyschte, scheen zich te keeren aan 't maxel, zweemende zoo luttel naa de draavende manier; en vraaghde, oft hy z'ook in de stadt zouw behoeven te draaghen. Men antwoordd' hem jaa; en dat het, het hooghtydigh gewaadt der Hartoghen van Brabant was. Als hy't toestond, behing hem de Prins eerst met den mantel; en sluytende den knoop, zeyd' hem, Myn' Heere deeze knoop dient wel vast geslooten te zyn, op dat niemandt uwer Hoogheit den mantel aftrekke. Voorts zette zyn' Doorluchtigheit hem den hoedt op 't hooft, en wenschte hem alle geluk, als nu Hartooghe van Brabant. Daarnaa werd der gemeente voorgeleezen 't geen de Baroenen, Eedelen, en der steeden gemaghtighden hem te zweeren hadden; die 't zelfste, verhaalt door den Kanseler, naaspraaken, beloovende eerbiedelyk zyner Hoogheit getrouw en onderdaanigh te weezen. Zynde deeze eeden weederzydelinx gedaan; beval de Majestraat van Antwerpen haaren ^* Loontrekkenden Raadsman Johan van der Warke, zyn' Hoogheit ook aan te gaan met een' reede, gepast naar de geleeghenheit des tyds, uit naame van de stadt en 't Markgraafschap des Heylighen Ryx. Als hy uit had, en de Vorst zyn zeggen in dank genoomen; keerde zich de Raadsman ten aanschouweren, en riep hun toe, dat de Hartogh aan de stadt en 't Markgraafschap eedt zouw doen, daar Godt zynen zeeghen toe gaave, op dat zoo wightigh een werk tot gloorye zyns Heylighen naams, heyl des Lands, en vermeering van de eere zyner Hoogheit gedeeghe; en droegh hem den eedt voor, in Brabandsch. ⁺Den zelven nam de heer Straalen, Amman der Stadt, in Fransoys (hoewel Philips van Schoonhoove, Heer van Wanroye, voorwendde, zich, als Burghermeester, zulx toe te koomen) den Hartoghe af. Daarop behandighde Schoonhoove hem eenen vergulden sleutel, als recht van eyghendoom aan de stadt. Doch zyn' Hoogheit, gaf dien den Burghermeester weeder oover, met vrundtlyk aanmelden van genoegh verzeekert te zyn, dat hy en de poorters, en d'andre ingezeetenen de stadt, getrouwlyk, gelyk dus lang geschiedt was, voortaan bewaaren zouden. Als deeze pleghtigheeden haar volle beslagh hadden, verhieven de Brabantsche Herauten hunne stem in Fransoys, Leeve de Hartogh van Brabant, en Lottringe. Teffens ging de klank der trompetten op, en worpmen eenen hoop gouwde en zilvere grielpenningen onder 't volk; die aan d'eene zyde zyn' troony, oft de waapenen van Anjou en Brabant hadden, met zynen naam en tytels; aan d'andre zyn blazoen, een' zon stoovende 't aardtryk, en weghjaaghende de wolken; deeze woorden daarby, Fovet & discutit: Zy queekt en verdryft. Zyn' Hoogheit, hiernaa, van het toonneel gekoomen, beschreed een wit Naapelsch ros, behangen met fluweelen zaadelkleedt, schor van Borduurzel; en deed alzoo haaren inridt, door de Kaizars oft Sant Jooris poort. De orde van haar geleyde, aanzienlyk ten hooghste, ⁺was deeze. De twee wachtmeesters der stadt, te paarde. Twee steêbooden met het waapen der stadt. De trompetters met haar waapen. De Oosterlingen, oft Hooghduitsche koopluyden wel opgezeeten, en gekleedt naar de wyze van dien Landtaardt. De Engelsche koopluyden, alle gedekt met kazakken van zwart fluweel en eenerley maxel. De Kornellen en Hopluyden der burgherye. Voorts veel Eedelmannen, zoo inboorlingen, als Fransoyzen en Engelschen. 'T lichaam der stadt, als wykmeesters, deekens, ouwde Wethouders, weesmeesters, onderscheepenen,

+ 1582.

+ Hy wort ingehuldt tot Hartoghe van Brabants.

* Pensionaaris.

+ Ook tot Markgraave des Heylighen Ryx.

+ Zyn' intreê tot Antwerpen.

[p. 808]

⁺paysmaakers, scheepenen van de halle, deurwaarders, geheymschryvers, griffiers, loontrekkende raadsluiden, ontfangers, schatmeesters, scheepenen, de Amman, en twee Burghermeesters: alle met zwartfluweele mantels. De trompetten der Staaten van Brabant. De zelve Staaten; te weeten, de gemaghtighden der kleene steeden, de gemaghtighden der stadt Antwerpen, de gemaghtighden der stadt Brussel, de Eedelen van Brabant; de Kanseler, en booven hem Lammoraal van Egmondt, Baroen van Gaasbeek, broeder des Graaven. Weederom groot getal van Neederlandschen, Fransoyschen, Engelschen Aadel, prachtigh uitgestreeken, en op trotse kleppers. De Zwitsers, en helbardiers van 's Hartoghen lyfwacht. Zyn hofgezin, ondermengt met etlyke Engelsche Heeren. De Graaf van Laval tussen twee Engelsche Baroenen. De Prins van Espinoy tussen Hunsdon en Hauwaart. De Prins Dolfyn, zoon des Hartoghen van Monpensier, tussen den Graaf van Leycester en den Prins van Oranje. De Schout van Antwerpen, Markgraaf des Lands van Rye, met ongedekten hoofde, en de roede des gerechts in der handt. De Baroen van Meroode, heer van Petersum, bedienende te dien daaghe 't ampt van Maarschalk van Brabant, en draaghende een bloot zwaardt voor den Hartogh. De persoon van zyn' Hoogheit, omringt van de drie schutteryen der stadt, als lyfhoeders. Graaf Maurits van Nassau; zoon des Prinsen van Oranje, tussen Graaf Philips van Nassau Johans zoon, en den Engelschen Baroen Cheffeldt. De Fransche lyfwacht des Hartoghen, en de lyfwacht des Prinsen van Oranje. Ten laaste de twintigh burghervendels, in voeghlyke ordening. Zes Antwerpsche Eedelluyden naamen den Hartogh waar aan de poort, met eenen heemel van gekruyft gouwde laaken, en droeghen dien oover zyn hooft, door stadt. Alle straaten, tot aan de huyzing zyner Hoogheit, naamelyk Sant Michiels klooster, zagh men beheynt met gewaapenden onder hunne vendels; de markt, en andre ruymten, gestoffeert met gelyk volk in slaghorde. De triomf booghen, stellaadjen, opschriften, vertooningen van leevende en andre zinnebeelden, slaande op de hoope zyner heylzaame regeeringe, waaren meenigherley in vondt en bediedzel, en blaakten van konstigh sieraadt zonder eenighe spaarzaamheit; hoewel de kortheit van zes daaghen toerustens het noch braaver uitsteeken der werken belet had. Maar met klaarder glans verhelderd' hem als eyghe grootdaadigheit, en de eerste en opperste oeffening van 't vorstlyk ampt, dat hy aan twee oft driehondert bloote hoofden, gebannen om misdryf, die, zich houdende aan een' koorde, hem volghden, en om genaade riepen, vergiffenis bewillighde. De Herauten, op de kruysweeghen, en elders, oopenden nu en dan de handt, zaayende van 't voornoemde geldt. Waar hy verby reed, scheenen de geevels zelve hem toe te lachen, uit de ooghen der vrouwen en joffren van alle soorten, gepropt in de vensters. Met het vertoeven aan elk toonneel, daar dan de trompetten, schalmeyen, kromhoorens, en ander fluytspel, opklonken, sloot de nacht eer hy tot Sant Michiels raakte. Maar 't licht der lampetten, toortsen, teertonnen verheeven tot aan de daaken, vuurwerken op de toorens, zulx de gansche stadt scheen in vlam te staan, maakten dat men geenen dagh miste. Zoo haast als hy oover den drempel van 't klooster was, werden teffens twintigh oft dertighduyzent handtbussen afgeschooten. Hiermeê toogh yder t'huyswaarts, behalven de geenen die waaken moesten: en vond zich alles, in min dan een half uur, uit de waapenen; gelyk zy 's morghens, met wondre stilte, binnen den tydt van een uur, daarin gekoomen waaren. Toen gingen ook d'andre Heeren, elk naa zyn herbergh; en tweemaals rondom de stadt, al 't grof geschut los. Den tweeëntwintighsten der gemelde maant, deed de Hartogh, op zeeker groot toonneel

+ 1582.

[p. 809]

⁺voor 't Raadthuys, eenen bezondren eedt aan de stadt; ontfing weederzydelinx dien van de Majestraat en Burghery; liet echter een deel gelds onder de gemeente werpen; en keerde, daarnaa, met oovertalligh gezelschap, op 't Raadthuys daar zy met koninklyk banket, en uitgelaate vroolykheit onthaalt werden. Ten naasten daaghe naamen hun afscheydt de Engelsche Heeren, aanbiedende den Hartooghe en den Landen alle gunst en goedwilligheit van weeghe de Kooninginne. Als men door deeze ⁺drokheeden was, braght de Prins van Oranje, voor zyn' Hoogheit, de gemaghtighden der gezuyverde kerken, die haar alle gelukzaaligheit van regeering toewenschten, met aanbieding hunner onderdaanigheit, en beede dat zy, naavolghende de voetstappen van haaren grootvaader Kooning Fransoys den Eersten, de weetenschappen en leeraars der zelve, voorstaan en koestren wilde. Waarop zy antwoordde zeer verheught te zyn, door 't speuren van zulk een' eendraght, t'haarder ontfankenis; dat zy, hoopende hunne hoope te vervullen, hen, neevens d'andre Landtzaaten, in haare bescherming nam; begeerende te volharden in de gunste, die zy van ouwds den luyden van letteren toedroegh. Wyders als't quam tot het doen der weederzydighe eeden, van den Hartogh, en van de gemaghtighden der andre Landtschappen; zoo werd zwaarigheit voorgewendt by de Hollandsche, ⁺Zeeuwsche, en Uitrechtsche, als niet gelast daartoe van hunne meesters, om reedenen die de zaak vordert dat wy althans ontfouwen. Wy hebben, daar 't tydt was, vermeldt, hoe quaalyk den Staaten deezer drie oorden aan Franschen ooverheer lustte; en hun besluyt in Lentemaant des jaars vyftienhondert tachtentigh genoomen, van daartoe te beroepen den Prins van Oranje. Echter hadden, om d'andre gewesten niet schuw te maaken van 't werk met Anjou, de gezanten uit den naame van Hollandt en Zeelandt, meede gestemt tot het verdragh aangegaan in 't Plessis neeven Tours, en bekraftight tot Bordeaux; doch bedongen by het dertiende punt, dat deeze twee gewesten moesten blyven gelyk zy jeeghenwordelyk waaren, in 't stuk van den Godsdienst en anderszins; hoewel zy, in zaaken roerende de munte, oorlooghe, schatting, en voorrechten tussen de Landen en steeden, zich zyner Hoogheit en der Algemeynschappe zouden onderwerpen, volghends de verdingen en handelsluytingen, gemaakt oft noch te maaken by gemeyn goeddunken der breede Staaten, naar den voet der ouwde gewoonten en vrydoomen. En men meende met het woordt Anderszins, het gezagh, dat den Prinse, samt het recht, dat, om 't zelve te mooghen vermeerderen, deezen Landtschappen toegestaan was by de Gentsche Bevreeding: hoewel zeer weynigh persoonen, die ter vergaadringe der Hollandsche oft Zeeuwsche Staaten verscheenen, van dit geheym wisten. Ook was dit, voor 't sluyten des handels, den Hartooghe alzoo beduydt; en hy daarmeê te vreede geweest, beloovende den Prinse, die uitlegging te laaten stadt grypen, by twee bezondere ^* Weederbrieven: aan de welke, bevordert door Aldegonde, zyne Doorluchtigheit nochtans geen genoeghen nam. Nu hadden de Staaten ⁺van Hollandt, tot Amsterdam, op den vyftienden van Lentemaant des jaars vyftienhondert eenentachtigh, zyner Doorluchtigheit aangebooden het opperbewindt, te voeren, niet op 's Kooninx als voor heene, maar op haaren eyghen naame. Ende hoewel de Prins, dat pas, kleene geneeghenheit daartoe toonde, dringende op 't huldighen van Anjou; zoo had hy nochtans, op den vyfden van Hooymaandt des zelven jaars, voor zoo lang als de krygh zoude duuren, daarin bewillight. Hier op, voorts, waaren, van de opdraght by de Staaten, van d'aanveyrding by den Prinse, brieven gemaakt; en de eeden gedaan op den vierentwintighsten der zelfste maant, tet eene zyde by zyne Doorluchtigheit, ter

+ 1582.

+ De gemaghtighden der hervormde kerken wenschen den Hartooghe geluk.

+ Zwaarigheit gemaakt in 't zweeren aan hem, by die van Hollandt, Zeelandt, en Uitrecht De waarom.

* Renversaal-brieven:

+ De Hollanders hadden den Prinse 't hooghbebewindt aangebooden, te voeren op zynen eyghen naam.

[p. 810]

⁺andre by de gemaghtighden des Eedeldooms, en der steeden Dordrecht, ⁺Haarlem, Delft, Leyde, Gouwde, Rotterdam, Gorkum, Schiedam, Briel, Schoonhooven, Alkmaar, Hooren, Enkhuizen, Eedam, Monnikkendam, Purmerendt: al de welke, tot bewys van dien, hunne naamen geteekent hadden, op den rug huns briefs, die niet vermaande van ⁺Amsterdam, Woerde, Ouwdewaater, Muyde, Naarde, Weesp, Heusde, Geertruydenbergh. Noopende de form der aanstaande regeeringe, begreepen beyde de brieven zeekre alalleensluydende voorwaarden: waaronder deeze in wightigheit uitstaaken. Dat de Prins, zonder verlof der Staaten, zouw mooghen bezetting leggen in alle plaatsen daar 't hem goedt dochte. Dat hem vry stonde, als 't noodt deede, de Amptmannen en Wethouders buyten 's tyds te verwisselen met kennis van zaaken en van 't meeste deel der vroedschap van de plaatze, zonder verkorting der voorrechten; al de welke hy in kracht hadde te houden, uitgezeyt ⁺de geene die by den Hartogh van Alva, oft zyne naazaaten in de Landtvooghdye, sint het begin der waapeninge van Hollandt en Zeelandt, verleent waaren. Dat hy belangende den Godsdienst, alleenlyk handthaaven zouw den gezuyverden; doch niet gehengen, dat yemandt, geloofsweeghe, ondertast, gemoeyt, oft beleydight wierde. Met de Staaten van Uitrecht haaperde 't stuk eerst aan twist in 't raamen van 't geen zy op den Prinse bespreeken wilden; daarnaa aan andre toevallen. Maar die van Hollandt waaren allenskens verder geschreeden, raadzaam vindende, zyner Doorluchtigheit, zonder bepaaling van tydt, de hooghe Oovrigheit, onder den tytel van Graave, volkoomentlyk op te draaghen; en hadden, ⁺dienaangaande, met haar begost te handelen: oordeelende de wereldtkundighe luyden, dat het den ganschen Neederlande tot nut, en der Fransche maght tot eenen breydel dienen zouw, indien d'andre gewesten, wen men 't hun te zuur maakte, de hulp der Hollandsche Bondtgenooten, ongezwicht van uitheemsch geweldt, t'eenen toeverlaat hielden. In dit gewricht nu der dingen, op dat de weyghering der gemaghtighden van Hollandt in d'andre geenen af keer van 't huldighen des Hartooghen baarde, lieten zy zich ooverreeden door den Prins, tot leesting van den zelfsten eedt, naa dat zyne Doorluchcigheit van hem verkreeghen had eenen bondigher ^* weederbrief, meldende, Hoe zyne meening nooit geweest was, de Gentsche bevreeding, oft zyne beloften gedaan aan den Prinse, eenighszins door 't verdragh van Bordeaux te verachteren; nochte dat hy althans verstond, de Staaten van Hollandt, en Zeelandt, en Uitrecht, zoo hunne gemaghtighden zich tot zweeren neevens d'andre voeghden, voorder daardoor te verplichten, dan tot eendraght in 't voeren der oorlooghe, opbrengen huns aandeels in de kosten der zelve, gelyken voet op 't ⁺stuk der munte, en 't handthaaven onderlinx van de vrydoomen, rechten, en gewoonten der Landtschappen. De Uitrechtsche gemaghtighden, echter, bewillighden in geene beloften van manschap; en stonden alleenlyk oover 't beëedighen der andre, onder schriftelyke kennis dat hun zulx tot geen naadeel zouw strekken. Zoo deeden ook de Geldersche. Die van Ooveryssel, en die van de Ommelanden, vonden zich toen in de vergaadring der Algemeyne Staaten niet. Doch die van Gelderlandt ooverquaamen, op den derden van Grasmaant, met Anjou, en naamen hem aan t'hunnen Hartooghe, en Graave van Zutven. De Staaten van de Groninger oft Vriesche Ommelanden tussen de Eems en de Lauwers, ⁺erkenden hem, daarnaa, meede voor hunnen Heere; ontfingen den zynen, en deeden hem hunnen eedt, door hunne gemaghtighden: waaraf, op den twaalfden van Zoomermaant, brieven verleeden werden, in de welke hy zich, onder andre ook den tytel van Graave van Hollandt en Zee-

+ 1582.

+ De voorneemlykste voorwaarden zyner regeeringe.

+ Die van Uitrecht marden met het beroepen des Prinsen tot het hoogh gezagh, by mangel van eendraght.

+ De Hollanders hadden begost met hem te handelen van opdraght voor altoos, en onder tytel van Graave.

+ Zy laaten zich echter verspreeken door den Prins om den Hartooghe te zweeren, op zeeker bescheydt van ongehoudenis.

* Renversaalbrief.

+ Die van Uitrecht doen geen manschap; nochte die van Gelderlandt op dat pas; Maar deeze onlanx daarnaa.

+ Desgelyx die van de Ommelanden.

[p. 811]

landt ⁺toeschreef. Oover al dit geloofden de Spanjaards noch niet, dat Oranje het recht meende met den Hartogh; maar slechts war tussen Vrankryk en Spanje zocht, denkende midlerwyl diep te wortelen in 't bewindt, en dat hem geen' geleeghenheit faalen zouw, om, ter eene tydt oft ter andre, de Fransoyzen te schuppen. Ende het scheen zeeker niet veyligh voor Engelandt, Vrankryx verheffing door 't aanhechten van Neêrlandt te gehengen; ook geen oorber voor Vrankryk dien wasdoom aan de Engelschen toe te staan; nochte wenschlyk voor eene van beyde die kroonen, dat de Spanjaardt weeder meester wierde; jaa raadzaamer voor Spanje zelf, te lyden dat hier de Prins, dan het een oft het ander van twee zoo maghtighe volken heerschte. De zorghen der nieuwe Vorstlykheit ⁺naamen haaren aanvang met een verzoek op de Prinsen van Oranje en Espinoy, samt hunne byzitters in Raade om oopening van 's Lands zaaken, en aanwyzing van wegh tot het herstellen van den Staat. Waarop die Heeren by geschrift vertoonden, Dat nocht burgherlyk bestier, nocht Rechtspleeghing, nocht krystucht, streek houden konden, daar 't aan getrouwen boezem van gemeene penningen, mangelde. Dat de schattingen niet behoorlyk en eenpaarlyk geint werden. Dat men een' lyst van 't volk, en ooverslagh van de kosten des oorloghs behoefde te maaken, om t' elker maant op de betaaling te passen. Dat men moest zien af te reekenen met de krysluyden, en hen by verdragh te paayen; ook beeter orde te raamen, teeghens den aanstaanden tydt, te beginnen met den eersten van Grasmaant. Hoe men 's Lands inkoomsten zouw vermeeren mooghen, by verscheyde manieren, die zy te kennen gaaven. Dat men, gemerkt de sterke toerusting des vyands, diende t' zynen weederstandt een heyr van de troepen die in 't Landt waaren op de beên te brengen, terwyl d'uitheemsche verwacht werden: en naardien dit niet doenlyk viel, zonder den knechten een maant, den ruiteren anderhalve maant solds aan te tellen; zoo behoorden de Landtschappen, die hun aandeel in de bewilghing van Oestmaant lestleeden noch niet hadden opgebraght,veyrdighlyk, in afslagh van dien, twee maanden schattings te verschaffen. Dat tot de achtbaarheit en vordering der rechtspleeghinge vereyscht werd het weederinstellen des grooten Raads van Mechele; oft anders 't vermeerderen van 't getal der geenen, die reeds genoemt waaren om te dienen in den heymelyken Raadt. Hoe 't hun noodigh docht, tot weering van allen omkoop en zydgangen, de luyden van den Raadt van Staate, van den Heymelyken, van dien van de geldmiddelen, en hunne onderworpelingen, jaarlyx te voldoen van hun wedde; 't welk men zoude mooghen vinden uit de Geestlyke goedren, oft anders, tot minste quetsing der gemeente; 't en waare de Staaten zich eerstdaaghs voeghen wilden tot verhooghing der Vorstlyke haave, op dat de betaaling der voorzeyde Amptluyden, zommighe der welke oover achterstal van vier, vyf, jaa zes jaaren klaaghden, daaruit vervallen wierde. De Hartogh, naa 't ooverweeghen van den inhoudt, stelde, om 't gevoelen der Staaten op elk punt te verstaan, 't geschrift in hunne handen; en dat (gelyk hem de tong aardigh gehangen was) met oovervrundtlyke aanspraak, die niet aasemde dan leevendighen yver tot louwtere gloory, te verdienen door 't betrachten van zynen plicht en 't heyl des volx, dien hy zyn bloedt ten beste bood. ⁺De Roomsgezinden, hebbende nu eenen Heer van 't zelfste geloof, gingen hem aan, om vrye oeffening van Godsdienst; dewyl ze hun, seedert acht maanden herwaarts, meestendeels was verbooden geweest. Toen oopenbaarde zich de kommer van 't regeeren eener tweedraghtighe gemeente, in een' zaak, die nocht voeghlyk van hem geweyghert kon worden, nocht ingewillight zonder den grootsten hoop der burgherye te mishaaghen. By de Majestraat, en al de leeden van Antwerpen dreef hy eevenwel deur, dat,

+ 1582.

+ De Hartogh verzoekt oopening van 's Lands zaaken, en van middel om den staat te herstellen: waarop hy berichting kryght.

+ De Roomsgezinden verzoeken vrye oeffening van hunnen Godsdienst aan zyn Hoogheit.

[p. 812]

⁺in de kerke van Sant Michiels klooster, die hem geoopent was, alle ⁺Roomsgezinden, hebbende de laatste drie jaaren in der stadt gewoont, zouden mooghen verschynen zonder waapenen, mits afzweerende te voore den Kooning van Spanje, en eedt doende aan zyn' Hoogheit en de stadt; zonder ook elders hunnen Godsdienst te pleeghen, dan naar luydt der voorgangene keure. Maar elk bykans bleef voor eerst uit de Mis, om buyten dien eedt te blyven. Daarnaa, allenskens verstout, quaamen zy onbeëedight te kerke. Dies drong men, op den elfden van Grasmaant, ⁺d'onwillighen tot het zweeren, by straffe van tweehondert gulden ten behoeve der armen. Terwyl de Staaten op 't boovenverhaalde geschrift raadslaaghden, rypte teeghens den persoon des Prinsen van Oranje een toeleg, die in deezer wyze besteeken, ter proeve gebraght, en vergaan is. Johan d'Isuncha, Biskayer, gebooren tot Victoria, en eertyds bewindsman oover de lyftoght der Spaansche heyren in Neêrlandt, had, sint het verkundighen ⁺des laatsten bans van Philips teeghen den Prins, gemaalt op verscheyde middelen om zyn' Doorluchtigheit ter doodt te brengen; en niemandt daartoe bequaamer geoordeelt, dan eenen Gaspar d'Anastro, zynen landsman; die naa veel ramps geleeden by den koophandel, op't punt stond om achter uit te vaaren; zulx geen stuk zoo oevel oft hachlyk scheen, des hy, verrukt van wanhoop, zich niet willigh onderwinden zouw. De berooyde koopman dan, aangezocht by brieven, by booden, van Isuncha, ontfing ten laatste een bondschrift geteekent by den Kooning, dat hem (voerd' hy 't werk uit) tachtentighduizendt dukaaten aan gelde, oft de waarde aan renten beloofde, booven een' Commandery van Sant Jakob. Naa veel ooverlegs in 't hart, te blood om eighen lyf te waaghen, ontdekt hy 't verloop zyner zaaken aan eenen Antonio Venero zynen kassier, ook Biskayer, met heete traanen: en, als deeze dien gelyken vloedt van meedelyden afdreeven, verhaalt hem 't gehandelde met Isuncha, en slaat acht op zyn gelaat, oft het eenighe prikkels van bekooring zouw melden. Maar de kassier, 't zy mits aanstoot in 't geweeten, oft om 's gevaars wil, ysd' 'er af. Toen schiet Anastro uit, van eenen andren zynen dienaar en landsman, genaamt Johan Javregui, jongeling van twee oft drieëntwintigh jaaren, kort van leest, somber en styfzinnigh van aardt; die (zoo hem docht) wat hy ook aannam te bestaan, onverschrikt volvoeren zouw: en vraaght Venero, oft hy deezen niet streng genoegh tot den aanslagh hiel. Daarop wendde Venero voor, dat bedenklyk viel, oft men geen' zonde maaken moest van den onvoorzightighen jongman in zyn kenlyk bederf te mennen. Toen braght Anastro by, dat de Prins, door den Kooning die de plaats des gerechts bekleedde, voor weederspannigh en doods eyghen verklaart was; zulx eenen yghelyke vry stond, hem, als wettelyk verweezen, om den hals te helpen; en dat hy hierin vast ging, hebbende daarop doen raadspleeghen met verscheyde Godtgeleerden in Spanje. Voorts beveelt hy Venero te vertrekken; roept Javregui, en aanheffende met een' zucht uit het diepste der borst getooghen, zeyt hem; Zonder te zyn meer dan verzeekert van uwe trouw en deftigheit, gegrondt op Godtvruchtighen yver, ik zoude my, in deezen droeven staat der gemeyne en myner bezondre zaaken t' uwaarts, niet keeren. Ghy ziet myn' ooghen roodt en gezwollen, en kunt, zoo ik achte, de oorzaak wel afmeeten. Want al oover een' wyl heb ik gespeurt, hoe wee u 't hoonen onzes Kooninx, en d'ellende van dit gewest doet, dat wy, hoewel gebooren in Spanje, voor onz tweede vaaderlandt houden. Hoe ghy u quelt in 't ongeluk, dat my buyten eyghe schuldt, door bankbreuk van andren ooverkomt, is my ook wel gebleeken. Lang heb ik vergeefs naa eenigh oopen rondom gezien: nu vertoont' er ons de Heemel een, waardoor ghy uwen Kooning, uw vaaderlandt, en my teffens, uit deeze doolhooven van beroerten en benauwt-

+ 1582.

+ Men belieft hun op voorwaarde van den Spanjaart af te zweeren.

+ Daar koomen zy noode aan: dies worden 'er toe gedrongen.

+ Toeleg op 't leeven des Prinsen van Oranje, door Jan Javregui.

[p. 813]

heeden ⁺redden kunt. Denkt eens om den vlechter en aanfokker der zelve; om dien Oranje: die eerst Goode, thans zynen Landsheere, trouw brak. Denkt, hoe hy, rechtelyk gedoemt daaroover, zich vervorderde, met uitgeeven van dat lasterlyk schrift, de Kooninklyke eer en achtbaarheit te vertreeden. Denkt hoe hy eyndtlyk de Neederlandsche zielen, betoovert door zyn' gemaakte meêwaarigheit, tot inhaalen van vreemden Vorste vervoert heeft. Deeze eedtschender moet van kant. Staatlyke belooningen heeft daartoe de Kooning gestelt. Maar door deeze, die nochtans ten aanzien myner en uwer geleeghenheit niet te verwerpen staan, word ik niet zoo zeer beweeght, als door aantuyghing van 't gemoedt, dat ons vuydigheit, jaa trouwloosheit verwyt, indien wy eenen tieran, Gods en der menschen vyandt, gebooren tot uitrooying deezer Landtschappen, langer in 't leeven lyden. Hier zweegh hy, besproeyende, gelyk voor heen, zyn' wangen: en ziende den knecht, eer die eens kikte, met onverdraayde ooghen, en ganschen aanschyn, 't schelmstuk belooven, knelt hem tussen de armen. Daarop berst Javregui uit, met onbedeesden mondt: Hier hebt ghy my gereedt. Niet van heeden oft gister is 't, dat ik dit in mynen boezem brouw. Althans gemaghtight tot den neêrslagh, wil ik' er flux meê deur; my kreunende des gevaars eeven luttel als der voorwaarden, daar ik met op ding, zynde verzeekert te sterven. Raamt maar wat best dienen zal, een' kling oft een zinkroer. Ik, ongewoont 't vuurwaapen te handelen, zal wisser met de dag treffen. Myn eenigh verzoek op u, is dat ghy, in uwe gebeeden, mynen geest zynen Schepper aanbeveelt; en van den Kooning verwerft, dat hy, zorgh draaghen de voor mynen ouwden vaader, hem zyne korte daaghen in geen' slordighe armoê laat' eyndighen. Hier viel hem Anastro dus in zyn' woorden: O loflyk voorneemen! O braave rustigheit! Dan ik wilde wel, dat ghy beeter uitgang hoopte, en de gloory te genieten, die zoo eedel een' daadt zal kroonen. Schept dit vertrouwen uit de kraft van 't Heylighdoom, dat ik u leevren zal. Toen geeft hy hem een taafelboexken, en eenighe briefkens, gevult met gebeedekens, en beloftenissen van vasten, beedevaarten, ryke schenkaadjen aan Christ- en Mariebeelden, indien hy te lyf bleeve. Zeeker geschrift, om in geval van vankenis te dienen, voeght hy booven al hierneevens; beloovende by 't zelve, uit's Koonings naam; dat de stadt alle wenschlyke voorwaarden van zyne Majesteit verkryghen zouw, zoo de Majestraat zich heuslyk droeghe teeghens den handtdaadighen. Met deezen toeverlaat gordde hy listelyk het opzet van den raazenden gezel, op dat het, met flaauwen der eerste hitte, 't welk geschaapen was in berouw van zoo reukeloos een erbieding te eyndighen, hem niet quaame t' ontglyen. De stoutheit dan, geblinddoekt van oovergeloof, en gestyft door aanblik van straffeloosheit, bleef steegh: en daar werd bestemt, tot d'eerste quetsuur het zinkroer te gebruyken. Javregui voorts, beloerende zyn' stonde, besloot, den achttienden van Lentemaant, eenen zondagh, dien de Christlykheit beveelt met Godtzaaligh rusten te vieren, door zoo heylloos een werk t'onteeren. Anastro, hebbende den Ammiraal Treslong diets gemaakt, dat hy in haaste naa Kalis reyzen moest, om zyn bederf te verhoeden, door 't berghen van veele goedren, die anders, mits 't ooverlyden zyns bewindsmans aldaar, volghends de rechten van Vrankryk aan den Kooning vervallen zouden, ging hem voorschryven af, aan den heere van Sweevezeel, zynen Steêhouder tot Duynkerke; en vertrok, op dinxdagh, den dertienden der maant, uit Antwerpen derwaarts, oover Brug. Ten gezetten daaghe bieghtte zich d'ander aan eenen Antonis Timmerman, Dominikaaner Monnik, gewoon ter sluik Misse te doen in 't huys van Anastro; en voeghd' 'er in 't lest by, wat hy teeghens Oranje in den zin had. Timmerman prees het stuk, mits dat hy 't, zonder zucht tot eyghe baat, ter eere Gods,

+ 1582.

[p. 814]

⁺en ten gemeynen nutte des Koninx en vaaderlands aanvinge. Hebbende, daarop, quytschelding van zonden, en 't misbroodt ontfangen, bevestighd' hy weederom zyn besluit aan den Monnik; dronk een' teugh Malvazeys; en nam zynen wegh naa de huyzingen der afgebrooke burgh, daar de Prins geherberght was. Dees, des uchtents ter preeke geweest, hield nu zyn middaghmaal, in 't oopenbaar op de groote zaal, neevens zyn' kindren, met de Graaven van Laval en Hohenloo, twee zoonen van Graave Johan van Nassau, de Heeren van Bonnivet en Pruneaulx. Naa 't opneemen der taafelen, als hy, omringt van Heeren en Eedelluyden, naa zyn' kaamer ging, neemt javregui, gemengt onder den stoet, met de bus onder den hoedt, zyn' Doorluchtigheit waar; en jaaght haar eenen koeghel onder 't rechte oor in, die door 't geheemelte des monds, beneeden 't slinke kaakebeen, met breeken van eenen tandt, uitquam. Mits oovermaat van kruydt, borst de loop, en bezeerde zynen duym. Daar zyn'er, die melden, dat hy echter niet liet naa zyn' dolk te tasten. Maar, 't zy uit zorghe daarvoor, oft uit onbedachte heevigheit, eenighe hofjonkers braghten hem ylinx twee oft drie rappiersteeken. De Prins, bedodt door den slagh, zoo hy seedert vertelt heeft, meynde in 't eerst dat'er een stuk van 't getimmer stortte: daar naa bezweek hy, met verdonkring van gezight; en werd alzoo van de omstanders geschorst. Thans, koomende allenskens tot zich ⁺zelven, en bevroedende, aan 't gerucht, en den brandt in zyn hayr, wat'er gebeurt was, riep, Ik vergeeve hem myn doodt; spaart den misdaadighe. Dan die was reeds door de helbardiers voorts afgemaakt. In 't leyden zyner Doorluchtigheit naa 't gemak, zeyde zy meerwerfs, slaande de ooghen op de ⁺Fransoysche Heeren, Ach! Hoe getrouw eenen dienaar verliest zyne Hoogheit? De faam terstondt aan 't hollen door stadt. Daar ryst maghtighe beroerte. Men sluyt'er de poorten; spant'er de kettingen; yder spoeyt zich gewaapent naa zynen hoefslagh toe. Waardoor, die beweeghenis eenigher wyze werd in dwang gehouden. Grooter ontsteltheit bedremmelde 's Prinsen hofgezin, mits arghewaan op de Fransoyzen; als oft zy, meewustigh des bedryfs, om den oorspronk van dien te verduystren, den moorder, die ook op hunne maniere gekleedt was, niet uit bobbeling van gramschap, maar met bezinden raadt, hadden omgebraght. 'T zelfste bedenken viel op de trauwanten: zulx m''er vol omziens en vreezewas, dat het stuk, onderleyt by eenen man, met verzaamelt geweldt zouw hervat worden. Hohenloo, derhalven, doet strax alle deuren met wisse wachters bezetcen; de meenighte ruymen, en de geenen daar men aan twyfelde. De Hartogh was in Sant Michiels klooster; deeze juyst zyn geboortedagh; en, om de feest van dien te houden, groot gereedtschap gemaakt, tot steekspeelen, banket, en mommeryen, teeghens den aavondt. D'eerste maare, die hy kreegh, luydde dat de Prins het al ⁺afgeleyt had. Byster versleeghen hier door, en zich inbeeldende 't quaadt vermoeden, dat men allom nu teeghens de zynen uitstrooyde, liet hy de vreughdstaatzy vaaren, en zond getrouwe luyden aan zyne Doorluchtigheit. Deeze, als op haar uiterste, beklaaghde 's lands ongeluk, samt de moeyte, beschooren voor den armen nieuwen Vorst; en vermaande de teeghenwoordighen t'zyner gehoorzaamheit, met aantuyghen dat zy, in dien staat der dingen, geenen bequaamer tot hunne bescherming wist. Haare dienaars voeghden zich meest al ontrent haar: dan haar zoon Graaf Maurits, gaande toen in zyn vyftiende jaar, maar verreziende booven zyn' ouwderdoom, gaf zyner droef heit, hoe groot zy was, zoo veel niet toe, oft hy beleedighde zich tot vlytigh schouwen van 't lichaam des moorders. De bus, dien uit der handt gevlooghen, werd op de vloer gevonden; een' scheedelooze dolk in zyn boxen. Voorts had hy oover zich, een' kaars van groen was, een Agnus Dei, eenen Jesuytschen Cathechismus, 't gemelde taafelboexken,

+ 1582.

+ De moorder gedoodt op heete daadt.

+ Ontsteltenis t' Antwerpen.

+ Verbaastheit van Anjou.

[p. 815]

⁺en de papieren met gebeeden, eenighe wissel-en kundschapbrieven, Al de welke, geoopent en doorzien by den Heer van Aldegonde, en blykende geschreeven in Spaansch, de achterdocht, die men op de Fransoizen had, wegh naamen. Immiddels werd de Prins te bedde geholpen, de wonde gezalft, met eenighe hoope van geneezing; dewyl hem gezight nocht spraak, en, voor al, 't verstandt niet begaf. Zynde hem ontraaden veele woorden te gebruyken; schreef hy met vaste en veirdighe handt. De groote kropaader vond men afgeschooten: doch 't vuur, oorzaak dier schaade, had ze weeder eensdeels geboet, toeschrookende de eynden; daar anders kleene kans tot stelpen van 't bloedt zouw geweest zyn. Men bedaard' 'er dan yetwes: en zich moeyende alleen lyk met naaspeuren van de waarheit der zaake, deed den dooden, oft hy te kennen waar, op de markt en een' schavot, aan een' paal zetten. Door deeze en andre naarstigheeden quam zyn naam aan den dagh. Waarop de kassier en de Monnik gevangen werden; met noch etlyke van Anastroos huysgenooten, die, onschuldigh bevonden, thans weederom los raakten. Venero, in 't eerst, speelde den onweetende: maar, als men hem 't lyk toonde, bekend' hy dat het Johan Javregui was, en bestorf van vertzaaghtheit. Des andren morghens kreegh men brieven van Anastro, uit Brug, aan hem: waar door hy oovertuyght alles grondigh ontdekte. Timmerman ook, gemelt van hem, zagh met loochenen niet te winnen, en verklaarde op 't laast, van gevoelen geweest te zyn, dat elk, met goeden gewisse, den Prins, uit kracht van 's Kooninx ban, moght ombrengen; maar, dat hy, alsnu hebbende aandachtelyker daarop gelet, die meyning verworp, biddende de rechters om vergiffenis, en deeze verklaaring te voeghen by zyne voorighe belydenis, zoo zy naamaals wierd' uitgegeeven; op dat niemandt hem hielde voor gestorven in die dooling. Ten zelven daaghe werdt het lichaam van Javregui gevierendeelt; het hooft geplant op een bolwerk der Burgh, dat naa 't kiel strekte; d'andre leeden tot vier poorten uitgehangen. De Prins, verwittight dat Venero en Timmerman sterven zouden, schreef met eyghen handt aan Aldegonde, dat hy hun de misdaat, voor zoo veel z' hem aanging, vergaf, verzoekende dat men hun, al moghten zy misschien een' harde straf verdient ⁺hebben, een' korte en zaghte doodt deede. Dies wierden zy eerst aan staaken gewurght; toen aan vier stukken gehakt: die hingh men ook ter poorten uit, en stelde de hoofden op twee andre bolwerken van 't Slot: van waar zy, vier jaaren hiernaa, als Parma de stadt gedwongen had, door de Jesuyten werden afgenoomen, oopenbaarlykals heylighdoom geëert, en eyndtlyk begraaven. Anastro, tot Duynkerke gekoomen, vruntlyk ontfangen, en ten eeten genoodight van Zweevezeel, verworf gewenschte afveirdighing, en eenen tromslaagherom vrye reyzbrief tot Greevelinge van la Motte te gaan haalen. Dien boode verzocht hy te spoeyen, hem beloovende een goedt stuk gelds; en vond, geduurende 't uitzyn des zelven, zich zeer beteutert, van waar dat de bommel ondertussen moght' uitbreeken. Bet ooverstreed hem de verquikking zyn' anxt, als hy, verbaast van blydschap, den weederkeerenden tromslaagher, in plaats van eenen dukaat, wel dertigh dubble Spaansche pistoletten toeworp. Waaroover de tromslaagher schalk oogh kreegh, en den Heere van Zweevezeel aandiende, dat de koopman yet snoods onder de leeden moest' hebben, en raadzaam waar hem aan te houden. Maar Zweevezeel, ten opmerke van Treslongs gunstbrief, ontzagh zich des. D'ander was geen 'twee uuren uit Duynkerke geweest, of daar quam schryven van den Ammiraal, dat men Anastro zouw in hechtenis neemen, wiens dienaar met een' scheut des Prinsen koonen gegrieft had. Toen verfoeyde Zweevezeel zyn' suffigheit, en deed hem daadtlyk van een' vaan paarden, met volle ren, doch te spaade,

+ 1582.

+ De meêwustighen worden gestraft.

[p. 816]

⁺naajaaghen. De Spanjaardt, in veyligheit geraakt, trok, graaghlyk aanneemende d'eerste en heetste tyding, voorts naa Doornik; en beroemde zich van 't aanstichten der moordt, als eener doorluchtighe daadt, by den Prinse van Parma. Jaa, opgeblaazen met vertrouwen op de kraft zyns vernufts en vroedtmaakens, mits hem gelukt was den dommen quant tot draaven in zyn' doodt te bekallen, waand' hy wonderlyke dingen door gebloemde reedenen te kunnen verrichten; en vermat zich den Ammiraal van Zeelandt, en verscheyde plaatsen op 's Kooninx zyde te trekken, zoo de beloften, ⁺die hy haar doen zoude, by Farneze, bevestight wierden. De Landtvooghdt, oft stellende eenigh geloof in zyn snorken, oft peynzende dat het in allen gevalle niet hinderen kon de steeden te tintelen, veirdighde, den tweeëntwintighsten van Lentemaant, aan de regeerders van Antwerpen, Brussel, Gent, Brugge, Mechele, Ypere, Ouwdenaarde, Duynkerke, Berghen op Zoom, en elwaarts, brieven af: waar by hy hun zyne behulpzaamheit, t'eener genaadighe verzoeninge met den Kooning, aanbood; ⁺als hoopende, dat, met het eeuwigh sluyten van 's Prinsen ooghen, dien hy voor oorspronk der gemeyne ellenden schold, de hunne zouden geoopent zyn. Aan Treslong ook, en den scheepshopman Marten Drooghe, schreef Anastro; en neevens hem, aan den Ammiraal, de Prins van Parma zelf. Maar eene stadt, jaa enkel persoon niet, die daar door eenighszins bleek te wankelen. Ten teeghendeele vervloekten zy zoo gruwlyk een voorneemen, en ontstaaken, heftigher veel, in liefde tot Oranje, en haat teeghens de Spanjaards. D'eenentwintighste van Lentemaant, woonsdagh, werd t'Antwerpen besteedt aan vasten en bidden voor zyne gezontheit, in alle kerken, met nooit geziene toeloop van menschen: die, hoewel ⁺zy met uiterlyk steenen en schreyen, niet alleen oft des gemeenen Lands, maar elkes huysgezins vaader op zyn verscheyden geleeghen hadde, bitere droefheit beweezen, dieper in 't harte treurden. Als 't nu zoo verre was, dat deeze noodt verwonnen scheen, sloegh't 'er schielyk meê om, en ⁺verdween schier alle hoope; mits de roove, tussen den vyfden en zesten van Grasmaant, afviel; zulx de strotaader, ontsprongen, oover de twaalf ponden bloeds uitgelpte. Boovendien, toogh men des, om het te verleyden, zyner Doorluchtigheit wel twee ponden af, zonder dat het daarnaa luysterde. Want, om de quetsuur bequaamelyk te sluyten, kon men 't quaalyk passen met verbandt; 't welk, styf gespannen de keel te zeer benauwde, oft pyn en toetoght verwekte; slappelyk prangende, voor de vloedt week. Naa veele middelen vergeefs aangewendt, ried Leonardo Botalli van Asti, die toen den Hartoghe voor Arts diende, dat verscheyde persoonen, elkandren verpoozende, zouden gestaadelyk den duym op het loch houden. Dit drukte ⁺met maate, zonder nochtans toe te geeven, en slechts ter plaatse daar 't noodigh was. En alzoo werd het bloedt allenskens gestremt, by behulp eener wieke bestreeken met rypzalf, en gewentelt in heffe van gezuyvert kooperroot, dat de Alchymisten Colchotar oft caput mortuum vitrioli noemen. Dit laaste was de vondt van Josepho Michieli van Luca; die nauwlyx eenighe artsenykennis, dan uit ervaarentheit, had, en zyne geheimenissen wist konstlyk te doen achten en gelden; doch zich uitbundighlyk queet in deeze geleeghenheit. 'S Prinsen zuster, Graavin van Zwartsenburgh, verzuymde geenerley plicht van dienstveirdigheit by hem; en zyne gemaalin, Charlotte van Bourbon immers zoo luttel. Maar deeze, eerst gekrenkt door verschietenis, ⁺voorts afgemat van 't waaken, viel, mits den nieuwen storm., dien haar 't ontspringen der wonde leeverde, in een' brandende koorts; en ooverleed zeer Christelyk, op den vyfden van Bloeymaant, 's morghens; als nu de Prins zynen kerkgang gedaan had op den tweeden, die, verordent tot eenen dagh van dankzegging, met wonderlyken drang van volk, jookende naa 't ge-

+ 1582.

+ Parma, waanende den Prins doodt te zyn, schryft daarop aan verscheyde steeden:

+ Ook aan Treslong, Ammiraal van Zeelandt: gelyk aan den zelven, en aan Hopman Marten Drooghe.

+ Anastro, aanstichter der moordt, schryft.

+ Biddagh t'Antwerpen voor 's Prinsen gezontheit; en wonderlyk bewys van de zucht der gemeynte t'hemwaarts.

+ De kropaader ontspringt: waar door hy in nieuw gevaar komt: doch wort eyndtlyk geholpen.

+ Zyne gemaalin, Charlotte van Bourbon, ooverlydt.

[p. 817]

zight ⁺zyner Doorluchtigheit, en met veel weenens van vreughde, geviert ⁺was. Met staatlyke uitvaart eener sleep van wel ontrent tweeduyzent lange mantels, en ongeveynsde rouwe, werd zy op den neeghenden, in de besnydeniskappel der hooftkerke, ter aarde besteedt; en lankzaam vergeeten, mits 't naaleeven haarder deughden, die zich niet alleen haaren eegenoot, maar al de haaren geëyghent hadden. Als de gemoeden wat bezaadighden van deeze ontsteltenissen, voeren d'Algemeine Staaten voort met raadtslaan op 's Hartooghen voorstel; en beslooten, dat de Heeren van den Landtraadt zouden blyven in dienst, als Raadsluiden van Staate neevens zyn' Hoogheit, voor den tydt van een half jaar, ingegaan met den eersten van Sprokkelmaant; en by maniere van voorraadt, het beschik hebben ⁺van de krysgeldtzaaken, met bystandt van eenen algemeynen ontfanger, en van schatmeesters ter weederzyden der Maaze; zonder een' kaamer van beeden of schattingen op te rechten. 'T beleydt des oorloghs zouw geheel aan zyn' Hoogheit staan. Doch die van Hollandt voeghden daarby, dat het oppergebiedt in deezen, binnen hunne grenzen, samt die van Zeelandt en Uitrecht, by den Prinse van Oranje te blyven hadde, volghends de Gentsche Bevreeding. De som van vierentwintigh tonnen schats jaarlyx, belooft aan den Hartooghe by 't verdragh van Bordeaux, werd verhooght tot dertigh toe; daarenbooven, noch ingewillight vyftighduyzendt ⁺gulden ter maandt, voor een half jaar. Waaroover men hem en den Landtraade in handen stelde ^* de geley- en verlofgelden der inkoomende en uitgaande koopmanschappen, en, tot verzeekring der voorzeyde maantlyke geldthulpe, de middelen der vertieringe van wynen, bieren, gemaal, en graan, haaring, zout, en zeep; om te doen innen by ^* verzaameling oft verpachting, ten meesten oorbaar. Des zouden die van Gelderlandt, Uitrecht, en Ooveryssel, voor drie maanden, ingaande met den eersten van Grasmaant, alleenlyk betaalen hun aandeel in de gemeene lasten als voorheen. Die van Hollandt, vindende geenszins geraaden onder d'algemeyne middelen de hunne te vermengen, nochte daarmeê den Hartogh en Raadt van Staate te laaten beworden, sloeghen voor, by form van goeddunken, dat de gewesten wel zouden mooghen bestaan met inbrengen hunner middelen van sleete, tot vervalling van de vyftighduyzendt gulden ter maant; maar elk behoorde gestelt te worden op zyn aandeel in de tweehondert vyftighduyzendt gulden ter maandt, die dertigh hondertduyzent gulden in 't jaar maakten; en daarenteeghens te genieten 't ooverschot der ^* geley-en verlofgelden, booven de lasten; dewyl de Hartogh, tot het voeren der oorlooghe, zoo te waater als te lande, meer niet van hun altzaamen dan dertigh ⁺tonnen gouds te eyschen had. Noopende 't stuk des gerechts, in byster verloop geraakt, mits de dwerreling der tyden en 't verwildren der landtzaaten by den krygh, en zonderling mits het staaken der rechtspleeghing van den grooten Raadt van Mechele, en van den heymelyken, door verscheyde toevallen, vond men goedt, dewyl de Landtschappen noch niet hadden kunnen besluyten, wat plaatsen en zaaken aan 't eyndtoordeel der zelve Raaden t'onderwerpen stonden, alle dingtaalen, daar gebraght by ^* beroep, voor die reyze te herzeynden naa de gewesten waaruit zy gekoomen waaren, om gesleeten te worden by de Rechtshooven aldaar, oft by andre persoonen, te kiezen door de Ooverheit, op benoeming van de Landtschappen. Tot uitwyzing der zaaken, gekoomen, oft moetende koomen, zonder beroep, ten eersten gedinge, voor den grooten en den heymelyken Raad, zoude zyn' Hoogheit, uit tweeëntwintigh persoonen, te benoemen by d'Algemeine Staaten, zeeven Raadsluyden kiezen; de welke ook te vonnissen hadden oover alle andre zaaken, die, naar de voorrechten en gewoonten van de Landen, tot

+ 1582.

+ De Landtraadt krygt last, by maniere van voorraadt, om te dienen als Raadt van Staate by den Hartogh.

+ Dien wort het beleydt der oorlooghe bevoolen: doch in Hollandt, Zeerlandt, en Uitrecht niet.

+ Ruymer inwilghing van schating.

* Convoyen en Licenten.

* Collectatie.

* Convoyen en Licenten.

+ Eenighe orde, tot naader toe, op 't stuk, der hooghe Rechtspleeghing.

* Appel.

[p. 818]

⁺'s Vorsten eyghe kennisse stonden. En de gemaghtighden der gewesten ⁺zouden by hunne meesters bezorghen, dat de benoeming gedaan wierde binnen drie weeken naa 't scheyden der vergaadringe; oft, by mangel van dien, zyn' Hoogheit mooghen voortgaan met kiezen, uit de genoemden oft anderzins. Deeze benoeming lieten die van Hollandt te loor loopen, vreezende 's Lands gerechtigheit daar by te verkorten; en stelden zelf, in deezen jaare, eenen hooghen Raadt van neeghen persoonen in, op naame des Prinsen van Oranje, als beroepen tot de hooghe Oovrigheit. Geduurende ⁺deeze beezigheeden t' Antwerpen, met het schikken der algemeyne regeeringe, naamen zich t' Uitrecht de Burgherhopluyden, en etlyke poorters, de zorgh aan,van de zaaken in dien oordt, tot bondigher orde te brengen. Hiertoe begeerden zy voor al, dat het zitten der Geestlykheit onder de Staaten afgeschaft wierde, gelyk in Brabandt en verscheyde andre Landtschappen geschiedt was. De steedsche Majestraat, erduchtende de gemeente, stond het toe. Maar, de Geestlyken alzoo uit hun recht te zetten, had geen' kleene zwaarigheit in; en de Prins 't zelve verzoek, in den jaare vyftienhondert tachtentigh afgeslaaghen: waaroover men gemaghtighden aan zyne Doorluchtigheit schikte. Eindtlyk verklaarde de Landtraadt ⁺aan d'Oostzyde der Maaze, op den vierden van Grasmaant, Dat, tot weederzeggen van den Prinse toe, de vyf kapittelen zich voortaan met geen' Landtzaaken te moeyen hadden. Maar de Vroedschap van Uitrecht zoude, uit al de Kanoniken, benoemen tien oft twaalf, wel vertrouwbaar, en van den hervormden Godsdienst, oft toegedaan den zelven; om uit hun, by de Ridderschap en de Steeden, zes of acht gekooren te worden, die 't eerste lidt der Staaten hadden uit te beelden. Welke ^* gekooreling en zouden geacht worden voor wereltlyke luyden, en 't Pausdoom en den Spanjaardt afzweeren. Deeze uitspraak is bekraftight by den Prinse, op den veertienden van Hooimaant, en fint achtervolght tot noch toe. In de wintersche daaghen was weynigh verricht met de waapenen. Verdugo, uitgelokt door de vorst, in 't left van Louwmaant, had hestelyk besprongen een' ⁺schans, onlanx gesticht by den heer van Nyenoordt, door last van Meroode, tot Oldeborn, om de Zeevenwolden te verzeekeren: doch moeten aftrekken met merklyk verlies; alzoo die van binnen zich kloeklyk weerden, en eenen sterken uitval deeden. Voorts was'er ontzet op de beên; en Nyenoordt, slaande in de staart, braght'er etlyke gevangenen, en goeden buyt af. De Spaanschen nochtans voerden maghtighen schrik om her, met bernen en blaaken, tot dat een schielyke dooy hen weeder te nest dreef. Gelyke schaade leeden d'inwoonders van de Maare, door de Staatschen, uit Nieuwezyl. In Vlaandre, by Warkoin, vingen de bezettelingen van Meenen veele treflyke luyden, reyzende onder geley van tweehondert Albanoyzen, die ⁺verrast en gebrooken werden. In Arthoys had zeeker Fransch Hopman, genaamt Braave, behendelyk Lens bemeestert voor den Hartogh van Brabant. En de heer van Montigny, berennende terstondt de zelve stadt, was, door de bezettelingen van Kaamerik, bedwongen geweest te deyzen, met afbrek en groot gevaar, tot in de voorburghen van Douay. Doch de inneemers van Lens, thans kraftigher omringt, en quaalyk voorzien van nooddruft, tooghen ⁺daar uit, by verdragh, den eersten van Grasmaant. Op den derden deezer maant werd een aanslagh bestaan teeghens Naamen, daar de Hartooghin van Parma binnen, en de Ooverste Barlemont te dier tydt buyten was. ⁺De toeleggers voerden zwart geverwde en gevouwe ladders te paard meê. Maar strydigh gevoelen, ryzende uit verscheydenheit van kundtschappen, en vreeze voor 's vyands sterke ruitery in dien hoek, deed hen te rugh keeren. ⁺'S daaghs daaraan, werd, door 't volk des heeren van Hooghensaxen,die tot Gelder gebood, Marten Schenk van Niddeghem betrapt, als hy,be-

+ 1582.

+ Hoooghe Raadt van gerechte, ingestelt by die van Hollandt, op 's Prinsen naam.

+ De Burgherhopluyden, en zommighe poorters tot Uitrecht, moeyen zich met het hervor men der regeeringe.

+ Instelling van gekoorelingen uit den Geestlyken Staat, die, als weyrlyke luyden, dien voortaan zouden uitbeelden.

* Geëligeerde.

+ Verdugo stoot het hooft aan een' schans tot Oldeborn.

+ Lens in Arthoys verschalkt van de Fransoyzen.

+ 'T zelve weeder opgegeeven.

+ Aanslagh vergeefs op Naamen.

+ Marten Schenk gevangen.

[p. 819]

spiedt ⁺zynde, uit Zanthen, een vrye plaats, en behoorende onder 't Vorstendoom van Kleef, quam. Dit had hy tot zoo goedt een' koop niet, als zyne gevankenis twee jaaren tevoore, toen 't hem gelukt was listelyk t'ontslippen. Want naa lang zitten moest hy ten laaste een hoogh ransoen betaalen. De Prins van Parma, gaauw in 't letten op zyn stuk, als nu die van Arthoys en Heenegouw, mits 't verdragh tussen Anjou en d'Algemeine Staaten, voor te hard' een' aanstoot tsaaghden, verkleende die vrees geenzins, maar gebruykte ze tot voorspraak, om den Waalen beeter vroedt te maaken, dat d'uitheemsche soldaty weeder herwaarts ontbooden diende, alzoo wel hun te geval, als zy t'hunner begeerte verzonden was op hoope van verzoening ook der andre Landtschappen, die althans de Fransoyzen, hunne erfvyanden hadden ingehaalt. Naa deezen tydigen voorstel werd ⁺lichtelyk geluystert: en zy bewillighden niet alleenlyk in zyn verzoek, maar maakten'er 't hunne van, schikkende daarmeê Johan Sarazyn, Abt van Sant Vadast, naa Spanje; die zelf eertyds met groote heevigheit teeghens 't bedryf der Spanjaarden geschreeven had, en daarom te liever gezien werd by den Kooning, te minlyker verhoort. Philips, bestellende terstondt zeevenhondertduizendt dukaaten naa Neederlandt, beval twee Spaansche, en twee Italiaansche regementen, ten getaale t'zaamen van vyfduyzendt knechten, herwaarts hunnen wegh te neemen; die nochtans voor het eyndt van den zoomer niet ooverquaamen. Parma niettemin, begaf zich in 't begin der gemelde maant, te velde; en veynzende naa Meenen toe, rukte, op den ⁺achtsten, met het heyr voor Audenaarde; daar hy, betrappende eenen goeden buyt van beesten, zich daatlyk van voore en achtre begon te beschansen. Freedrik van der Borgh, Ooverste alhier, waanende dat het met ernst op Meenen was aangezien, had eenigh volk der waarts geschikt, dat onderschept en geslaaghen werd; zulx hy zich slechts met ontrent vierhondert knechten vond. De stadt, niet groot, maar wel bewalt, en neerigh, leyt aan de Schelde, in een dal, dat men meestendeels onder waater kan zetten, en bloot voor een berghsken; 't welk, zich verheffende tweehondert schreeden van haar, door den belegger met eenigh geschut, zoo op de kruyn als ter halve hooghte, beplant werd, om de huyzen te schande, en de straaten onveyligh te maaken. Hier teeghens voorzaaghen zich de beleegherden met blindingen, ten beste des hun mooghelyk viel. De bezettelingen, onaangezien hunne weenighte, tooghen, by wylen, moedighlyk uit; maar deeden den vyandt luttel hinders, en niet weers genoegh om de weyden te verdrenken. En daar de zelve plas laaghen, beholp hy zich met eenighe platte bruggen. Aan den voorzeyden heuvel had de Opperhooftman zyne wyk met twee regementen Hooghduytschen van Marthouzen en Lehemberghe, beyde braave Kornellen. Daar teeghenoover, by de stroom, waar lanx de toevoer van Doornik quam, lagh de Baroen van Montigny met zyn' Waalen: ontrent den wegh naa Gent twee Walsche en twee Hooghduytsche regementen. De Markgraaf van Rysburgh, hebbende zynen oordt niet verre van daar, met de ruytery, scheen 't meeste gevaar te zullen uitstaan, indien'er ontzet genaakte; en hield derhalven gestaadelyk eenighe paarden af en aan draavende, om t'ontdekken wat'er moght' opdondren; meer uit zorghe voor verschalking, dan uit vrees voor oopenbaaren aanval: zynde de meeste maght der Fransoyzen noch niet aangekoomen. 'S Hartooghen luyden ook, kennende hun eyghen onvermoogen, hadden geenen zin om 't leegher te bestooken. Wel onderwonden zy zich verscheyde steeden t'ooverrasschen: als de heer van Rochepot die van Kortryk, d'Antwerpenaars Aarschot, zonder yets te verrichten. Maar gelukkelyk verging een toeleg ontworpen door Robbert van Meroode, heer van Tyant, Steêvooghd van Nienhoove; Olivier van den Tempel, Steêvooghd van Brussel,

+ 1582.

+ De Waalen, op vertoogh des Landtvooghds, verzoeken 't uitheemsch krysvolk weeder.

+ Hy beleeghert Audenaarde.

[p. 820]

⁺en den Kornel La Garde, op Aalst,daar drie vendelen voetvolx met een' ⁺Kornet paarden in waaren. De aanslaaghers, passende in groote stilte, met de bezettelingen, verzaamt uit de gebuurplaatsen, ter drieëntwintighste nacht van Grasmaant, te twee uuren, voor de stadt te weezen: deeden een waapengerucht aan de krankste zyde verwekken. Aan de sterkste, en den steenwegh, by de Brusselsche poort, staaken zy, daarentussen, de kruydtvlessen op de stormhoeden, naamen de lonten in den mondt, met de slinke handt de bussen op 't hooft, in de rechte de bloote rappieren, en lobberden alzoo ter borst toe door de graft. Toen aan 't rechten van drie ladders, met behulp van eenighe planken. D'eerst die opklom, een stout soldaat, gebynaamt Kooning, werd doorschooten. D'andre, daarom niet kreukende, styghen aan, en maaken de schildwacht af; hoewel'er twee stukken grof geschuts op hen los gingen. Doch die deeden kleene schaade. Als'er tweehondert booven waaren, daalden zy van de veste in een groot vlak, daar die van binnen hen kloeklyk beteeghenden, en tweemaals te rug dreeven. Welke schrik de vuurigheit in de volghers verkoelde, en hen draalen deed. ⁺Echter, gemoedight door strenge aanspraak, liep'er een deel naa de Brusselsche poort; smeet de wacht doodt, de poort oopen, en een' valbrug neêr; waar lanx de ruyter met de rest van 't voetvolk, binnen quam. Toen vlooden de steedelingen naa de markt en 't stadthuys; en, naa een half uur ⁺schutgeveyrs, begosten genaade te zingen. Behalven de burghers, werden oover de hondert soldaaten gevangen; zelf de Steêvooghdt Mouchron, met vier Hopluyden, en heer Pieter Aloys Abt van Nienhoove; die, gekreeghen van eenen Paulus Karlier, Brusselschen krysman, en den tienden opklimmer, met twee zyner Monniken, vierduyzendt gulden ransoens betaalde. Ontrent tweehondert, zoo soldaten als andren, bleeven'er verslaaghen; daaronder ⁺zestien oft zeeventien paapen, by de hooftkerk. Want, wel tussen de drie en vierhondert geestlyke persoonen, gelyk ook veel koorens en goedren van Roomsgezinden, waaren vyftien daaghen te vooren, herwaarts gevlucht, uit de naastleggende plaatsen. De verwinners misten booven ⁺vyventwintigh mann' niet. Tot Ooverste der stadt, stelde de Hartogh van Brabant den heer van Tyant. 'S nachts daaraan verscheenen voor't Slot Gaasbeek eenighe Kooningschen, zich gelaatende van Aalst te koomen, om hier den buyt te berghen: waarop zy als vrienden ontfangen, en meesters der plaatse werden. Die van Diest en Heerentals, daarenteeghen, ooverrompelden en plonderden Tienen. Doch zeekre vendels, die daar laaghen, beschansten zich in een klooster, en hielden 't tot dat de Staatschen vertooghen waaren. Een' wyl daar naa, bestonden vyf vendels met drie kornetten, Kooninx volk, by nacht, Diest te beladdren; en hadden, zynde reeds wel sterk oovergeraakt, de poort nu opgebrooken; als de bezettelingen, hoewel kleyn van getal, met bystandt der burgheren, hun den ingang quaamen afdringen. Zoo trokken zy weeder huns weeghs, achterlaatende tweehondert dooden, en verscheyde gevangenen. Ontrent deezen tydt verbood de Hartogh van Brabant (gelyk de Prins in Hollandt en Zeelandt) ^+* de verlofgelden, en allen koophandel met den vyandt: ook te slaaken voor een' maandt solds (gelyk toen de gewoonte was) de ruyters oft knechten, die afgezondert van hunne vendels betrapt wierden; en wilde dat men ze, voor straatschenders, aan den halze strafte. De Fransche Kooning, om de Staaten te bedanken voor de eer beweezen aan zynen broeder, zond den heer van Bellievre herwaarts; die hun daarbeneeven de gunst en behulpzaamheit zyns meesters aanbood; en heerlyk onthaalt zynde, met goed genoeghen van Antwerpen naa huys keerde. Om en by deeze stadt, leeden, ter vierentwintighste nacht van Zoomermaant, de dorpen zwaare schaade aan paarden, ossen, koeyen, en andre goedren, weghgerooft

+ 1582.

+ Aalst oovervallen van de Staatschen.

+ Gaasbeek, verschalkt door de Kooningschen.

+ Tienen ooverrompelt en weeder verlaaten van de Staatschen.

+ Diest bykans veroovert van de Spaanschen.

+ De Hartogh verbiedt de verlofgelden, en koophandel met aen vyandt: Ook 'transoenen van loopers en stroopers zonder vendel.

+ *
De Kooning van Vrankryk bedankt de Staaten voor de eere zynen broeder betoont; en bied hun zyn' gunst aan.

* Licenten.

[p. 821]

⁺door't bedryf des heeren van Hautepenne. Ten halve van Bloeymaant, ⁺zagh men, voor Audenaarde, noch geene loophoolen uitmonden in de steêgraft, nocht beukeryen gesticht om vesten oft borstweeren te vellen; mits de soldaaten, niet geoeffent en onlustigh in dien arbeydt, luttel vorderden. Endtlyk kreegh Parma een deel berghwerkers, lang verwacht, uit ⁺Boheeme; en werd versterkt met vyftienhondert Hooghduitschen, en eevenveel Borgonjers, nieuwlings geworven door orde des Kooninx. Toen deed hy de burgh Gavre, geleeghen tussen Gent en Audenaarde, inneemen ⁺en vestighen, om van dien kant zynen toevoer te veylighen. Vyftien Waalen verkleedt op de Fransche wyze, waaren, onlanx te voore, als gejaaght, onder de burgh Kastenet gekoomen, biddende dat men hun oopende. 'T welk geschiedt zynde, volghde strax grooter troep, en bemaghtighde 't Slot. Farneze, voorts, stelde, aan verscheyden' oorden, vyventwintigh donderbussen te werk, en baarde voor eerst het grootste geweldt op zeeker raavelyn: doch met geringe vrucht, mits de graft hier breedt en zyne bruggen te kort waaren; zulx die van binnen tydt vonden om de breuke te boeten. Dies nam hy een ander raavelyn voor, dicht by de Gentsche poort; daar't hem beeter gelukte. Want de verdaadigers, hoewel naa dapperen weederstandt, vertooghen zich steêwaarts, afhakkende de tussenbrug, en verlooren aldaar Hopman Bernouille van Antwerpen. De aanvechters, hebbende zich in de verlaate plaats geworpen, en pooghende hunne naadernissen voort te dryven, werden 's daaghs met schieten, 's nachts ook met uitvallen, gequelt; dat hun veel volx en den Kornel Marthouzen, koste. Parma, ziende't hier haaperen, deed, aan d'andre zyde der stadt een bolwerk ondergraaven, en thans de myne ontsteeken en opblaazen. Maar, als men, zynde de breuk bezightight en reedelyk geoordeeldt, ten storme trekken zouw, bestonden de Duytschen om geldt te roepen. Etlyke Waalen, zich vervordrende toe te streeven, werden raauwlyk onthaalt en afgeslaaghen. Doch deeze muytery, daar de beleegherden en hunn' heele parthy groote hoop uit geschept hadden, liet zich stillen met straffe der hoofden, die 's Veldtheeren ontzigh zulx styfde, dat de Kooningschen scherper aanbeeten, en in den wal quaamen nestelen. De Hartogh, hebbende immiddels ontrent Gent, aan den kant van vierduyzent zoo Schotten als Engelschen by een gebraght, onder de Kornellen Zethon en Norrits, met eenigh ander voetvolk, en goelyk tweeduyzent paarden, nam noch daaghelyx toe. Dan de Fransche troepen, en Hooghduytsche ruyters verscheenen niet; en de Landtvooghdt lagh nu zoo vast, dat het hachlyk viel hem aan te ranzen. Zeekre benden, gezonden om een' proeve van deurbrek naa stadt te doen, had de Markgraaf van Rysborgh, met verlies, onder de muuren van Gent gejaaght. De burghers, al loof des belegs, van toen zy 't begosten te voelen, beweezen niet alleen kleene hulp aan de soldaaten, maar ontholpen hen met letsel zoo in 't bekoomen der lyftocht als anderszins, en porden doorgaands tot verdragh. Derhalven, en mits kleenen aanblik van ontzet, moest Vander Borgh, hoewel hy, betrachtende altyds manhaftelyk zynen plicht, met grooten yver het teeghendeel dreef, het glyen laaten, om te daadingen op den volghenden ⁺voet. Het krysvolk hadd' uit te gaan met zyne vendels, geweer, en pakkaadje; maar in drie maanden teeghens den Kooning niet te dienen. De burghery zouw, binnen een' maant, tzeeventighduyzent gulden tot ransoen betaalen: d'Onroomsgezinden de kerken, altaaren, en beelden hermaaken; voorts vertrekken werwaarts het hun geliefde, en een jaar tyds hebben tot verkooping hunner goedren; oft zoo lang mooghen verblyven, ongemoeyt huns geloofs, indien zy diesweeghe niemandt aanstoot gaaven. In Audenaarde, dat hem op den vyfden van Hooimaant geleevert werd,

+ 1582.

+ Vervolgh des belegs van Audenaarde.

+ Parma doet Gavre inneemen en sterken.

+ Kastenet bemeestert van de Koning schen by krysbedrogh.

+ Audenaar de wort op gegeeven.

[p. 822]

⁺stelde Parma tot ooverste den Heer van Manuy: en laatende een deel zyns volx den Graave van Mansveldt bevoolen, toogh, noch's nachts daaraan, op, om de Staatschen te bestooken. Deeze laaghen beheynt tot Malebrugge, een half uur van Gent; binnen 't welke (gelyk het gemeynlyk gaat, daar men een' groote stadt naa by heeft) op dat pas de treflykste gezaghhebbers ⁺waaren, om hun gemak en geneughte. De ruyters, niettemin, draavende geduurighlyk oover en weeder, ontdekken den vyandt, en boodschapten het tydtlyk. Dies neemt de heer van Teligny, zoon van La Nouë 't bewindt aan; en doet twee laaghen leggen, elke van duyzent moskettiers; d'eene aan zeeker huysken met graften, genaamt Sieklyn, een half uurken van 't leegher; d'andre wat voorder, daar zy zeeker bos t'eener wyk hadden. Wel tweeëndertigh paarden, zyd' aan zyde, was de baan breedt: en vier speeren vooruit, quam gereeden, om t'erkennen, een persoon, dien men onder de Staatschen (ik heb 't uit eenen die 'er zich ontrent vond) voor den Prinse van ⁺Parma zelf hield. Met wonderlyke koelmoedigheit, zonder zich der schaade te kreunen, die zy van de laaghen der mosketten leeden, volghden de Kooningschen ⁺hunnen wegh; en genaakte de aanvoerder, tot op een' handtbooghscheut, de baaly daar 't leegher meê geslooten was. Om deeze te verkraften, deeden zich voorts, twee geleeden van rondassiers, met matshaamers; maar werden wakkerlyk ontfangen, en gestuyt op de Engelsche spietsen van Morgan; zulx het hun niet gelukken wilde. 'T welk gemerkt by den aanmenner, wendt (zeyd' hy) 't hooft: en, gelyk hy de voorste geweest was in het toezetten, bleef d'achterste in 't aftrekken. Dit geschiedde met de zelfste gelaatenheit, en zoo leeghbaarlyk, dat zy zich beuren lieten, de zaadels en toomen der gesneuvelde paarden te raapen, en te laaden. Immiddels verscheenen Rochepot, Leeghermaarschalk, Fervacques, Laval, en andre hoofden; diede baaly deeden oopenen, om de aftrekkers te volghen. Dan, wen die stal hielden, hielden ook de Fransoyzen stal; in voeghe dat parthyen nooit aan elkandre ⁺raakten. Onder de beweeghenissen der oorlooghe bleef de burgherlyke rust niet ongetokkelt. De Roomsgezinden van Brussel baaden den Hartoogh om vrye oeffening van Godsdienst; en werden daaroover gedreyght van d'Onroomschen. Hy beval, by schryven van den achtsten in Zoomermaant, hun, voor eerst, de kerk van Kouwdenbergh binnen 't hof in te ruymen; dewyl zy, zoo wel als d'andren, hem eedt gedaan hadden, en den Spanjaardt afgezwooren; en zyn' meening was, aldaar haast te koomen zyn woonplaats neemen. Doch men beliefd' hem daarom niet. Tot Antwerpen marden de Roomschen noch met het afzweeren des Kooninx, en 't zweeren ⁺aan zyn' Hoogheit; nietteeghenstaande de boete van tweehondert gulden, van welke wyvermaant hebben. Derhalven werd eyndtlyk, op den dertienden van Hooymaandt, allen ingezeetenen gebooden, yder onder zynen Hopman, de gevorderde eeden te doen binnen drie daaghen, op peene van ballingschap. Waaroover de Landtvooghdt, op dat hen, ter zaake van dien, geen' wanhoop aan genaade teeghens den Kooning verharden deede, by ⁺plakkaat verkundighde, dat hy hun den gedwongen eedt nemmer wyten wilde, nochte daarom te quaader gevoelen van hunne getrouwigheit hebben. De Algemeine Staaten, al ontbrak het hun zelven aan noodighe middelen, bewillighden, ter aanmaaning van Don Eduardt de Castro, gezant van Don Antonio, die zich Kooning van Portugal tytelde, hem zes oorloghscheepen; in hoope van den krygh eensdeels derwaarts te wenden. Maar 't wilde niet op met deezen Vorst: en Philippo Strozzi, gebiedende oover de vloot hem bygezet op den naam van 's Franschen Kooninx ⁺moeder, werd t' onder gebraght by 't eilandt van Sant Michiel, door den Markgraaf van Santa Croce, ooverste der Spaansche scheepen. De gemelde Staaten ook, verwittight van eenen Ryksdagh t' Augsburgh beschreeven,

+ 1582.

+ Farneeze pooght de Staatschen by Gent te verrassen.

+ Hy richt daar niet uit.

+ De Roomsgezinden van Brußel begeeren oeffening van Godsdienst, op den Hartogh: die voor hun schryft, maar niet verwerft.

+ De Roomsgezinden t' Antwerpen worden gepraamt tot 's Hartooghen eedt, by peene van ballingschap.

+ De Landtvooghdt verklaart dat hy hun dien eedt ten beste houdt.

+ D' Algemeine Staaten verleenen eenighe hulp aan Don Antonio.

+ Dien dient het geluk quaalyk.

[p. 823]

⁺oordeelden hooghoorber, dat derwaarts een gezantschap bestelt wierde, om ⁺den Kaizar en de Vorsten t'onderrichten van de reedenen, waarom zy Philips verstooten hadden, en den Hartogh van Anjou aangenoomen; en te vertoonen, hoe zyn' Hoogheit zich verplicht en geneeghen vond, tot onderhoudt van d'ouwde vriendtschap zyner voorzaaten met den loflyken Landtaardt der Hooghduytschen. Te weeten, men zagh te gemoete, dat de Kaizar, al stond' hy schoon de wettigheit van's Koninx verwerping toe, nochtans trachten zouw de Neêrlanders voor vyanden des Ryx te doen verklaaren; met voorwenden, dat zy hem, als een lidt van 't zelfste huys, en geenen vreemdeling hadden behoort te kiezen. Maar men twyfelde, oft d'Ambassadeurs, koomende uit 's Hartooghen naam, gehoor verwerven zouden, eer de deughdlykheit zyner beroepinge beweert waare: en vondt daarom raadtzaam, hun eenighe van der Staaten weeghe by te voeghen; te meer, dewyl 't hem, ten opmerke van 't geloof dat hy beleed, niet passen wilde, in 't berichtschrift zyner enklyk eyghe gezanten, te laaten stellen zeekre zaaken, dienende om de gunst der Onroomsgezinde Duytschen te winnen. Ten laaste, om zyn achtbaarheit niet te waaghen in dit stuk, en ⁺de zelve te hoeden van den hoon, die uit weyghering van gehoor te verwachten scheen, werd verstaan, de bezeynding te doen op der Staaten naam. De persoonen, daartoe gelast, waaren, Robbert van der Mark, Hartogh van Bouillon; Philips, heer van Plessis Mornay; en meester Johan van der Warke, ⁺Loontrekkend Raadsman der stadt Antwerpen. Ter zelfste daghvaart zond de Prins van Parma den Graaf van Aarenbergh. Doch, noopende de Neêrlandsche dingen, werd'er niet gedenkwaardighs beslooten. Den veertienden van Hooymaant, vertrok de Hartogh, neevens de Prinsen van Oranje ⁺en van Espinoy, met een' groote sleep van andre Heeren en Eedelluyden, t'scheepe van Antwerpen naa Vlissinge; voorts oover Sluys naa Brug; daar hy zeer heuslyk bewelkoomt, en met prachtighen toestel ontfangen werd. Hier brak weeder een gruwlyk voorneemen, teeghens hem en Oranje uit; daar een ander, om gansch Vrankryk, 't onderste booven te keeren, aan kleefde. Pieter Salceda, Spanjaardt, bestaande in maaghschap dien van ⁺Mendoza en Figueroa, had, gebiedende, van 's Franschen Kooninx weeghe, oover eenighe plaatsen in 't Landt van Mets, zeeventien jaaren te voore, zich met waapenen verzet teeghens den Kardinaal van Lottringe, oom des Hartoghen van Guize; ende was, uit dien wrok, door de aanhangers van deezen, in de Parysche woede, omgebraght. Maar zyn zoon, Nikolaas Salseda, als gebooren uit een' nichte van Marie van Luxemburgh, gemaalin van Philips Emanuel van Lottringe, Hartoghe van Mercoeur, was, zonder zich grootlyx te ervoelen van vaaders doodt, in 't heymelyk den huyze van Guize toegedaan. Zynde voorts betight met valsche munt, en daaroover ingedaaght tot Rouaan, en verweezen als versmaader des rechts, had hy seedert vergiffenis zoo zwaar eener misdaadt verworven van den Kooning, door beede des Hartoghen van Lottringe: 't welk hem, die ook diep in schulden stak, te meer aan dit geslaght, en tot bestaan van yet bysters hun te geval, verplichtte. Derhalven, naa verscheyde sluykhandelingen met deeze luyden, die der Fransche Majesteit en den Vorsten van haaren bloede een' ondersteek zochten te doen, begaf hy zich uit Lottringe naa den Prins van Parma; en hem gesprooken hebbende, naa Antwerpen, by den Hartogh, met aanbodt van zynen dienst, tot lichting van een braaf regement volx, dat haast op de grenzen zouw zyn, ende, al ging'erschaarse betaaling om, wel etlyke maanden by een blyven. De Hartogh, hiermeê beholpen, en zich vastlyk verlaatende t'eenen man die (zoo hy waande) gedachtigh der moordt aan zynen vaader gepleeght, den Lottringschen Vorsten geen goedt hart kon toedraaghen, beweez hem groote eer en genee-

+ 1582.

+ Ryxdagh tot Augsburgh.

+ Bezending derwaarts, van weeghe der Staaten.

+ Ook van weeghe des Landtvooghdts.

+ Anjou en Oranje vertrekken van Antwerpen: koomen tot Brug.

+ Gebrouw van eenen Niklaas Salseda teeghens hen, en gansch Vrankryk.

[p. 824]

ghenheit. ⁺Maar, naardien Salseda niet loochende in 's vyands leegher geweest te zyn, verbloemende die reyze als gedaan om te bespieden hoe 't 'er stonde; zoo kreegh Oranje, die nerghens op sliep, ook anderszins der Spaansche af koomst, en eenen valschen munter wantrouwde, te schalker oogh op hem. Doende dan zynen wandel scherpelyk naaspeuren, werd hy verwittight, hoe Lammoraal van Egmondt, 's Graaven broeder, tot Brug, uit een' herberghe ontrent de zyne, in een' veerder, dicht by Salseda, was gaan t'huys leggen. De Prins hield deezen Jongen Heer zeer waardt, om dat hy zyner Doorluchtigheit, van zyn' moeder, in haar doodbed, was aanbevoolen, en tot den gezuyverden Godsdienst geneeghen scheen. Derhalven, ook mits dat de lichtveyrdigheit des zelven 't beste niet te vermoeden gaf, toogh hy hem eens ter zyde, en vraaghde wat hy met den nieuwen gaf, te schaffen had. Lammoraal, hebbende eerst gepooght het t'ontleggen met vreemde en wydt gehaalde uitvluchten, voeghd'er ten laafte by, dat hy Salseda hanteerde, om van hem eenighe verborghentheeden der Alchymie te leeren, waarin hy zeer ervaaren was. Dit baarde achterdenken in den Prinse, dat 'er yet arghers schuylde: zulx hy hem waarschuwde, zich te hoeden voor een' konst die meenighen mensch bedorven had, en voor eenen man zoo besprooken. Al 't welke Lammoraal, teeghens verbodt zyner Doorluchtigheit, oover droegh aan Salseda. Hierentussen vernam de Prins, en maakte bekent aan zyn' Hoogheit, hoe 't vast ging dat Salseda zich verknocht had aan Parma; en deez hem twee gezellen meêgegeeven; 't waar tot hulpe, oft om zyn gemoedt in standt te houden: de welke, zoo men ze in hechtenis naame, lichtelyk veel ontdekken zouden. De Hartogh, ook verkundschapt, seedert Salsedaas aankoomst, dat hy met die van Lottringe verzoent was, sloegh dit vermaan in den windt niet. Dies werd, op den eenentwintighsten van Hooimaandt, Salseda, al stillyk, in 't hof zyner Hoogheit, aangetast, en voor haar gebraght. Zyne makkers, ⁺Françisco Basa, gebooren uit het Landt van Bresçia in Italië, ruyter eertyds onder Ferdinand Gonzaga, en Niklaas Hugot gebynaamt La Borde, een Waal, toefden terwyle buyten. D'Italiaan vraaghde eyndtlyk, naa, Salseda, eenen dienaar: deez weeder oft hy hem kende, en trad daarop binnen. ⁺Toen viel hun zwaarigheit in, en pakten zy zich deur. Doch Basa werd achterhaalt; en gepynight zynde, beleed, gelyk ook Salseda naa hem (zoo de Neerlandsche schryvers verklaaren) dat zy, ter begeerte des Prinsen van Parma, aangenoomen hadden, den Hartogh van Brabaut en den Prins van Oranje, door vergif oft eenighen andren wegh, om hals te helpen. Dan, naar 't zeggen van Thuanus, die de waarheit deezes werx best weeten kon, miszaakte Salceda yet teeghens 't leeven van den Hartogh in den zin gehadt te hebben: maar bekende in zynen dienst gekoomen te zyn, op hoope van geleeghenheit, om, met hulp van zyn regement, en van andre Kornellen die hy dacht te bekooren, Kaamerik en Duynkerke aan den vyandt te leeveren; en om alles, wat 'er omging, oover te schryven aan die van Guize. Die zouden den Prins van Parma des verwittighen; deez den Kooning van Spanje. Wyders oopenbaard' hy een weldigh vloekverwantschap, geknoopt by de Lottringsche Vorsten, om Vrankryk aan den Spanjaardt te brengen; en dat' er een' groote staart ooversten van Landtschappen en steeden, Heeren en aadels aan vast was. De Hartogh zond afschrift deezer belydenissen aan den Kooning zynen broeder, by den heere van Dammartin, met beede dat hem geliefde ernstlyk daarop te letten, en orde te stellen, om, eer het te spaade wierd, de Lottringers in te toomen; gemerkt van hunne raadslaaghen al oover lang niet goeds te gevoelen gestaan had, en dat zy, gesterkt in stoutheit, door wanstraf en zyn toegeeven, hunner staatzucht geen' maate wisten.

+ 1582.

+ Hy wort gevangen.

+ Ook een van zyne makkers, Françisco Basa.
Hunne bekentenis.

[p. 825]

⁺Immiddels raakte Basa aan een mes in de gevankenis, en verdeed zich ⁺zelf met twee steeken, d'eerste in den naavel, de laatste in 't hart, op den dertighsten der maant. Waaroover zyn lyk naa de galghe gesleept, en opgeknoopt werd, met twee geschriften aah de beenen, 't een in Duytsch, ⁺'t ander in Fransoys, inhoudende dat hy van verraadt ooverwonnen was, en in wille geweest zyn' Hoogheit en den Prins van Oranje, door venyn oft anders, ter doodt te brengen, uit last van den Prinse van Parma, Veldtooverste des Koonings van Spanje. Daarnaa hieuw men'er 't hooft af, de rest in vieren, en stelde de deelen op vyf poorten der stadt. Salseda, gebraght naa Vrankryk, ten verzoeke des Kooninx, herriep daar zyne bekentenis, ⁺als uit vreeze geschiedt zynde. Echter verweez hem 't Rechtshof, verstaande dat hy leevendigh door vier paarden verscheurt zoude worden aan vier stukken; deeze gehangen aan eevenveel galghen, voor de treflykste poorten van Parys; de kop gezonden naa Antwerpen, en geplant daar 't der Majestraat goedt dochte. Toen, ongewoonlyk gefoltert, bevestighd' hy 't voorgemelde: doch voer weeder daaruit,ter vermaaning van zeekren Jesuyt, als hy, een' donkren trap af, naa den kerker geleydt werd: en roepende, dat de Lottringsche onschuldigh aan 't opgeleydt misdryf, ⁺en goede Vorsten waaren, starf op d'ontkentenis. Lammoraal van Egmondt, meer beruchtight dan oovertuyght, werd een' wyle bewaart op de burgh van Sluys; en ging naamaals ontslaakt, met den Hartogh naa Vrankryk. Ten einde van deeze bekommeringen brak een ander verraadt uit; maar met het doen van zynen slagh. Tot Lie, een' kleene, doch sterke stadt, twee mylen ruym van Antwerpen, en wat min van Mechele, gebood een Antwerpsch eedelman, gebynaamt Eedtveldt, oover de bezettelingen: een deel der welke bestond uit een vendel Schotten onder Willem Simple, die zynen eyghen broeder tot Steêhouder had. Deeze Hopman, oft nit eenighen wrok teeghens de Staaten, gelyk hy naamaals t' zyner verschooninge voorgaf, oft uit puure gierigheit, trad in handeling met den heer van Hautepenne, om hem de plaats te leeveren. Naa 't klaarmaaken van den koop, komt Simple, gelyk hy wel plagh, op den eersten van Oestmaant, 's middaaghs, Eedtveldt vergasten, en geevende hem te verstaan, hoe de vyandt eenen zyner aadelborsten, die gevangen en een braaf krysman was, voor geenerley rantsoen wilde los laaten, verzoekt oorlof tot een toght, om andren te betrappen, en hem by wisseling te vryen. De Ooverste, pryzende 't ooghmerk, bewillight dat hy gaa, met dertigh Schotten; en voeght'er zeeven soldaaten en eenen tromslagher van zyn eyghe vendel by. Uitgetrokken, teeghens den aavont, ter Loovensche poorte, tot ontrent twee mylen verre, ment hy 't volk in een' kerk, quansuys om wat te rusten; doet daar Eedtvelds knechten aantasten en binden. Onlanx daarnaa verschynt Hautepenne met een' kloeke troep, zoo te voet als te paarde, verzaamt uit de naaste plaatsen van zyn' parthy. Toen stryken zy teffens, zonder gerucht te maaken, na Lier toe. 'S verraaders broeder, zyn Steêhouder, meêwustigh des werx, had terwyl twee wachthuyzen bezet, en vergaaderde 's morghens voor drie uuren de rest der Schotten, op zeeker vlak achter 't huys des Ooversten; om, zoo hy de sleutels weygherde, die met geweldt, en hem 't leeven te neemen. Jaa hy liet het hierop alleen niet aankomen; maar had noch zeeker gereedschap by de poort, om ze te verkrachten zoo 't noodt deede. Thans hoort men den Hopman daar voor roepen, dat men hem in liete, hy braght een' goeden buyt meê. Zyn broeder stapt naa 't Raadthuys, daar 't bevel oover de wacht aan Kornelis Kriekaart, Scheepen der stadt, stond; en begeert dat men van den Steêvooghdt de sleutels vordere. Noch Kriekaart, nocht Eedtveldt, nocht yemandt der burgheren, gevoelde quaalyk van de Schot-

+ 1582.

+ Basa verdoet zich zelf.

+ Straf aan het doode lichaam.

+ Salseda wort tot Parys gestraft.

+ Lammoraal van Egmondt beruchtight met dit werk.

[p. 826]

ten, ⁺die zich, langen tydt, eerlyk in den krysdienst, en vruntlyk jeeghens de steedelingen, gedraaghen hadden. Dies verzoekt d'een de sleutels, en d'ander laat ze volghen, met gelyke gevoeghzaamheit; onder enkelen last van alleen de winketten te oopenen. Deeze waaren drie oft vier achter elkander; ook 't gezelschap reedelyk sterk; zoo dat'er geen gevaar te vreezen scheen. Gekoomen, dan, aan de poort, heet Kriekaart den burgheren, het tweede winket niet t'ontsluyten, oft het eerste waar weeder toe gegrendelt; en zoo vervolghends; tot dat hy, met den poortier, aan 't laaste quam, om zelf toe te zien. Dit geoopent zynde; treedt Hopman Simple deur; en vindende 't naaste toe, maakt strax den poortier af, en quetst den Scheepen doodtlyk. De Steêhouder, van binnen, oovervalt de burgherwacht, en raakt by zynen broeder. Voorts neemen zy de sleutels, en draayen de groote ⁺deuren. Al dit met zulk een stilte, dat men des in stadt niet gewaar werd, eer een der gebonde knechten, geheeten Antonis Kraay, die den Schotten ontsprong, aan Fransmans tooren den burgheren verraadt quam toeschreeuwen. De Kooningschen, nu ingeraakt, worden geleydt, van Hopman Simple, tot oover de Hooghbrug; daar een', genaamt Adriaan van Buyten, Steêhouder oover de wyk, hem vraaghde wat'er gaands was, en zoodaan een geraas veroorzaakte. Hy antwoordde, dat men een' looze waapenkreet by de Loovensche poort maakte. Als d'ander hieroover, naa't haalen van zyn geweer, weeder op straat keerde, hieuw Simple hem met den blooten deeghen naa 't hooft; en zoud' hem gedoodt hebben, waar de slagh, by Adriaan, die echter gewondt werd, niet met zyn' stok verzet geweest. Met een verheft zich de klank der trompetten; runt de ruyter door de straaten; stopt het voetvolk de toegangen: zulx nocht burghers, nocht bezettelingen, zich erghens te gaader voeghen konden. Wanhoopende derhalven van de gemeyne behoudenis, betracht yder zyn' eyghene. Zommighen werpen zich van de wallen, en zwemmen door de graft: eenighen verdrenken daar in. De Steêvooghdt zelf, in 't hemde, voer oover met een schuytken. Andren neemen hunne toevlucht tot schuylhoeken. Wie in de hitte achterhaalt werd, was lyveloos. Wyven, jaa d'ouwde in 't gasthuys, bagynen, kindren, werden vermoordt zonder onderscheydt, bet dan tweehondert: veele maaghden en vrouwen geschendt: voorts de huyzen geplondert; de verborghelingen opgestommelt, wreedelyk gepynight, en tot ondraaghlyk ransoen gedwongen. De Spaansche Hopman Alonso, van wiens getrouwigheit aan de Staaten booven getuyght is, viel hier, noch niet geneezen van een' quetsuur, ontfangen een' wyl te voore, in de handen der Kooningschen; die hem, by zyn eene been opknoopten, en alzoo lieten sterven; thans vierendeelden, en de stukken buyten de poorten aan galghen hingen: van waar zy, door de Antwerpsche ruyters seedert gehaalt en eerlyk naar krysgebruyk begraaven werden. Simple ging den Prins en de Hartoghin van Parma begroeten tot Naamen; van daar naa Spanje, met hun voorschryven aan den Kooning, om loon voor zynen dienst te verwerven, oft om zich voor de weêrstuyt zyner schelmerye te hoeden. 'T verlies van Lier, lastigh aan Mechele, Vilvoorde, Brussel, zeurde maghtigh die van Antwerpen, geknelt van deezen neuzdwang; van welken, mits de sterkte der plaatse, men zich niet toeleggen kon lichtelyk verlost te worden. Duchtende voor meer ongemaks, zoo de vyandt in 't klooster van Sant Bernardt quam nestelen, braaken zy 't af; en besoldighden eenighe vaanen paarden, tot verzeekring hunner steede. In 't eerste van Hooymaant, was Kaarel, zoon van Graaf Albrecht van Mansveldt, ten dienste des Hartoghen, uit Vrankryk, lanx de strandt, ontrent Duynkerke gekoomen met vyftienhondert Hooghduytsche ruyters, en een deel Fransoyzen te voet. By deeze had zich de Graaf van Rochepot gevoeght met de troepen vergadert onder Gent,

+ 1582.

+ Lier verraaden ann Hautepenne.

[p. 827]

⁺op hoope van Audenaarde t'ontzetten; ende was tussen Sant Wynoxberghen en Duynkerke koomen leegheren. De Landtvooghdt, willende verzoeken oft men ze uit hun voordeel lokken konde, rukte derwaarts met ⁺het meeste deel des heyrs. Op den tweeden aavont van Oestmaant viel wat schermutsens voor Wynoxberghen, daar 't grof geschut van de muuren speelde. Des andren daaghs naaderd' hy bet; zulx maar een' stroomken de Staatschen en de zynen van elkandre scheydde. Rochepot lagh ziek tot Berghen voorzeyt: deed zich nochtans op de veste draaghen; en hebbende de gestalte van 's vyands leegher bezightight, gebood tweeduyzent knechten, vyfhondert ruyters, uit den geheelen hoop te kiezen; die 's naamiddaghs, terwyl zich de rest in slaghorde binnen de beschansing hield, den strydt begosten. De Kooningschen, talryker veel, kreeghen ten aanvang het voordeel der weeghen, heggen, en graften, in. Doch 's Hartooghen benden vermanden zich tot zoo dapper een indruk, dat d'andre weederom ruymen moesten; niet zonder grooten afbrek te lyden. Toen zeyndt Parma den Baroen van Balanson, naamaals Graaf van Varax, met zyn' Kornet, neevens eene vaan Schutten, aan 's Hartooghen voetvolk op den hals. Daar werden zy wakkerlyk gestuyt op de spietsen der Engelschen; Balanson gevangen; zyn' vaan genoomen; de vendrigh gevelt; wel de helfte der twee Kornetten te schande gemaakt. Naa een styfzinnigh gevecht, als de zeeghe noch ten volle niet ooversloegh, namp men weederzydelinx de hertredt: maar als Parma verre 't meest, en tussen drie-en vierhondert mann', verlooren had. De Hartogh, gescheyden uit Brugge, deed, op den twintighsten van Oestmaandt, tot Gent, daar de vier Leeden van Vlaandre verzaamt waaren, ⁺zyn intreê, weeder geviert met uitmuntende staatlykheit. Op den drieëntwintighsten werd hy tot Landsheere gehuldt; en sprak van woordt tot woordt den eedt naa, hem voorgehouden door den Loontrekkenden Raadsman der stadt, Jakob Taayaard,gemaghtight hier toe door den Heer van Angrelles, die alleen 't recht heeft om de Graaven van Vlaandre te beëedighen, ende, mits zyn' ongezontheit op dat pas, die pleghtigheit niet begaan kon. 'S daaghs daaraan verschiep zyn' Hoogheit de Wet: 't welk, gewoon te geschieden tien daaghen te voore, men dus lang had uitgestelt. Haare hoopen, althans zeer gemindert, zoo door 't ooverloopen van veel' Engelschen, die oover de heersheit van Norrits klaaghden, als anders, quaamen, van Loo, en ontrent Duynkerke, tot Sant Lievenshout, styf twee mylen van Gent, leegheren; erduchtende den Prins van Parma, die nu met d'Italiaansche en Spaansche benden gesterkt was. Deez, des, verkundschapt, laat, om spoeds wil, zyn' pakkaadje achter, en jaaght der waarts in meening, hen onverziens t'ooverrompelen. Dan, met het krieken van den neeghenentwintighsten der gemelde maandt, ontdekte de wacht zyn' voorhoede. Waaroover de heer van La Pierre, Maarschalk des leeghers, flux de zynen deed schaaren, en tot betrachting hunner eere vermaande, zich gelaatende slaans gezint. Maar, gelast des niet te waaghen teeghens ongelyk meerder maght, gebood hy den Kornel Saysseval, eenighe vendels van 's Hartooghen lyfwaarders ter schermutsing te leyden, en de Kooningschen zoo lang' op te houden, dat de pakkaadje uit het dorp gevoert moghte worden, en de rest des volx zich ter hertredt schikken; die hy, begunstight van de weeghen, daar met wallekens betuynt, in deeze orde naa ⁺Gent nam. De achterhoede teeghens den vyandt bestond' uit een Engelsch regement, meest spietsen, en eenighe Hooghduytsche Kornetten onder Saysseval; de middelhoop uit drie Fransche volharnasde Kornetten, 't regement van Fouqueroles, broeder van La Pierre, samt ettelyke Vlaamsche en Schotsche vendels; de voorhoede uit het regement van Johan de Bouk, drie Engelsche vaanen te paarde onder Norrits, vier Fransche licht gewaapent.

+ 1582.

+ Groove schermut singen by Sant Wy noxberghen.

+ Anjou wort, tot Gent, Graaf van Vlaandre gehuldt.

+ Braave aftoght der Staatschen van Sant Lievenshout naa Gent.

[p. 828]

⁺In Parmaas voortroep waaren vierhondert knechten, en ontrent duyzendt ruyters. Deeze leeden groote schaade uit laaghen, geleydt d'een' achter d'andre, by de Bouk en Fouqueroles, op bequaame plaatsen; en hun aandrang werd zulx geschorst, dat zy nooit klaar konden raaken, om teffens te treffen op de aftrekkers; die 't eyndtlyk met kleen verlies, dan van drie oft vier Hopluyden, 's morghens ontrent zes uuren, tot voor Gent braghten. Geweeken aldaar, dicht by de Kaizarspoort, onder scherm van 't geschut, beschansten zy zich met de rustwaaghens van drie Hooghduytsche ⁺Kornetten: uitgezeyt Norrits, die met de Engelschen in eenen beheynden koolakker plaats koos. Rochepot, toen, hoewel noch niet recht bekoomen van zyn' krankheit, gaat buyten: en hebbende, aan Sant Lievenspoort, zeekre hooghte en moolens ingenoomen, schaart de troepen. Voorts beveelt hy vier uitgeleeze vendels, neevens de paarden van Norrits, met een deel Engelsche spietsen, de trotselyk aanstreevende Kooningschen te sarren: doch, als 't gevecht zich ontstaake, allenskens te deyzen tot onder de muuren; daar zyn' Hoogheit, met de Prinsen van Oranje en Espinoy zat, om 't spel t'aanschouwen. Moedighlyk queeten zich de Engelschen, aangement van Norrits zelf; der maate, dat'er meenigh man ter elke zyde verslaaghen werd, en de vyandt somtyds uit zynen standt gedreeven; mits des Hartooghen volk, als 't ontsnoert was, zich weeder, tot nieuwen aanval, quam verbinden by den wal; van waar het grof geschut de Spaansche doorgaands met grouwlyken donder dreyghde, en dikwyls daaronder rommelde. Immiddels was hun gansch geweldt by der handt. 'T welk de Veldtheer, gemerkt de weêrparthy de stadt tot een' rug had, twee uuren lang in slaghorde hield, zeyndende van tydt tot tydt frisse borsten ter schermutsing. Een regement zyner Hooghduytschen, gestelt onder zeekren moolen,een' mosketscheut van de vesten,vervorderde zich de waaghenburgh te scheuren. Afgemat van verlooren arbeydt, maakte 't plaats voor een tweede van den zelven landaardt Hierentussen had men meer geschuts, uit andre oorden der stadt, herwaarts gesleept. En nu vlooghen hun de spaandren van den moolen, de sleetren van de harnassen, de darmen van hunne spitsbroeders, om de ooren; zonder dat zy daarom lieten, elkandren hart in den boezem, en 't wyken af, te spreeken. De Hartogh, ziende de Engelschen zich zoo manlyk draaghen, vraaghde den Prins van Oranje, wat volk dat was; die 't hem verklaarde. Vraaghende daarenteeghen, wie zich daar, van anxt, in 't waater der steêgraft begaaven, om de kaade tot borstweer te hebben, kreegh t'antwoordt, dat het Fransoyzen waaren. 'T welk hem deed uitvaaren met deezen vloek: Malgré Dieu de la raçe. Thans quam een loodt aan snorren van onder den moolen, en doodde, vier roeden van hem en den Prinse, een Sarjant van den Vlaamschen Kornel Oudart van Zonneveldt: waaroover zy ter zyde traaden. Eyndtlyk ontgaaven zich de Kooningsche Hooghduytschen de hoope van tot hun vermeeten te koomen, en tooghen te rug. Zoo deeden ook d'andre schermutsers van den Landtvooght. Etlyke Staatsche Hooghduytsche ruyters, hierdoor verstout, wilden de waaghenburgh geoopent hebben, en (zeyden zy) een' pots maaken: maar waaren niet rasser buyten, dan dertigh of veertigh Albanoische speeren hun quaamen den wegh achter afsnyden; voorts op 't lyf storten. Om welke schok t' ontgaan zy den sprong in de Schelde waaghden; daar'er een deel verzoop, een deel in 't Landt van Waas ooverzwom. Toen viel den Prinse van Oranje in, en gaf hy den Hartooghe te bedenken, dat Parma wellicht pooghen moghte, oover der zelfste stroom, in dat gewest te raaken, 't welk noch vet en vol was. En oft men schoon de boeren daar, ten getaale van achtienduyzendt, op geweer gestelt had, de zaak scheen buyten zorghe niet. Tot meerder gerustheit dan, ontbood zyn' Hoogheit,

+ 1582.

+ Streng gevecht onder die stadt.

[p. 829]

⁺daadtlyk al de paarden in stadt, op alleenlyk drie vaanen naa. Dit gespeurt by Farneeze; doet hy de knechten, zoo naa ontbloot van ruytery, op nieuw bespringen. Hier werd echter heftelyk gevochten, een goedt deel volx gespilt; meest aan de Spaansche zyde. De yzere koeghel nam'er veel wegh, en een mosketkloot de rechte hiel van Ferdinand Kaarelszoon Gonzaga, zulx hy sint altyds hinkte. Mondragon verloor 't ros, daar hy op zat. Aan den aavont eerst, scheyd' d'er de Landtvooghdt uit; begroef ontrent tweehondert mann'; en voerde de gequetsten, neevens de achtbaarste dooden, met ⁺zich. De Hartogh, laatende tot Gent dien van Espinoy, vertrok ten naasten daaghe, met den Prinse van Oranje, en al het krysvolk, dat men by kleene troepen binnen Gent oover de Schelde holp, naa Denremonde: alwaar hy ook heerlyk, als Graaf van Vlaandre, werd ingehaalt. Op den tweeden in Herfstmaant keerd' hy van daar tot Antwerpen: in welken oordt de gespraay de soldaaty zich wat verquikte. Verdugo, midlerwyle, laatende tot Rooden in de Ommelanden vier van zyn' Walsche vendels, die met list dachten binnen Groninge te raaken, hadde m' 'er niet te scherp een' wacht gehouden, haalde, op den vyventwintighsten van Hooimaant, uit de Zeevenwolden en Drenthe, eenen grooten roof: rukte voorts ten zelven daaghe, ⁺met meest al 't volk van oorlogh, naa Lochum, een kleen sterk steedeken, op de vliet Berkel, twee mylen van Zutven, en behoorende tot dat Graafschap. Als hy nu eenighe schansen opworp, om het te benaauwen, tooghen zommighe Westvriesche vendels te scheep' in de Marne; bernden zoo tot Leens, als by Aduwaart en Leeghkerke, voorts in Twenthe en Drenthe verscheyde kerspelen af, wel tot dertigh toe; om hem van Lochum te trekken: maar quaamen t'hunner meening niet. Dies verzaamde Graaf Willem ⁺Loodewyk eenighe kryskraften; en doende den vyandt een blokhuys oft twee ruymen, en zich dichter by een voeghen, holp etlyke waaghens met mondtkost en andre nooddruft in Lochum. Maar Verdugo, ziende den Graaf, daarnaa, te rug trekken, en oordeelende dat d'ingekreeghe lyftoght haast verteert zouw zyn, besloot het steedeken noch vaster, met wel zestien oft zeeventien schansen, en mande ze te deeghe. Ook omgroef hy zich sterk, op zeekren bergh daarontrent. Toen braghten Graaf Willem en de Graaf van Hoohenlo aan den kant van vierdhalfduyzent knechten, en duyzent ruyters te hoop: en keerden, met twee halve kartouwen, en vier veldtstuxkens, derwaarts. Ten aankoomen werd'er wat geschermutst, zoo te voet als te paarde. Des andren morghens beschooten zy eene der schansen; de welke, geleeghen voor de Moolenpoort, en hun meest in den weeghe, terwyl de beleegherden uitvielen, bemaghtight werd; met neêrlaagh van tzeeventigh oft tachtentigh mannen, die'r in waaren. Voorts hielden d'ontzetters behendelyk de schermutsing gaande, en hermaakten immiddels de afgebrooke ⁺brug oover de vliet; zulx hun gelukte meer voorraads, dan eerstmaals, in stadt te brengen. Ten naaste nacht oovervielen zy noch twee schansen. Welke voorspoedt hun de stoutheit gaf, om Verdugo, vertrokken op den bergh, in zyn voordeel te bestooken, met slechte orde, in drie hoopen, waaraan hen Hoohenlo verdeelt had. Verdugo hier, waarneemende zyn' stonde, stort met zyn' gansche maght op de zwakste schaar, en doet ze verstuyven. Een' goedt deel soldaaten, ook eenighe bevelhebbers, bleeven'er in de loop. Een deel vlood'er in stadt: een deel toogh'er in, door Hoohenloos bevel, om ze te verzeekeren; neevens twee zoonen des Graaven van den Bergh, en veel Gelderschen aadels, tot wel achthondert man' toe. Hoohenlo, dus gekrenkt, deysde naa Zutven; en liet den vyandt de handen ruym, om de verloore schansen te herwinnen en 't beleg eeven strak aan te binden. Want, Verdugo zagh lichtlyk af, dat d'ontfange voorraadt niet strekken kon, mits de eeters naar gelang immers zoo zeer vermeerdert waaren.

+ 1852.

+ De Hartogh trekt naa Denremonde.

+ Verdugo voor Lochum.

+ Graaf Willem van Nassan spyst het.

+ Noch eens met bystandt van Hoohenlo.

[p. 830]

⁺Maar, zynde nu tweemaals gesteurt geweest, en daaghelyx gequelt wordende met uitvallen der steedelingen, schreef hy om bystandt aan Parma; die hem Graaf Kaarel van Mansveldt, en den Baroen van Hautepenne, met ontrent zeshondert paarden; en vyftienhondert knechten, toeveyrdighde. Dus versterkt, deed hy, oft veel eer Mansveldt, dien hy't hoogh bewindt oovergaf, de stadt weeder opeyschen. Doch de beleegherden, hoewel zy reeds, ten eynde van drie weeken naa de tweede spyzing, 't paardevleesch moesten aanspreeken, toonden geen' kommer. Te weeten, Hoohenlo, gereyst in persoon naa Antwerpen, en vertoonende, aan den Hartogh, en den Prins van Oranje, hoe 't met Lochum stond, daar drie neeven zyner Doorluchtigheit in waaren, had, tot vordering des ontzets, derdhalfduyzent mann' te voet, vyftienhondert te paarde, en noch drie Engelsche kornetten onder Norrits, verworven. Den eenentwintighsten van Herfstmaant, scheydd' hy uit Deeventer, en vergaaderde, op de heyde tussen Zutven en 't huys te Dort, vyfduyzendt knechten en derdhalfduyzendt ruyters, zoo Fransoyzen, Gascoenen, Engelschen, Schotten, als Neêrlanders; puyk van volk. Zy sleepten met zich vier zwaare stukken geschuts; getal van delvers; vyf waaghens, op elken een' lange aak; vyf gelaaden met schipbruggen; zes met schanskorven; veele met ander krysgereedtschap en eetwaaren, om teffens den vyandt en den honger te verdryven. By 't huys ter Wilde, een half uur van Lochum, had Verdugo een' groote sterkte. Deeze, als zy d'ontzetters in 't oogh kreegh, werd verlaaten: en Hoohenlo, ziende zyn oopen, deed flux een schans opwerpen tussen twee van den vyandt in. Onder scherm van deeze sloegh hy een' brug; beschanste voorts 't eyndt der zelve, aan ginszyde van 't waater; in voeghe dat hem de toegang der stadt niet te beletten was. 'S nachts hieraan, liet hy d'onnutte oft oovertallighe monden daar uit koomen; de bezetting ververschen, doch sterk booven vierhondert mann' niet. Met den daagheraadt ging men gezaamentlyk de beleggers in hun voordeel zoeken. Die weeken naa den bergh; gemerkt Hoohenlo nu de stadt te zynen wille kon spyzen, en hen voor afsneê van toevoer deed duchten. Zy bleeven daar nochtans tot oover middagh in slaghorde: maar naamen toen, ontruymende al de schansen, hunnen wegh naa Grol; en lieten een leelyk spoor ⁺van vuur en vlam, waar zy door tooghen. Ten volghenden daaghe, werd Lochum voorzien met allerley nooddruft; en de schansen rondom geslecht. Verdugo verdeylde zyn volk in Grol, Oldenzeel, Goor, Enschede, Koeverde, Mansveldt en Hautepenne keerden naa Brabant. Voor Lochum, was, onder andre Kooningschen, gebleeven de Baroen van Anholt, dien, terwyl ⁺hy de ronde deed, een koeghel uit der stadt, trof. Thans beschooten de Staatschen 't huis te Keppel: 't welk de bezettelingen leeverden, en met een hunnen Ooverste. 'T Slot Baatenburgh aan de Maaze, een' halve myl van Niemeeghen, werd hun ook oovergegeeven; gaande de soldaaten daaruit, met hun geweer. In Noordthollandt had, een' wyl, een gevaarlyk vuur van oproer gebrandt, dat, listelyk gestookt, voorzichtelyk bestelpt, ten laaste om dit getyde ⁺volkoomelyk gesmoort werd. In den jaare vyftienhonderteenentachtentigh, als men Philips tot Lisbon Kooning van Portugal kroonde, laaghen daar, onder andre Noordthollandsche, verscheyde schippers van Hoorn en Enkhuyzen op hun vertrek. Deeze, door zyn bevel, werden met allerley gerief en handtreyking bejeeghent: jaa zommighe te hoove genoodight, en staatlyk onthaalt, zonder toezeg te spaaren, dat zy zich t' hunner weederkoomst gelyke heusheit van zyne Majesteit verzeekren moghten. Waartoe hy inzonderheit te werk stelde eenen persoon geboortigh van Enkhuyzen, die hem twintigh jaaren voor trauwant gedient, en noch eenen broeder daar ter steede in 't leeven had. De schippers dan, te heym gekeert met het hart vol

+ 1582.

+ Lochum wort ten volle verlost.

+ De Staatschen kryghen de huyzen van Keppel en Baatenburgh.

+ Toeleg van den Spanjaardt om Enkbuyzen, en andre plaatsen in Noordthollandt, opstendigh te maaken.

[p. 831]

⁺van 's Kooninx minlyke goedertierenheit, booghden daaraf op 't breedste, en verhieven ze ten heemel toe. En dit geviel juyst als men t' Enkhuyzen stond om hem vyandt te verklaaren, en af te zweeren: De Wethouders, duchtende dat deeze klap de gemoeden moghte schuw van 't afz weeren, en voorts wendigh van de teeghenwoordighe regeering maaken; vorderden van Sonoy een vendel knechten, onder Hopman Jan Garbrantszoon hunnen meedeburgher: 't welk, ingekreeghen, hen voor dat pas gerust stelde. Maar de Spanjaardt, voortvaarende in d'aangevange treeken, schikte derwaarts, luttel maanden hiernaa, den zelfsten Helbardier, met pronkende brieven, gestoffeert met milde aanbieding van genaade, en vergeldenis voor de geenen, die zich inde armen zyner Majesteit wilden werpen. Deez, gekoomen, quansuys, om zynen broeder te bezoeken, en ontfangen met geen' minder vrundtlykheit by de schippers geweest tot Lisbon, dan by hem; wist zyn' boodschap zoo glimpigh voor te draaghen, en zulx op te geeven van de lydighe zucht zyns meesters tot den Neêrduytschen landtaardt, dat hy veelen, bekalt daar door, of bekoort door den schyn der vertoonde belooningen, aan zyn' koorde kreegh. Zeeker in woonder van Enkhuyzen, genaamt Wouter Verhee, broeder van Johan Verhee Scheepen der stadt Amsterdam (beyde zyn 't mannen, gesprooten uit der Goude, van helder en heughlyk vernuft geweest) werd ook aangezocht onder andren: en hebbende geleezen des Kooninx schryven, gedaghteekent den eersten van Wynmaant des jaars eenentachtentigh, dubbeld' het, uit zinlykheit, om de konst van den styl. Want van 't werk had hy een' afkeer; en waarschuwde verscheyde vrienden, dat zy zich daarmeê niet mengen zouden. 'T zelve nochtans der Majestraat te oopenbaaren, tot last zyner bekenden, was hem teeghens de borst; waarin hy, diesweeghe, dit hachlyk geheym, ⁺een' tydt lang, draaghen bleef. Koomende thans door Haarlem gereyft, meldd' hy 't, in gemeynzaame kout, zynen vertrouwdeling Dirk Volkaartszoon Koornhart; die, 't gevolgh dieper inziende, hem uitgehoort berispte dat hy 't der Ooverheit verzweeghen had; en rondelyk verklaarde, noch dien aavont naa den Haaghe te willen gaan, om het, den Staaten aldaar vergaadert, aan te geeven. Verhee, hiermeê belaaden, pynde zich, hem van dit voorneemen te brengen, zeggende dat Enkhuyzen een goedt vendel soldaaten in had, en geene noodt altoos. Koornhart, blyvende by zyn opzet, eyschte 't afschrift van 's Kooninx brief; doch verplichtte zich, zyn best te doen, om de zaak zulx te beleyden, dat zy niemands bloedt quaam' te kosten. Hierop beloofd' hem d'ander het afschrift, dat hy niet by zich had, ten naasten daaghe toe te veyrdighen: daar Koornhart niet naa toeven wilde. Gereyst, dan, oover nacht, en 's morghens in den Haaghe koomende, verwittighd' hy zyn weedervaaren aan Niklaas van der Laan, Burghermeester van Haarlem; die, daar ter daghvaart zynde, alls in de vergaadring der Staaten braght. Thans volghde 't beloofde afschrift: en deeden de Staaten, hebbende dat gezien, noch een vendel knechten, dat tot Eedam en Monnikkendam verdeelt lagh, t'Enkhuyzen koomen; den Helbardier op 't stilste in hechtenis neemen; andren in hunne huyzen verzeekren. Zommighen maakten zich t'zoek, tot dat de vreez oover ging. Want dit stuk werd gehandelt met zeldzaame gevoeghlykheit; en zelf de trauwant ontslaaghen (alhoewel naa lang zitten) onder enkel gebodt van 't Landt te ruymen: 't zy de beede van Verhee gold: en dat men oorbaarlyker vond, andren, hierdoor, by gelyke geleeghenheit,onbekommert in 't melden te maaken, dan de quaadwillighen door scherpheit van straf te verbluffen; oft schroomde, door strengheit gepleeght aan eenen die uit Spanje quam, de vryheit te verliezen, die d'onzen daar genooten. Maar op deeze zachtigheit scheen gezondight te worden. Want, als men 't gewoel bezaadight

+ 1582.

+ Die wort ontdekt, en verhoedt.

[p. 832]

⁺waande, quam in 't licht, hoe de Kooning nieuwe brieven van den zelfsten zin, en geteekent op den twaalfden van Bloeymaant deezes jaars tweeentachtigh, uit Lisbon gezonden had, aan de tweeëntzeeventigh hoofden der burgherye van Enkhuyzen; mits zyne voorgaande, meermaals gericht aan Burghermeesteren (zoo hy zeyde) door slim bedryf van eenighe baatzoekers, waaren achter gehouden, en de gemeente geblinddoekt in een' zaak waaraan haar hooghste welvaart hing. Dit porde de Staaten tot geeven van naader last aan Sonoy, om Enkhuyzen met drie vendels, elk van hondertvyftigh koppen, te bezetten. Thans, op bevel, eens en andermaals ontfangen van den Prins van Oranje, die hem dubbelt van 's Kooninx laaste schryven toeveyrdighde,versterkte hy de vendels, elk tot tweehondert man toe; ende nam zelf zyn' woonplaats tot Enkhuyzen, voor den geheelen winter: waarmeede alle ongemak, en vreeze van dien, verwonnen werd. ⁺Onder verscheyden' aanslaaghen ter elke zyde, haaperd' 'er ook een, voorgenoomen, van weeghe des Hartoghen van Brabant, teeghens Looven; daar een deel volx, reeds binnen geraakt, weeder werd uit gedreeven. In 't laaste van Herfstmaant, kreegh de heer van Sant Luk, neevens de Kornellen ⁺Tempel en Saysseval, met tweeduyzent knechten en vyfhondert ruyters, by verdragh de burgh van Gaasbeek weeder; daar eene vaan te voet, een' halve te paard' op lagh. Dus werden van deeze prang de Brusselaars ⁺verloft, die 't ernstigh verzocht hadden. 'T Slot van Tolouze ging den zelven gang. De Graaf van Rochepot, pooghende Lier te breydelen, ⁺dwong de bezettelingen van 't Slot Eekelhoove, die 't planten van twee stukken geschuts verwacht hadden, uit te gaan met witte stoxkens. Daarnaa toogh hy voor Rost, een blokhuys aan de Deemerstroom, dat maar drie daaghen teeghens hield. Hier werd hy zelf gequetst; ook de Kornel La ⁺Garde. Thans begaaven die van Duffel zich onder 's Hartoghen gehoorzaamheit. In Ooveryssel pasten Hopluyden, Krom van Steenwyk, Wolter van Doorn, en Niklaas van Haarlem koomende van Zwartesluys, yder met ontrent vyftigh knechten, op den zessentwintighsten van Wynmaant, 's morghens met het ontsluyten der poorte, voor Hasselt te zyn, en verrasten ⁺dat steedeken; daar eenighe huyzen geplondert, de beelden ter kerken uitgerooyt werden, d'Onroomsche preeke ingevoert. Op den tienden van Herfstmaant, verklaarde de Hartogh by Plakkaat, al de goedren verbeurt, niet alleen van die zich onder den vyandt onthielden; maar ook der geenen, die zich op onpartydighe plaatsen met der woone begeeven hadden; 't en waare zy, binnen zes weeken, zich genoeghzaamelyk quaamen verdaadighen, voor luyden gemaghtight om kennis van die zaaken te neemen. Hy verwachtte van dagh tot dagh versch volk uit Vrankryk, onder den Prinse Dolfyn: de welke, alzoo zyn vaader Louis van Bourbon op den drieëntwintighsten der gemelde maant ooverleed, seedert Hartogh van Monpensier genoemt werd. Parma, derhalven, versterkte de grensplaatsen met bezetting; en zyn heyr zoo veel hy kon, om tussen beyde te gaan leggen, en de Fransche kraften gescheyden te houden. By monstering, gedaan op den veertienden, waaren bevonden vierentwintigh vendelen Spanjaarden, maakende tweeduyzent, achthondert, zestien koppen, onder den ouwden Mondragon; achtienhondert en twintigh man' van den zelven landtaardt, onder zeeventien vendelen, en den Kornel Pedro de Paaz; tweeduyzent, driehondert zeevenentzeeventigh Italiaanen, verdeelt aan acht vendelen onder Mario Cardon; tweeduyzent, driehondert Italiaanen, onder acht vendelen, en ⁺Camillo del Monte; zeeventienhondert Borgonjers, onder veertien vendelen, en den Markgraave van Varambon; tweeduyzent, tweehondert, drieenvyftigh Waalen, onder vyftien vendelen, en den Baroen van Montigny; neeghentienhondert vyventachtigh Waalen, onder zestien ven-

+ 1582.

+ Aanslagh van Anjou op Looven faalt.

+ Gaasbeek gekreeghen van de Staatschen:

+ Ook Tolouze:

+ En andre burghen.

+ Hasselt in Ooveryssel wort verrast van de Staatschen.

+ Plakkaat des Hartooghen, dat verbeurt zeyt alle goedren, zoo van aanhangers des vyands, als andren woonende op onpartydighe plaatsen; 't en zy zich deeze laaste binnen zes weeken verdaadighen.

+ Lyste van Parmans kryskraften.

[p. 833]

delen ⁺des Graaven van Egmondt; twaalfhondert vierenveertigh Waalen, onder tien vendelen en Gabriel van Liques; vyftienhondert Waalen, onder tien vendelen, en Graave Octavio van Mansveldt; duyzent Waalen, onder tien vendelen, en den Graave van Manderscheydt; achtienhondert Waalen, onder twaalf vendelen, en Philips van Liques; twaalfhondert zeevenentachtigh Waalen, onder tien vendelen van 't regement des ooverleeden heers van Bours; achthondert drieëntseeventigh Waalen, onder tien vendelen, en den Baroen van Aubigny; veertienhondert zessentsestigh Waalen, onder tien vendelen, en den heere van Manuy; tweeduyzent, achthondert Hooghduitschen, onder tien vendelen, en Robbert van Gumbergh; zessentwintighhondert Hooghduytschen, onder neeghen vendelen, en den Graave van Aarenbergh; drieduyzent, hondert vierenveertigh Hooghduytschen, onder tien vendelen, en den Graave van Barlemont; drieduyzent, hondertvierenveertigh Hooghduytschen, onder tien vendelen, en Graave Kaarel van Mansveldt; drieduyzent, hondert vierenveertigh Hooghduytschen, onder tien vendelen, en Don Johan de Manriquez; zeshondert Hooghduytschen, onder vier vendelen, en den heere van Floyon; drieduyzent, zeevenhondert, drieëntneeghentigh Hooghduytschen, onder eenentwintigh vendelen, buyten regementen. De gewoonlyke bezettingen van Luxenburgh, Diettenhoove oft Theonville, Montmedy, Damvillers, en Chimery, beliepen ten getaale van zeshondert zeeventien man': die van 't Slot te Karpen, Sansen, Charlemont, Marieburgh, Avennes, Landrechy, en Quesnoy, braghten elfhondert, zeevenentachtigh koppen uit. Hautepennes regement, leggende in de Kempen, en dat van La Motte, 't welk tot Greevelinge lagh, waaren sterk, elk vyftienhondert man', onder tien vendelen. 'T regement van Robles, heere van Billy, dat in Vrieslandt was, bestond uit drieduyzent Hooghduytschen, onder twaalf ouwde vendelen. In den zelven oordt had Verdugo vyftienhondert man', onder tien vendelen. Tot Groninge laaghen zeshondert knechten in bezetting onder twee vendelen. 'T regement des Baroens van Aanholt, in Ooveryssel, beliep ten getaale van drieduyzent koppen, onder twaalf vendelen. De lichtgewaapende Spaansche en Italiaansche ruyters waaren tweeduyzent, hondert zeevenentachtigh, onder zeevenentwintigh Kornetten; de Neederlandsche, zoo speeren als schutten te paarde, te zaamen duyzent, onder twaalf Kornetten. In Vrieslandt telde men, onder vier Kornetten, vierdhalf hondert lichte paarden. Somme, zessenvyftigh duyzent, vyfhondert, vyftigh knechten, onder driehondert, en vier vendelen; drieduyzent vyfhondert, zeevenendertigh ruyters, onder drieënvyftigh Kornetten; in alles tsestighduyzent, zeevenentachtigh soldaaten: die den Kooning, ter maant, stonden op zeshondertduyzent, tweeënveertighduyzent, driehondert, sessenvyftigh gulden; booven twaalfduyzent gulden, gespilt, ter maant, aan Entretinidos, dat 's Onderhoudelingen, die 't hof oft heyr volghden; en booven de kosten van 't geschut met zynen sleep, voorts van delvers en andre nooddruft, die men op een derdendeel der soldye plagh te reekenen. Echter klaaghde de Landtvooghdt, dat hy geen' dertigh ⁺duyzent man' te velde kon brengen; mits de meenighte der steeden en blokhuyzen, die hy te bezetten had. De Fransoyzen van Kaamerik naamen voor, l'Escluse te vestighen. Om 't welk te verhoeden hy derwaarts rukte, met eenigh grof geschut; en dwong de plaats tot oovergift. Voorts deed hy Casteel ⁺in Cambresis opeyschen; daar anderhalfhondert bezettelingen met hun geweer uit tooghen. Verscheyden' andre sterkten, daarontrent, werden hem ook ingeruymt. Hy was verzelschapt met La Motte, Montigny, en Rysburgh, die eenen aanslagh op Duynkerke maakten, doch niet ten eynde braghten. In 't eerst van Slaghtmaant, quam hy Nienhoove beschieten; 't welk,

+ 1582.

+ De Landtvooght bekomt l'Escluse:

+ Ook Casteel in Cambresis; en andre sterkten in dien oordt.

[p. 834]

⁺te verre geleeghen om ontzet te verbeyden, hem meede geleevert werd: ⁺desgelyx Liekerke en Gaasbeek. Hebbende hieruit hoope geschept, van Brussel te doen zwichten, braght hy zyn maghtigh heyr in dat gewest. Dan die stadt had tweeduyzent soldaaten, zoo Fransoyzen als Engelschen, ingekreeghen; booven d'ouwde bezetting van twaalf vaanen te voet, vier te paarde. Dies onderwond hy zich alleenlyk van verre de weeghen te stoppen: ⁺doch vergeefs; gemerkt zy ook van allerley voorraadt verzorght was. Jaa hy vond zich zelf wel haast in groote benauwtheit: zynde achter zynen rug Arthoys en Heenegouw afgegeeten; Vrankryk geslooten. Toen docht hem raadzaam te verzoeken, oft hy in 't Landt van Waas, dat noch onverwoest was, raaken konde. Maar dit moght hem ook niet gebeuren. Want de Hartogh schikte voor hem gereedt te zyn, met bezetten der toegangen. Voorts, dewyl't winterwaater zeer hoogh was, deed zyn' Hoogheit zommighe dyken deursteeken, en verscheyde sluyzen afloopen op de Kooningschen; zoo dat zy, teffens geplaaght met de straf heit des weeders, de schaarsheit van eetwaaren, en 't ongemak der vloeden, daaghelyx, tot groot verdriet des Veldtheers, van krankheit en kommer sleeten: zonderling de nieuwe Spanjaards en Italiaanen, die met hoopen wegh storven. Veele vlooden naa 's Hartooghen kant toe, en van daar naa huys. Dies brak de Landtvooghdt op, om 't volk in bezetting te verdeylen; laatende ooveral meenighte van dooden; en van zieken, der welke bet dan zeeven-hondert, ontrent Brussel, ter wreedtheit oft genaade van de boeren bleeven ⁺leggen. Aan d'andre zyde ging de sterfte desgelyx weldigh weyden, ende was geen' minder armoê; booven al onder de Fransoyzen, die schandelyk liepen beedelen, by mangel van soldt. Hierbeneevens sloegh het kooren zeer op, mits'er in veertien oft vyftien weeken geen Ooste windt vernoomen ⁺werd; tot dat hy begon te waayen op den drieëntwintighsten van Slaghtmaant; als men nu voor zwaare dierte vreesde, en een merklyk getal scheepen, gelaaden met rog en terwe, om naa Weste te zeylen, zoo lang in Tessel, en Walchere, had moeten marren; niet zonder veel graans, dat begon te broeyen, oover boordt te smakken. Geduurende de zelye tydt stormd' het ook zoo dikwyls heftelyk, op zee, en daaruit, zoo dat ⁺'er veel schipbreuks geleeden werd, veel volx en lands verdronk. De schans in de Kuynder werd gansch plat gespoelt; de dyken daarontrent aan stukken: ende, tot oovermaat der ellende quam 't hermaaken traaghlyk by, om dat'er geen' aarde te kryghen was. Zeeker landtman, hierentussen, uit de Drenthe, 't zy hy van andren haat teeghens de Staatsche parthy gedreeven werd, oft van enkle wraakgierigheit om dat men hem geen arbeydsloon liet volghen, ontworp eenen toeleg, om Steenwyk ('t welk, oopenbaarlyk aangevochten, Rennenberghs volhardende eyndthouding in die zwaare beleeghering verduurt had) door verschalking ten val te brengen; en geloofde zich zelve zoo stoutelyk, dat hy, gehoort op de zaak, zynen hals te pande zette, om zich te laaten hangen aan den eersten boom, indien hy de Kooningschen, zoo zy zyn onderwys naaquaamen, niet in der stadt holpe. Verdugo, graatigh om de krak, gekreeghen in zyn' achtbaarheit voor Lochum, te boeten, beval 't stuk aan den Ooversten Steêhouder Taxis. Deez, passende op zyn' stonde, als een goedt deel der bezettelingen van Steenwyk op eenen aanslagh uit was, liet zich, neevens Eeverart van Ens, Drost van Koeverde, voorts Kamminga, Laukema, en andre Hooftluyden, met zes oft achthondert knechten en twee Kornetten, ⁺'s nachts voor den zeeventienden van Herfstmaant, te drie uuren, door den boer tot by de Oostpoort leyden, daar men in 't diepen der graft verzuymt had den grondt genoegh af te neemen. Hier braghten zy, gaande ten middel toe door 't waater, hunne ladders oover; en hebbende die gerecht,

+ 1582.

+ Thans Nienhoove, Liekerke, Gaasbeek.

+ Pooghende Brussel te benauwen, raakt hy zelf in benauwt-heit.

+ Armoê van 't krysvolk aan 's Hartooghen zyde.

+ Dierte, begost en grooter gevreest by gebrek van Oosten windt.

+ Zwaare zeestormen.

+ Steenwyk verschalkt en ooverrompelt door Taxis.

[p. 835]

⁺raakten op de veste, eer de wacht des yet vernam, oft zich ter weere kon stellen. Ook lieten zy die onbestookt, en tooghen strax naa de markt. Een vrouw, die hunner eerst gewaar werd, riep den waakren op 't stadthuys toe, zy zouden flux doen waapen trommelen, men had den vyandt binnen. De waakers vatten 't geweer: maar merkende dat het te spaade was, slooten 't stadthuys, en hielden 't noch in, tot neeghen uuren toe. Een deel der soldaaten viel oover de muuren, en berghde zich met zwemmen. Weenigh werd'er verslaaghen, veel gequetst en gevangen. Die op 't Raadthuys waaren, ruymden 't eyndtlyk, bedingende vryen uitgank, zonder waapenen. Naa 't plonderen der stadt, stelde men mannen, wyven, kinderen, op zwaarder ransoen dan zy wisten t'zaam te schraapen. Niet zoo hoogh, als men wel waanen zoude werd dit verlies opgewooghen: zynde de burghery bynaa uitgestorven aan de smettende quaale, en d'omleggende plaatsen treflyk gevestight. Echter deed Graaf Willem Lodewyk van Nassau de Hopluyden Boekholt en Krom, die, op 't pas der veroovering, uit der stadt geweest waaren, ook een deel der soldaaten die zich toen daar binnen gevonden hadden, in hechtenis neemen, en krysrecht daar oover houden. Maar, alzoo nocht ontrouw, nocht breede schuldt oft slof heit in 't bezorghen der gewoonlyke waake begaan bleek, en de ronde, by ongeval, eeven een vierendeel uurs te voore, den wal bewandelt had daar de vyandt was opgekoomen; werden zy vry gekent. Tot ⁺eenighen troost deezer schaade, dwong, ontrent dit getyde, den Graaf van Hoohenlo Meeghen in Brabant, door beleg; en maakte zich meester van noch eenighe minder plaatsen. In 't laast der gemelde maant, verscheenen op de grenzen vierduyzent Fransoyzen, drieduyzent Switsers, te voet; en etlyke benden paarden; beleydt, onder den Hartoghe van Monpensier, ⁺by den Maarschalk Harman van Guntault van Biron, geacht voor den braafsten Hooftman van gansch Vrankryk; die, kunnende geen' leedigheit lyden, en aangezocht van Anjous weeghe, ten beveele van de Kooninginne moeder, deezen last, by ooghluyking des Kooninx, geirne op zich genoomen had. Neevens merklyk getal Eedeldooms, vonden zich, in 't heyr, de Graaven van Laval en Agnan, kortelinx naa Vrankryk gereyst om de hulptroepen te spoeyen. Getooghen door 't Landt van Boulogne, naamen zy, verby Calis en Greevelinge, hunnen wegh naa Duynkerke; en werden, dewyl 't nu spaade in 't jaar was, van daar gespraayt door de ⁺Vlaamsche bezettingen. De Hoofden vervoeghden zich naa Antwerpen, by zyn' Hoogheit. Neêrlandt, dan, worstelperk der Fransche mooghenheit teeghens 't Spaansche geweldt, stak vol van soldaaten, Hopluyden, Ooversten, den bloem, en de vermaartste, geleezen uit Duytschen, Waalen, Fransoyzen, Spanjaards, Italiaanen, Engelschen, Schotten; die in dapperheit van moedt, fluxheit van krachten, ervaarenis van vechten, kloekheit van beleydt, vonden van kryslist, de strydbaarste eeuwen der werelt zouden hebben darren tarten. Met vertooning der kosten, noodigh om zulk een' meenighte van ruyters en knechten t' onderhouden, en te verzorghen 't geen' 'er by behoefde, braght het de Hartogh zoo verre, dat d' Algemeine Staaten, vergaadert tot Antwerpen in Slaght- en Wintermaant, hem, op hoope van onverwylde uitkomst der zwaarigheeden, in plaats van ⁺vierentwintigh tonnen schats, der veertigh 's jaars beloofden; daarenbooven noch, hoewel ongeirne, zeshondertduyzent gulden, te verschaffen by vier gelyke deelen, in Grasmaant, Bloeimaant, Zoomermaant, en Hooimaant, naastkoomende; alzoo zyn' Hoogheit verklaarde, teeghen alsdan een' uiterste kraft te willen baaren. 'T wanken der waapenen, aangegreepen met zulk een' heevigheit, klonk nu den aardboodem oover; en 't gerucht, dat deeze gewesten voortaan onder de Fransche bescherming wilden

+ 1582.

+ Hoohenlo dwingt Meeghen in Brabant.

+ Biron, onder Monpensier, komt, met Fransoyzen en Zwitsers oover.

+ De Staaten belooven den Hartoghe veertigh tonnen schats jaarlyx: daarenbooven noch zes tonnen schats voor vier maanden.

+ Turksche gezanten t' Antwerpen, om gemeenschap van koophandel te stichten.

[p. 836]

⁺schuylen, was tot Constantinople toe uitgedeegben. Weshalven de groote Turk, om gemeenschap van koophandel tussen zyn' onderzaaten en d'andre volken van Europa te stichten, gezanten aan den Hartogh afveyrdighde. Hunne boodschap hield, dat men woonplaats hadde in te ruymen voor achtien Turksche koopluyden; aan de welke de waaren uit Asia en Grieke, door de Middellandsche Zee tot Marsilje toe; van daar te lande op Bourdeaux; dan weeder te waater, de Garonstroom af, lanx de Fransche ⁺en Engelsche kusten; zouden naa de Schelde gevoert worden. Naa 't voordraaghen der zaake, beschonk men d'Ambassadeurs: die (waar 't faalde) zonder klaar bescheydt, oover Oostlandten Poolen te heym keerden. Op't laatste des jaars, voerde Paus Gregorius de Dertiende een' andre wyze van tydtreekening in, dan men in etlyke hondert jaaren herwaarts ⁺gebruykt had. Wat hem daartoe beweeghde wil zich genoeghzaam bezeffen laaten, als wy, 't geen aan de voorgaande maanier scheen te haaperen, in 't kort zullen ontfouwen hebben. By de Godtgeleerden verzaamt tot Niçea in 't driehondert achtentwintighste jaar van de geboorte onzes Zaalighmaakers, is geraamt, dat de Christenen voortaan den veertienden dagh der nieuwe maane, te weeten, dien van de eerste volle maan, naa Middelbaare nacht der Lente, zouden voor tydtpaal van Paasche achten; ende, op zondagh daaraan, die feest vieren; om het niet op eenen zelfsten tydt met de Jooden te doen. Voor Middelbaare nacht hadde men te houden, gelyk zy toen ook was, de eenentwintighste van Lentemaandt. Maar, dewyl men het burgherlyk jaar schat op driehondert vyvenzestigh daaghen en een vierendeel, 't welk, maakende om de vier jaaren eenen dagh, stof geeft tot een Schrikkeljaar, daar men dien inlascht; en de Zon haaren loop eyndight in driehondert vyvenzestigh daaghen, vyf uuren, en neeghenenveertigh minuyten, weenigh onder oft oover; zulx het zonnejaar ontrent elf minuyten korter valt dan 't burgherjaar, die, in ontrent hondert drieëndertigh jaaren, eenen dagh uitbrengen, zoo werd de Middelbaare Lentenacht, kunnende 't burgherjaar niet involghen, bevonden, ten tyde van den voorzeyden Pauze, te weezen de elfste van Lentemaant. En uit deeze oneevenheit van 't burgher-en zonnejaar stond allenskens groote verbystering in de Feesten der Roomsche kerke te verwachten; zulx ook, dat Kersdagh hadde kunnen ten midzoomer koomen. Om Paasche dan naar orde van 't Niçener Conçilie te herstellen, trok de Paus deezen vyftienhondert tweeëntachtighsten jaare tien daaghen af; en beval, naar den vierden van Wynmaant, dagh van Sant Fransoys, te tellen, in plaats van den vyfden, den vyftienden; maakte alzoo de Middelbaare nacht weeder de eenentwintighste in Lentemaant; en braght Paasche, en d'andre beweeghlyke feesten daaruit spruytende, op gelyke stonde als die quaamen ten tyde van 't voorzeyde Conçilie. Wyders, om zoodaanigh verloop voortaan te verhoeden, keurd' hy, dat men, naa't jaar zestienhondert, de drie eerstkoomende hondertste jaaren, naamelyk het zeeventienhondertste, achtienhondertste, en neeghentienhondertste, voor geen' Schrikkeljaaren, maar het tweeduyzentste voor een Schrikkeljaar neemen zoude; en zoo voort. Waarmeede de zaak, in 't geene dat Paasche en andre feesten belangt, voor veel duyzent jaaren, zonder gevoelyk verschil, geholpen is. De Onroomsgezinde ooverheeden, als de Kooningin van Engelandt, Kooningen van Deenemark en Sweede, Hooghduytsche Vorsten, geloovende dat de Paus zich deezes werx onderwond, niet enkelyk geport door geestelyke inzighten, maar ook uit faam-en staatzucht, om zich, als hooft van 't Christendoom, booven hen, jaa zelfs booven de Kaizarlyke Majesteit, te verheffen, wraakten zyne hervorming, en bleeven by den voorighen voet. Maar de Kaizar, in Boheeme, Slezie, Mehere; de Kooningen van Vrank-

+ 1582.

+ Zj kryghen luttel bescheyds.

+ Nieuwestyl in't reekenen der jaargetyden.

[p. 837]

ryk ⁺en Spanje; de Italiaansche mooghentheeden hebben den nieuwen aan-veyrdt. ⁺De Hartogh van Brabant ('t zy om den Pauze te believen, oft dat hem zyne reedenen gevielen, oft om eenpaarigheit met Vrankryk te houden) gebood by Plakkaat van den tienden in Wintermaant, tien daaghen uit het jaar te schuffelen, en den voorheen vyftienden den vyventwintighsten te noemen; in voeghe, dat deeze maant althans maar eenentwintigh daaghen zouw uitleeveren. Doch hadden, dies onaangezien; voor 't loopende jaar, streek te houden, zonder yetwes verkort te worden, de tyden gestelt oft tot verschyning oft tot verdwyning van yemandts gerechtigheit. Brabant, Vlaandre, Arthoys, Heenegouw, Hollandt en Zeelandt, schikten zich naa den nieuwen styl; gelyk wy, derhalven, voortaan denken meede te doen. Maar Gelderlandt, Zutven, Uitrecht, Ooveryssel, Vrieslandt, Groninge, en andre, hielden zich aan den ouwden; die ook, by de ^* Wiskonstenaars en waarneemers van den gang der starren, voof den bequaamsten gepreezen wort, om verwarring in 't reekenen der tyden ⁺te schuwen. In deezen jaare storven den Kooning van Spanje verscheyde kindren af; daaronder twee zoonen, d'ouwdste nu neeghenjaarigh, genaamt Don Diego, en de middelste. Een smartelyk verlies; mits 't huys, dat oover zoo veel Ryken heerschte, zich met mangel van manlyk oyr gedreyght zagh. Want den jongste Philips, die alleen, neevens twee dochters, ooverbleef, werd, van weeghe zyner weeklykheit, geen duurzaam leeven toegeleit. Gelyk het verlies van Audenaarde, Lier, Steenwyk, groote onlust en morring teeghens de Fransoyzen verwekt had; alzoo werd de glimp van 's vyands winsten eenighzins verduystert door't veroovren van Aalst en ontzet van Lochum: en Parmaas opbreeken van ontrent Brussel, met zeer verminkte krachten, waarteeghens de Hartogh zich met een' goede zenuw van frisse soldaaty versterkt vond, schraaghde met nieuwen troost de zyghende gemoeden der Landtzaaten. Hierby noch quam een ander toeval, waardoor 't jaar vyftienhondert drieëntachtigh zich te behaaghlyker

+ 1582.

+ 's Hartooghen Plakkaat daarop.

* Mathematiken.

+ Kooning Philips verliest, onder andre kindren twee zoonen.

1583

⁺op deed. Gebhart Truxes Aartsbisschop van Koolen, eerst ontfonkt door 't gezight van Agnes, dochter van Graave Johan Jeurien van Mansvelt; en thans gloeyende van minne, gestookt door geduurighe kout en hanteering; besloot haar te wyve te neemen, en echter zynen staat te behouden door invoer van Onroomschen Godsdienst; waartoe hy waande dat hem geen steunsel faalen zouw. Daar hy 't by zoeken moest, die rieden hem voet voor voet te gaan; by gunstighe ooghluiking, geloofsverwanten aan te fokken; hen met der tydt ten treflyksten ampten in te kruyen; voor al, de sterkten in vertrouwde handen te brengen; zich der verdechtighden allenskens quyt te maaken; zyne plaatsen te vestighen; voorraadt van geldt, van bussekruydt, en andre nooddruft te verzaamelen: daarnaa de oopenbaare kerkzuyvering aan te vangen. Maar doof waaren zyn' ooren hiervoor: hy viel plotselyk aan 't hervormen; 't zy uit yver van gezintheit, oft uit graatigheit naa verandring, oft mits de dreighementen der Mansveldsche Graaven, dien 't lydigh verdroot, dat hunne nicht, noch ongetrouwt voor de werelt, om dat ze als echte vrouw by hem gehouden werd, als zyn byzit, op de tong aller Duytschen reed. 'T kapittel van Koolen, derhalven, Paus, Kaizar, kanten'er zich teeghens, om Ernst, zoon des Hartoghen van Beyere, in zyn' plaatse te zetten. 'T welk eenen krygh uitkipte, die, mits ook de Prins van Parma parthy daarin koos, en een deel zyner krachten aan vertuydde, den Neederlanderen wat werx afnam. Dan 't was een' korte pooze. Want Truxes, reukeloozelyk voorslaande, en de man niet om de moeyte, aandacht, en hooftbrek uit te staan, daar zulk een bedryf meê doorreeghen dient, zagh zyn gebouw zonder grondtslagh zoo schielyk storten, als hy zich verhaast had met het ontwerp bekent te maaken. Hebbende zyne

+ 1583.
Koolsche krygh, veroorzaakt mits de Bißchop Truxes pooghde te huwen, en echter zynen staat te behouden.

[p. 838]

⁺zaaken verbrodt, begaf hy zich naa Hollandt, toevlucht der verdreevene ⁺Vorsten: daar eertyds Kooning Eduwart de vierde van Engelandt, en t' onzen daaghen Fredrik Paltsgraaf, Kooning van Boheeme, der vyandtlyke vervolghing ontdooken zyn: en sleet, als vergeeten burgher, etlyke zyner leyde jaaren, in rouw oover zyn ooverleeden lot, op 't huys te Rouwkoop by Leyde. Dus raakte Ernst van Beyere aan 't Keurvorstendoom Koolen, tot groot genoeghen des Koonings van Spanje, dien hy in naamaaghschap bestond, als gebooren uit een' dochter van Kaizar Ferdinand, broeder van Kaarel den Vyfden. Te weeten; Philips had oover lang getracht, met hulp van Paus en Kaizar, hier yemandt in te dringen, aan wien de Spanjaards eenen gevoeghzaamen vriendt, de Neêrlanders eenen ongunstighen gebuur moghten vinden. 'T welk van te meer naadrux was, om dat men hem ook in 't bezit der Bisdoomen van Luyk, Monster, en Hildesheym holp; zulx de Neederlanden, omvangen, van die zyde, met zoo uitgestrekt een' arm zyner heerschappye, geenen toegang, dan door de zelve, naa Hooghduytslandt behielden. 'T gevaar nochtans was grooter dan het quaadt; en de daadt niet naar gelang van den wil des Bisschops: dewyl deeze Ernst niet ernstachtighs ter handt trok; slaaf zynes buyks, en verzoopen in slordighe weelde; brengende den dagh met slaapen oover, de nacht met wyn en wyven: waardoor het den Kooning, met deezen zynen neeve, wyd uit zyn' gissing ging. 'T gelukte voorts den Hartooghe van Brabant; 's nachts tussen den zeevenden en achtsten van Louwmaandt, ⁺Eyndhoove, een steedeken in de Kempen, aan den Dommel, vier mylen van Shartooghenbos, door den Heer van Bonnivet te bemaghtighen. Een soldaat, genaamt Heynken de Schermer, die daar alle geleeghenheit kende, was d'eerst die de veste beklom; stoutelyk ingevolght van de rest, hoewel zy strax ontdekt werden, en de waapenkreet hoorden. De wacht, en vyftigh Albanoysche ruyters, die zich ter weere stelden, bekochten 't met de doodt. D'andre bezettelingen, niet kunnende tschrap raaken, worpen zich oover den wal; zommighe in de sterkte, die zy eer lang opgaaven, ⁺bedingende niet dan 't leeven. Korts hiernaa ging ook Helmondt oover; en de Spaanschen daaruit, behoudends hun geweer. Horst volghde, en andre vaste plaatsen in dien hoek; tot benauwing van Bredaa, en van Shartooghenbos: 't welk derhalven scheen te waggelen, in zin om met Anjou t'ooverkoomen; gelyk ook eenighe Geldersche steeden, die bezetting van den Landtvooghdt in hadden. Dan deeze voorspoedt was maar een grenikken der fortuyne; en dit gelaat des Hartooghen, van den gemeynen welstandt te beneyrstighen, niet dan een streelen dat op byten en nypen uitquam. Want immidels beraamd' hy, en stelde den aanslagh toe, ⁺die zyn' Hoogheit ten vuylen val, daar hy nooit van opstond, en, met een, al de Landen (luttel scheeld' het) in 't uiterste bederf braght. Waardigh is de oorspronk van zoo heylloos een voorneemen, dat men 't uit den grond' opgraave. De Kooning van Vrankryk dan, eeven bekommert in 't geluk en 't ongeluk zyns broeders, vreezde, indien 't hier wel met hem afliepe, dat de zelve schier oft morghen de gansche kracht van Neêrlandt teeghens hem moghte wenden: indien quaalyk, dat de Hartogh ⁺niet alleen zyn' eyghe middelen daarin zouw brokken; maar ook de Fransche naam, en de achtbaarheit, die de groote heerschappyen staande houdt, daardoor een grooten krak kryghen. Te deezer oorzaake werd hem nocht volkoomentlyk hulp geweyghert, nocht toegezonden; en die hy ontfing, altyds te spaade om veel te strekken. De kloeksten, hierenbooven, ontrent den Kooning (gelyk het dien landtaardt aan geene veerzienigheit mangelt; wen hun maar 't gestaadigh behartighen der dingen niet verveelde) verstonden, Dat, naar dien men in Neêrland den Spanjaardt had

+ 1583.

+ Zyn toeleg smoort in de geboorte.

+ Eyndhoove verrast door de Fransoyzen.

+ Helmondt word Staatsch; en zommighe andre plaatsen daarontrent.

+ Byster voorneemen des Hartooghen van Anjou; en uit wat oorzaak.

+ Verreziende raadt, voorgeslaaghen in Vrankryk, om de Neêrlanden te bemeestren.

[p. 839]

⁺afgezwooren, zyne Majesteit zich in alle manieren verpynen moest, om dit lidt, afgescheurt van Vrankryk, weeder, als 't pas gaave, daaraan te hechten: met welk toeneemen het lichaam allen uitheemschen, die zyne grootheit bestryden oft benyden moghten, zouw ontwossen weezen. Ende stond geenszins te gedooghen, dat een ander, wie 't ook waare, zyner Majesteit dit voordeel afzaaghe, om Neêrlandt, als eertyds, tot een' burgh van oorlogh te maaken, en van daar, wen 't hem lustte, de rust des Ryx te steuren. Dan, om, met de minste geldtspilling en 't meeste gemak, meester van het deel deezer gewesten te worden, dat voor Anjou hield, scheen raadzaam dat de Kooning hem geen' handt altoos reykte; maar ('t welk niet lang aanlyden kon) liete 't waater op de lippen koomen: zulx hy benoodight wierde, zyner Majesteit het wit paapier te zeynden, om de wetten te onderteekenen, die 't haar geliefde hem voor te schryven. Want zachter zoude hem dit vallen, dan, tot zyn' hooghste schande, aan vyanden oft vreemden oover te laaten 't geen hy met zoo zwaare kosten en arbeydt verworven had. Den Staaten meede, naa 't verteeren van 't hunne en 't zyne, zouw geen' andre wegh oopenstaan, dan om zich los in de armen zyner Majesteit te loopen werpen, uit wanhoop van verzoening met den ooverterghden Spanjaardt. Deez (zeyden zy) wiens geloof by de koopluyden, door de voorgange wanbetaaling, reeds gezwakt is, zal daarentussen, by mangel van dien, zich met zyn eyghe middelen behelpen moeten, en de schatkaamer hol maaken: de Kooning, als van hoogher tinne, alle geleeghentheeden beloeren; zich van geldt, volk, krysgereedtschap, voorzien; waarneemende wat de Hooghduytschen, de Kaizar, d'andre Oostenrykers, en de Spanjaards aanslaan mooghen; op dat hy zyne zaaken naar de gesteltenis der tyden richte. Dus op zyn voordeel zynde, heeft hy, om de Spaansgezinde oorden t' onder te brengen, alsdan oopentlyk te breeken met Philips: en voor eerst hnn allen toevoer af te snyden. Dit zal ter zee weynigh in hebben; gemerkt hy zeer geleeghene haavenen, de Spanjaardt geene daar ontrent bezit, om een' goede vloot uit te rusten. Te Lande behoeft' er, van de Fransche zyde, niet dan een verbodt toe. Maar in 't Hartoghdoom van Luxenburgh zal hy een heyr onderhouden moeten; zien de hooftstadt, samt Monmedy en Diettenhoove, (is 't doenlyk) te bemaghtighen; en die gansche plek onder dwang te brengen, tot daar de Moezel in den Ryn valt. En in deezer voeghe zullen die bloeyende gewesten, beslooten van alle kanten, uit zyn' handt koomen eeten; schier zonder dat men eenigh bloedt daarom sprenge. Jaa zelfs de zaak vereyscht, dat de Fransoyzen, slechts veylighlyk geleeghert, en op welgekoore plaatsen, zich met loopen en stroopen genoeghen, en by wylen den oest bederven; mydende allen veldt slagh; 't en zy de kans heel schoon koome. Want in zulken geval dient het vechten hun toegelaaten, op dat de hitte en opstyghing van moedt, die wonder in de Fransoyzen werkt, door te lang een' lydzaamheit niet laauw en loom warde, en wen men zich daar af te dienen heeft, op het gevaar versuffe. Oft 'er ook dan al, gelyk vaaken gebeurt, een onverwachte ramp toesloegh; die zoudt licht te boeten zyn, mits de naabyheit onzer grenzen, van waar zy terstondt nieuwen aanwas bekoomen kunnen. Indien daarteeghens de vyandt maar eenen strydt verlieft, hy heeft 'er eenen worp niet naa. Maar hoe? zoo de reede geen' plaats vindt, zoo de gloory en verryking der kroone niet gelden mooghen; de noodt zal zich doen deughen. De Kooning heeft geen' keur: kryghs moet hy zich getroosten; deezes oft eens inheemschen. Want, tussen Anjou, berooyt en loof geoorloght, en de Staaten, willen eyndtlyk onderlinge beschuldingen ryzen; uit de beschuldingen, smaadt en twist; als men uitgeput, ter weeder zyden, van alles, komt te bezeffen dat nocht hy, noch zy, aan de trouw en middlen van elkandre eenighen toeverlaat hebben. Alsdan, buyten twyfel,

+ 1582.

[p. 840]

⁺zal hy, slaande 't verding in den windt, uit zorgh voor grooter hoon en de volkoome schup, de plaatsen, die hy kan, schikken in zyn gewoudt te kryghen: daarnaa in Vrankryk koomen, om oover den Kooning, als hebbende hem schendigh in de ly gelaaten, by alle soorten van luyden zyn beklagh te doen. Dan denken de reedenen, gezonden, in 't begin zyner waapeninge, aan 't Rechtshof van Paris en andre, weeder op te dondren: Dat hy in 't bestaan van dit stuk, 't zeyl gegaan is op 't kompas zyner voorouwderen, voorneemelyk zyns vaaders en grootvaaders: en zoo zy niet geducht hebben, zich in zoo schaadelyke oorlooghen te steeken om eene stadt oft sterkte, hoe veel meer danks men hem weeten moet voor 't brengen, niet van eene, maar van heele Landtschappen, vol van steeden en sterkten, onder zyn gebiedt; die hy nochtans, mits de Kooning hem bystandt ontzeyt, gedwongen wort, tot schandelyke verneedring der Fransche achtbaarheit, te verlaaten. Veel heeft hy 'er voorts aan te hangen, om zynen broeder haatlyk te maaken: dat men geleeghenheeden verwaarloost, die nauwlyx eens in duyzent jaaren verschynen, om de Landtpaalen uit te strekken, en Vrankryk met eenen yzeren muur te bemantelen: 't welk niet alleen tot roem der heerschappye gedyen zouw, maar daarenbooven tot verquikking der gemeente, die, nu gefoolt van ondraghlyke tollen, hierdoor, met der tydt, van alle bezwaar ontlast konde worden. Ten laatste, zoo 't hem hiermeê ontschiet, zal hy 't uiterste by der handt neemen, en wraakende de jeeghenwoordighe sleur der regeeringe, een' zaamening van de Staaten des Ryx verzoeken, op dat men naar hunnen zin 't verloop der dingen richte; 's Ryx veyligheit en waardigheit betrachte; 't volk verlichte van schattingen; den troetelkindren en hoofschen vlaay slaaven, die niet dan door snoode believingen naa gunst en baat jaaghen, de zak geeve; om voortaan zulke orde te houden, dat de eere van den Staat bewaart warde. Dusdoende, en niet dryvende dan 't geen dat tot de gloory en welstandt der kroone strekt, is hy geschaapen door te dringen, dat de Staaten, zelf teeghens 's Koonings wil, besluyten zullen hem hulp toe te leggen. Nu magh zyn' Majesteit afneemen, indien ('t welk God belette) Anjou dan, uit vertwyfeling, dus verre schrydt, hoe het haarder aanzienlykheit en den ganschen Ryke bekoomen wil. Dies, om tydtlyk daar voor te zyn, moet men, zonder zich der Spaansche vyandschap te kreunen, te deeghe verstaan tot de Neêrlandsche zaaken; en eenen raadt, niet alleen loflyk, heylzaam, en genoegh uitvoerlyk, maar dien men ook niet verby kan. 'T gemoedt des Kooninx, die verlekkert op laffe leedigheit en de platte lusten des lichaams, geenen trek had tot prikklende smaaklykheit, en ryzende genughten, daar de beleyding der doorluchtighe aanslaaghen meê gezult is, hoewel 't niet ooversloegh, leuterde nochtans, geschudt van deeze vertooningen. 'T welk gemerkt; braghten zyne naaste vertrouwdelingen wat anders by; oft uit vuydigheit van aardt, en om hem te stooten derwaarts hy liefst vallen wilde, oft uit heymelyke zucht tot den Spanjaardt, oft eyndtlyk (gelyk best te gelooven schynt) uit vaar dat de schatten, diez' hem daaghelyx afmolken, door de kosten des kryghs dunnen zouwden. En niet darrende oopenbaarlyk zoo bondighe reedenen weederspreeken, gingen zy, om ze te loor te doen loopen, eenen middelwegh in, met opwerpen van voorwaarden, waarmeê zy wel wisten niet deur te kunnen. Naamelyk; dat zyne Majesteit zich ooverboodigh zouw stellen, om in verbondt met de Neêrlandsche Staaten te treeden, zoo zy haar verzeekerden, dat, in geval van Anjous ooverlyden zonder oyr van zynen zaade, de Landen aan de kroon van Vrankryk te versterven hadden: staande den Kooning niet te verghen, dat hy zich zulken pak van oorlogh op den hals ginge haalen, zonder eenigh voordeel te verwachten, oft yetwes waaraan men de oovertallighe kosten verhaalen moghte. Als nu de Kooninginne moeder, uit haaren

+ 1583.

[p. 841]

⁺zoone, met moeyte noch, 't woordt gewrongen had, van zynen broeder ⁺te baate te koomen onder dit besprek; en de Staaten hier niet aan wilden; liet men 't stuk ganschelyk vaaren: dewyl doch de Kooning, om der bekommeringen ontslaaghen te zyn, uitvlucht zocht, en de gevondene graatigh aangreep. Maar Anjou, verstendight door zyn' moeder en andre goedtgunstighen, waarop de zaaken in Vrankryk draayden, begon 't gevaar voor ooghen, en met ernst naa 't achterst om te zien. Anxt ging hem daarbeneevens aan, dat de Neêrlanders, fors van inborst, zoo ras als de broederlyke hulp ophielde, het oover een' andren boegh zouden wenden; ende, zat zynes, naa den ouwden Heer heukeren. Want, hoe bitter het dien ook speete, dat z'hem verstooten hadden; de wonde scheen geneeslyk met uitjaaghen van den nieuwen: 't welk den Spanjaardt tot een onderpandt hunner trouwe zouw dienen, en eens voor al de vreemde Vorsten schuw maaken, van naa een ydele schaaduw te happen, om, als 't op 't nypen quam, deerlyk slip te haalen, en hunne dwaasheit door de heele werelt te doen uitlachen. Jaa de Staaten, viellicht, moghten zich inbeelden, hiermeê zoo groot een' dank te begaan, dat Philips hun eenighe vryheit in zaaken van den Godsdienst verleenen zouw; waaraan het handelsluyten met hem voorheene meest gehaapert had. Immers, wankel en vlot bleek een' hoope, die men op den aardt van een volk stelde, dat met alle winden woey, en door verscheyde gezintheeden in 't geloove gesplitst was. Wroetende met deeze gedachten naa eenighe uitkoomst, vond hy niet naaders dan de plaatsen van 't grootste belang in Neêrlandt onder zich te staan, en met klem van waapenen te houden: 't welk geschiedende, hy zynen broeder van de geëyschte voorwaarden verzeekren kon. Doch de laster, te laaden op zyn' faam door 't meyneedigh oovervallen der geenen, die, zich verlaatende t' zyner oprechtigheit, hem ten oppervorstelyken toppe verheeven hadden, stiet hem teeghens de borst; en zyn geweeten, zonder twyfel, verweet hem reeds de booze gepeynzen, met dreyghementen van eeuwighe knaaghing, oover zoo een' oeveldaadt, bedreeven met bezinden wil. Hoe 't ⁺verdragh van Bordeaux hen buyten alle plaatsvooghdyen sloot, met toeleggen der zelve aan de Landtzaaten, hadden de Heeren en Jonkers van zyn' sleep eerst vernoomen tot Antwerpen; en den krop daarom vol onbenoeghens: 't welk, vermeerdert door d'oopenbaare kleynachting, waarin de Fransoyzen nu by de inboorlingen begosten te koomen, voorts in nydt verkeerde op den Prins van Oranje, als erkent en gefesteert met meer aanzoeks en naaloopens. En zy lieten niet af van hunnen meester daaghelyx 't hooft warm te maaken, met breed uitmeeten zulker onwaardigheit, voor een Vordt van zyn' afkoomst. Men verstond ook naamaals, dat hem van begin af gezeurt had, Hollandt, Zeelandt, en Uitrecht aan den Prinse te laaten; en dat hy middel zocht om zich ^* d'ontkraftingbrieven noopende den eedt gedaan van weeghe dier gewesten, te doen weederleeveren. De geenen daar zyn geheym op rustte, meest een jonk, reukeloos, lichtveyrdigh gezelschap, oft dien de Godsvrucht luttel ter harte ging, van welk slagh nooit ander hof bet gestoffeert moght zyn, hitsten hem aan, elk bezonder, met de zelfste reedenen, en andre, gepast om zyn gewisse te muylbanden en de schande te vermommen. Onder deeze zyner vertrouwdelingen in smallen getaale, borst hy zelf dan by wylen plotselyk uit, tot wreevle klaghten; en verklaard' hun ten laatste, door wat wegh hy van meyning was zyn gezagh uit den voetzande op te beuren. Schroomende nochtans den naam van aanstighter des werx, en om te schynen dat hy niet uit eighe beweeghenis, maar getooghen van vrunden raadt, daartoe daalde, wild' hy, genoegh verzeekert zynde van de zinuitingen der geenen die m' 'er op hooren zouw, dat een ander, t'eener zaamening van zestien oft

+ 1583.

+ De Staaten weyghren de Landen aan Vrankryk te laaten hechten naa Anjous doodt zonder oyr van zynen zaade.

+ Munoeghen van Anjous vertrouwdelingen.

* Renversaalbrieven.

[p. 842]

⁺zeeventien persoonen, den voorstel deede. Willem van Hautemer, heer van Fervaques, te dier tydt, stondt in zyn' blaakenste jonst; een man van aanzienlyken huyze, snel vernuft, stouten moedt, gladde tong, dryver (indien yemandt anders) der zaake; en geenszins schoorvoetigh om haar gewight oover zich te neemen. Deez, ter beschikte geleeghenheit, vervorderde ⁺zich (zeydt men) met styve kaaken, dit uit te zetten: Doorhelderste Vorst, hoe veel lydelyker waar 't geweest, voor ons die met den luyster der eerste plaatsen in uwen dienst praalen, Neêrlandt nooit, dan hier deeze vertreeding der Kooninklyke stamme van Vrankryk, t' aanschouwen? Ghy, de eenighe broeder zyner Majesteit, ghy dien de treflykste kroon van Christendoom booven't hooft staat, dien ze van uur tot uur kan toevallen; in wat graadt doch, in wat achtenis, vindt ghy althans u in deeze gewesten? Een woord niet mooght ghy ter werelt brengen, 't en zy u voorgespelt door den Prins van Oranje; een bestek niet volraamen, oft de schets moet eerst verkneedt worden, ten minste gekeurt, by d'Algemeine Staaten; jaa by de bezondre; jaa by de Wethouders van elke stadt, tot d'allergering ste toe. In schildery heeft men u de Landsheerlykheit, niet dan de naakte tytels, opgedraaghen. Men houdt u als een weeskindt, dat geen' maght oover zich zelven heeft; zoo veel faalt'er aan Vorst te weezen. 'T volk is vooghdt; Oranje zyn afgodt: die hun de ooghen begoochelt, en yders alvermooghen voor vryheit doet aanzien, om in drabbigh waater te visschen; en zelf, wen 't hem t' staagh komt, hun 't net oover't hooft te trekken. Wat eere niet bewyst men hem onder uw' ooghen? Hoe gaapt elk naa zynen mondt? met wat een handtklappen wort alle gevoelen omhelst, als't maar op zynen naam voortkomt? Wie (bid ik) die maar een' veezel van een oprecht Fransch hart in't lyf heeft, zouw deezen afbrek uwer Hoogheit kunnen dulden, wen schoon de gansche landtaardt, hoewel die de smaadt met haar deelt, noch daarenbuyten niet door allerley wangunst, onheusheit, en hinder, verschooven laaghe? De Heeren van uw gevolgh worden met den nek aangezien; uwe dienaars versnauwt; aller wandel bedilt. Uwe soldaaten verdwynen van honger, en kunnen (ik zwygh van geldt, 't welk men hun schuldigh is) nauw een' kruym broods voor hun bloedt kryghen, dat zy by beeken vergooten hebben. Dit 's de dank, dit het loon van de ellenden, zuuren arbeydt, zorghlyke kryskansen. Lieve, waar wil 't noch heene? 'T en zy uw' Hoogheit opwaake, en denkende wie zy is, in steê van windt en rook, waarmeê men haar spottelyk te paayen pooght, het loutre lichaam en de kracht der Vorstlykheit, door de deughd haarer waapenen, eygene. Dit betaamt uw roemryk geslaght; dit eenen Hartogh van Anjou. Nu zyn ze weêrberstigh de Neêrlanders, om dat ze met zoo zacht een' toom gereeden worden: wringt hun een scherp gebit in den bek; men zal ze zoet en gedweegh zien. Ghy bindt u misschien aan beloften; en vreez voor afdraghtighe klap bedremmelt uwen geest. Hoe? van alles kan men verdienen. 'T aanspannen teeghens 't heyligh geloof der Roomsche kerke, 't schenden van 't Recht der Natuure, door een' ondankbaarheit zoo vuyl als die van deeze gemeente, verbeuren 't voordeel, dat zy eyschen moght uit verding oft eenighe beschreeve wetten. Maar de noodt heeft der geene; en jaaght u derwaarts heen, werwaarts de puure prikkelen der gloory u behoorden aan te stuwen, indien ghy ook althans zoo veyligh, als wanvoeghlyk, een leeven leydde. De eenighe toevlucht, die uwer Hoogheit oopen staat, is d'onbeheynde maght. Wat men aan de geneeghenheit van 't graauw heeft, leert d'ervaarenis aller eeuwen. Is u vergeeten, hoe 't, uit een ydel vermoeden, om't stuk van Favregui opstoof, in schyn van uwen persoon en al de uwen ter slachtbank te vorderen; 'T wispeltuurigh gespuys wil t' aavont oft morghen eenen krommen sprong maaken, en u uit den zaadel werpen: voert het u slechts in handen van den Spanjaardt niet, om daarmeê zyn' gaading

+ 1583.

+ Reede des Heeren van Fervaques, om den Hartogh op te ruyen.

[p. 843]

⁺van pays te koopen. Wie naa uwe grootheit yvert, zelfs veele onparthydighen, hebben deeze reedenen voor volwightigh en billyk aan te neemen. Stoffe, zeeker, ongelyk slechter, zouw, tot verbloeming van gelyken aanstagh, meenighe hooghziende ziel vernoeghen; die, geschaapen, als d'uwe, tot bedryf van brommende daaden, zich liete voorstaan dat het zyne te bewaaren eens enklen huysvaaders plicht is; 't lof der Vorsten, te stryden om't geen dat een ander bezit: dat Godt de sterksten helpt; de zeeghe de opspraak dempt; en 't recht geschat wort naa de leest van 't geluk. Oft dit op onzer zyde zal zyn: geen' oorzaak om te twyfelen. Booven uwe frisse troepen van vier duyzent Fransche knechten, drieduyzent Zwitzers, en duyzent ruyters, laast ontfangen, vindt zich in soldy der Staaten noch een goedt getal Fransoyzen, zoo te voet als te ros. Daar behoeft maar een' wenk, om de Vlaamsche plaatsen van 't meeste belang te doen oovermeestren door de bezettelingen, op eenen zelfsten dagh; en teffens deeze stadt Antwerpen, door 't volk dat ghy, onder glimpighe bewimpelingen, zult laaten leeghren voor de poorten. Uw' Hoogheit heeft reeds haare hofjonkers en lyfwacht hier binnen; en kan gemaklyk meer andren doen insluypen, om dien van buyten den arm te reyken. 'T welk geklaart; ik zie mannen en paarden, als een' sneeuwjaght uit Vrankryk, op zoo een' klank aan koomen vlieghen, om uw' steyghrende Fortuyn voorts met hunne schouwders ten heemel te tillen. Aan hen zeeker wilgeen houden zyn; wen ook de Kooning zich zoo zeer daarteeghens stelde, als hy (gelooft het) zich vuurighlyk zal t' uwer handthaaving haasten, ziende 't spits afgebeeten, en de zaake bekuypt. Want hiermeê zullen ze stom staan, die nu alleenlyk voorwenden, dat hem ongeraaden is, zonder hoope van baat zyn geldt te verquisten: gemerkt ghy alsdan zyner Majesteit verzeekren kunt van 't versterven der Neederlanden aan de kroon, zoo uw' Hoogheit, zonder wettighe geboorte naa te laaten, aflyvigh wort. Dan zal uw' achtbaarheit opluyken, en geen Oranje meer in haar licht staan: dan uw persoon zelf mondigh zyn, en bevel oover de mombers bruyken. Oft lust u te bidden; dan zal men 's u dank weeten, als men voelt dat ghy gebieden mooght, en op uw' eyghe krachten steunt. Maar men spoeye: geen' lundring lydt een toeleg, die (ik beken het) niet van allen man kan gepreezen ⁺worden, dan als hy volbraght is. Terwyl Fervaques noch sprak, stemden d'andren met hun gebaar zyn zeggen toe: en hy had zoo ras niet uit, oft het raadslot volghde. Dit geschach buyten weete des Hartoghen van Monpensier, der Graaven van Laval en Rochefoucault, en van zommighe andre hoofden: met toeverlaat, dat zy, indien de zaak wel verginge, zich willigh naar den tydt zouden vlyen; indien quaalyk, als onschuldigh, tot middelaars van eenigh verdragh met de Neêrlanders, dienen moghten. De Maarschalk van Biron (zoo Bentivoglio meldt) zouw onder de aanbieders; toestander (zoo Bor meent) van 't werk geweest zyn. Maar zyn' dochter heeft my verhaalt, hoe haar vaader niet dan een snof ken daaraf vernam, en den Prins van Oranje waarschuwde, dat'er ontrent Mynen Heer (zoo, zonder meer aanhangs, heeten de Fransoyzen de oudtste zoonen oft broeders huns Kooninx)yet heymelyx gekookt werd, dat geen goe geur van zich gaf. Ende, dat in deeze tuyghenis meer waarheits dan zuchts geweest zy, geloov' ik te liever, dewyl ook andren Biron zuyvren, en Thuanus verklaart dat hy, koomende, neevens 't meerdeel der Ooversten, uit het leegher, by den Hartogh, als deez buyten de poort van Antwerpen naa den uitgang van't stuk toefde, 't zelve ten hooghste vervloekte. Oft Johan Bodin, zyn Raadsman dat gedreeven hebbe, zoud' ik niet kunnen zeggen: dit wel, dat zyn' groote geleertheit en wereltkunde niet scheenen hem daartoe te deftigh te maaken. Want hy toonde zich zoo grilligh en lichtveyrdigh van zeeden en zinnen, dat de heer Christiaan Huyghens geheymschryver des Prinsen, en andre ernstighe persoonen, hem, voor Bodin, Badin (dat 's bootsmaaker)

+ 1583.

+ Anjou besluyt de bequaamste steeden van Neêrlandt te oovermaghtighen.

[p. 844]

⁺noemden. Ook meynt men vastelyk, dat hy Joodsch gestorven zy. Wyders, ⁺tot dagh des uitvoerens werd geraamt de zeeventiende van Louwmaant. Tot Duynkerke, midlerwyl, reez in afweezen van den Ammiraal Treslong, een zwaar krakkeel, om zeekre zeebuyten, tusschen den heer van Chamoys (die lagh daar met zeeven Fransche vendels) en de burghers: 't welk zommighen deezer 't leeven koste. Zynde de klaghten aan den Hartogh gebraght; zond hy derwaarts La Fougere zynen hofmeester, om den twist te beslechten, uit zorghe dat'er zyn voorneemen aan horten moghte; gelyk ten deel gebeurde. Want, mits La Fougere, gelast om ook andre ⁺Hopluyden aan te spreeken, niet by tyds genoegh (zoo't schynt) tot Duynkerke quam, vervorderde zich Chamoys op den vyftienden der maant, twee Neêrlandsche vendels van Jonker Johan van Egmondt en Arnout de Lange, onder het doen hunner vertooninge op de markt, aan te ranzen met zyne zeeven; en dwong ze de stadt te ruymen. Dit diende tot een' leere voor Hopman Uitenrecht, zich vindende binnen Oostende, met zyn Vlaamsch vendel en een Fransch: 't welk hy paste t'ontwaapenen, voorts in de kerk sloot, en thans vertrekken deed. Tot Nieuwpoort dreeven hen ⁺de burghers uit. Maar tot Dixmuyde staaken de Fransoyzen 't vuur in etlyke huyzen; vielen voorts op de steedelingen, en aan 't moorden en plondren, terwyl die naa den brandt liepen. Dus werden zy daar meester: te Denremonde met inlaaten van hunne landsluyden, tot dat zy der Neêrlandsche bezetting oover moghten, die toen ritsen moest. Tot Vilvoorde, Aalst, Meenen, Wynoxberghen, waaren zy reeds de sterksten. Tot Brug ⁺had de Kornel D'Espies vyf vendels Fransoyzen. Maar de Heer van Gryze, Hooghbaljuw der stadt, daar op den zestienden de tyding quam van 't geen tot Duynkerke was omgegaan, waarschuwde de Burgherhopluyden, dat het spel ziet toe hiette; braght de gansche nacht oover in 't bezorghen der zaaken, en doen van ronde neevens den wachtmeester Reynier Winkelman; bestelde dat de Fransoyzen ten naasten daaghe geen' wacht zouden houden aan de poorten, op dat zy geen volk, t'hunnen wille, meer inholpen. Op den zeeventienden vertoonde zich de Kornel Rebours, met vyf vendelen van Meenen, een van Dixmuyde, voor de stadt; en begeerde doortoght, oft dat men hem terstondt een' brug oover zeeker waater daarontrent zoude schaffen, om den dienst zyner Hoogheit te vorderen. 'S daaghs te voore was de Grootprevoost La Valette binnen Brug gekoomen, met schryven van den Hartogh aan de Majestraat, hoe hy naa Duynkerke reysde, om berichting te neemen op't misverstandt daar gevallen, en de schuldighen te straffen: 't welk veelen vrundtlyk voorstond. By andre brieven hem naagezonden had hy bevel ontfangen, om te beschikken dat Rebours in stadt moghte raaken. De Regeerders dan, t'zyner aanstending, en om kosten te spaaren, droeghen verlof. Aan den middagh trekt Rebours in, naa de markt toe; bezet die, en 't geschut dat'er stond: ende, om 't steêvolk te doen verschooyen, laat'er eenighe handbussen op lossen; zulx eene vrouw daar doodt bleef. Dies gaat'er een byster schreeuwen op: en een deel burgheren, die, gedachtigh aan 't vermaan van den Hooghbaljuw, op hunne hoede waaren, rotten gewaapent te hoop, om den knechten van D'Espies 't vergaadren te beletten. Gryze zelf, in der haaft, treedt naa de Burght, een' plaats alzoo genoemt, en beheynt van 't stadthuys, de kerk, de gevankenis, en zommighe wooningen; zonder andren, dan eenen engen toegang, van de markt af. Daar verscheenen ook La Valette, en beyde de Kornellen, met ontrent dertigh soldaaten t'hunner lyfwaght, om met de Majestraat te spreeken: en liet zich Rebours ontvallen, hoe hy gekoomen was om bezetting binnen der stadt te houden, tot dat zeekre aanslaaghen eenigher Spaansgezinden aldaar, zouden gebroo-

+ 1583.

+ De Fransoyzen doen de Neêrlantsche vendels uit Duynkerke vertreken te vroegh.

+ Oostende verzeekert voor de Staaten: ook Nieupoort.

+ Dixmuyde en Denremonde vermeestert van de Fransoyzen.

+ Brugge in groot gevaar; doch wort geredt.

[p. 845]

ken ⁺zyn. De Hooghbaljuw, vattende dit woordt tot bevestighing zyns vermoedens, zeyt om Burghermeestren te zullen zeynden: en geeft daarentussen te verstaan aan eenighe Eedelen, ^* aanzienlyken, en Hopluyden der burgherye, dat men haar moest doen waapenen. Twee Hopluyden, woonende by de poort van de Burght, rukten flux hun volk by een, en noch, van de vendels by de stadt besoldight, ontrent veertigh knechten, die t'allen geluk in 't geweer waaren, om hunnen ooverleeden vendrigh te begraaven. Voorts vervoeghen zy zich te zaamen op de Burght, en bezerten ze. Toen gaat Gryze de dertigh soldaaten, die in de zaal van de Burght toefden, met zoete reedenen aan: laat hun zien een goude medaaly, hem geschonken van den Hartogh; Ter liefde van wien hem leedt waare (zeyd' hy) dat hun yet oevels oover quaame; gelyk uit den oploop der burgherye te duchten stond. Dies zouden zy heene naa hunne herberghen gaan, onder geley van de Stadtsdienaars, die hy hun meêgeeven wilde; dewyl hunne meesters noch te verbeyden hadden naa de rest der Wethouderen, om de beroerte te stillen. Dus werd hy hunner ontslaaghen. Onlanx hiernaa, nietteeghenstaande meer dan eene belemmering quam 't Kornelsvendel van D'Espies naa de Burght toe trekken, aangevoert door zynen Steêhouder; en vond de straaten daarontrent bezet en toegebolwerkt, t'zyner groote versleeghenis. De Baljuw, met de zelfste konsten, vertoont hun, In wat gevaar zy zich zelve, de burghery, en den dienst zyner Hoogheit stelden, gaande zich voor de woede van een' muytende gemeente werpen. Zoo zy te rug ge keerden, hy maakte zich sterk, met den Grootprovoost, de Kornellen, en de Wethouders, alles te stissen. De Steêhouder, Onroomsgezint, ook niet weetende op wat moer de zaak lagh, liet zich gezeggen. Den andren Franschen bezettelingen werd eensdeels het zaamelen verhindert. Zommige drommen begosten nu te kryten, Vive le Duc; vive la Messe: Leeve de Hartogh; leeve de Mis: doch zaaghen niets te verrichten. Op 't stadthuys, werden, met klaghten oover de verwekte zwaarigheit, de Prevoost en Kornellen onderhouden, by een deel andren van de Majestraat en den Burghermeester Niklaas Kaazenbroodt, wachtende, zoo hy zich geliet, naa zynen amptgenoot Pieter Dominicle; in der daadt, naa den Hooghbaljuw. Deez, daarop, koomende ter kaamer in, met twaalf steedsche soldaaten, zeit teeghens La Valette en D'Espies, zy zouden van daar niet, voor dat Rebours en zyn volk, 't waar met gemak oft ongemak, de stadt ontleedight hadden, die verweezen scheen tot een bloedtbadt. Moet zy daar aan; geduldt: maar 't vlieten zal aan u beginnen. De Prevoost en Kornellen beroepen zich op den last ontfangen van zyn' Hoogheit. D'er gemeente zouw niet quaads weedervaaren. De Hartogh zocht maar gehoorzaamheit, en den Roomschen Godsdienst in te stellen. Voorts keeren zy zich tot eenighe persoonen van de zelve gezintheit, om te hooren wat'er die toe zeiden: maar kreeghen vroedt antwoordt; Dat zy't wenschten, zoo 't wettelyk en met volle bewillighing der Landtschappen geschieden konde. Thans, om niets onbeproeft te laaten, wyzen zy den Regeerderen d'onvermydelykheit des jux, ende, in geval van weederstreeven, groover onheyl aan; meldende wat'er gaande was, en hoe men, ter zelfste stonde, Antwerpen en andre steeden bemaghtight had. Dit deed de Wethouders gruwen. De Baljuw, onvertsaaght, blyft echter zyn eyndt houden, dryven, Dat men van de noodt een' deughd maaken moest, en de stadt veylighen. Zy zoude, 't aller tydt, eens goeden verdings waardigh zyn: maar hun aller leeven eener myte niet, indien Rebours langer hardebolde: zoo grimde de burghery. Men roept eenen haarer Hopluyden binnen, die 't gevaar uitmat ten breedste: daarnaa eenen andren; die bet bulderde, dreyghende hun den strot af te snyden, met een pennemes, dat op taafel lagh.

+ 1583.

* Notablen.

[p. 846]

⁺Men brengt eenighen van hun eyghe volk te voorschyn, die verklaarden hoe 't verdeilt en omringt gehouden werd, van de gemeente en de zes besoldighde vendels der stadt; en wat dreyghementen daar wankten. Ten laatste geeft Rebours zyn woordt van te vertrekken, zoo men schriftelyk bescheydt leeverde, t' zyner verdaadighing by den Hartogh. Men belooft het hem naa te zeynden, eer hy voet buyten de veste zouw zetten. Hy gaat; leydt zyn' benden van de markt naa de Gentsche poort; houdt daar stal: maar, ziende zich omgordt van alle kanten, en den Burghermeester Cabooter, met een' wakkre troep burgheren en andren te paarde, van achter aankoomen, toogh, zonder draalen naa 't bescheydt, ter poort uit, dwars door de wacht van een vendel der steedsche soldaaten. De Hooghbaljuw, hebbende dit bestelt, neemt twee Hopluyden van D'Espies, met zich, en keert op 't Raadthuys. Daar praamt men La Valette en D'Espies tot verzeynding ook van zyn volk, eer de verbitterde burghers tot het uiterste voortsloeghen. Zy duyken, en geeven schriftelyk bevel daartoe: 't welk zoo haastelyk gevolght werd, dat veele Fransoyzen, gejaaght van anxt, hun geweer achter lieten; en de Bruggelingen hen 's aavonts te vyf uuren, met groote blydschap buyten de poorten slooten. Den heer van Gryze, voor zyne dappre diensten, vereerden ze met een' lyf hoede van zes helbardiers, en met hondert gulden ter maant, die men naamaals tot anderhalf hondert verhooghde. Hy en de Wethouders, hebbende van al dien dagh, nocht spys nocht drank genuttight, gingen noch gerust dien zelven aavondt ter bruyloft by den Burghermeester Dominicle, die zyn' dochter besteedde. Rekkende hier de vroolykheit tot diep in der nacht, verstonden zy by brieven hunner gemaghtighden uit Antwerpen, hoe de zaak daar was afgeloopen: 't welk de vreughde, en dankzegging aan Goode, vermeerde. Den Grootprovoost en Kornel, in hechtenis blyvende, slaaghde 't vertoeven naa deeze tyding wel; mits ondertussen de hitte van 't bloedt laauwde, die geschaapen was hun 't hunne te kosten, hadde men niet gevreest dat ⁺het de bondtverwant ontgelden moghte. De Hofmeester La Fougere, onderschept op wegh, by den heere van Zweevezeel, werd ook tot Brug gebraght. En de drie gevangenen, elk bezonder scherpelyk ondervraaght, beleeden hoe de Hartogh dacht zich te verzeekren van de dienstighste steeden,van d'Algemeine Staaten, en van den persoon des Prinsen van Oranje; om in 't volle gebiedt te koomen, en weeder aan ^* d'ontkrachtingbrieven, noopende Hollandt, Zeelandt, en Uitrecht. Dit laatste zy dan waar geweest, oft verziert, en aan de rest gehangen, om d'andre Landtschappen, dien deeze afscheyding verdroot, te streelen met vermaan van yet wenschelyx, dat zy, zoo hy zyn wit bereykte, verwerven zouden. La Fougere, pooghende zynen Heer te zuy veren, ontfouwde deeze reedenen, gehoort uit zynen monde. Nocht eenigh zien, nocht zeggen stond men hem ⁺toe, in 't stuk der geldmiddelen, dat zoo slordigh gehandelt werd: en paaid' hem met reekeningen ingestelt naar eyghen goeddunken. Met de Landsheerlyke inkoomsten deeden de Staaten hunnen zin, zonder hem daarin te kennen. Hy diende hun voor een o in 't syfer, om min, oft meer, oft niet, te verstrekken, naar dat het hun te pas quaam: oft voor een beeldt, eeven als de Aartshartogh Mathias plagh. Want aan 't hooghbewindt had hy niets: in 't herrechten des Raads van staat, in 't ooverleggen der zaaken met de Staaten, in 't verkiezen der Majestraaten, in 't begeeven der ampten, voorquamp men hem, met gespan maaken en dwarsdryven. Dat argher was, oover de Roomsgezinde gemoeden heerschten d'Onroomschen bitterlyk, verbiedende hun den Godsdienst, zoo wel binnen der deure als in 't oopenbaar; en strengelyker seedert zyn' ooverkoomst dan te voore. Tot Brug had men zich niet ontzien de handt te slaan aan eenighe deerniswaarde vrouwen, en haar geldboeten af te neemen, oover 't hoo-

+ 1583.

+ Bekentenis van drie gevangenen tot Brug, noopende 't voorneemen des Hartoghen.

* Renversaalbrieven.

+ Zyne klaghten, gemeldt door zynen gevangen hofmeester.

[p. 847]

ren ⁺der Misse in de kappel van zyn hof. In de zelfste stadt was een' zeer vermeetele ongeschiktheit gepleeght, ten huyze van zeekre bruydt; zonder dat hy daarteeghens maar eens had darren kikken. Met dit ooghluyken, en dulden van de verdrukking der Roomsgezinden, die hy belooft had te beschermen gelyk d'andren, kon hy niet faalen, by al de werelt, te winnen den naam van eenen godtvergeetlen Vorst; gelyk men hem dien reeds in Vrankryk gaf, in plaats van Allerchristlykst. Tot vermyding van welken laster, samt van afval, die daarom, en niet zonder bloedtstorting, te verwachten was, (gemerkt zyn arbeydt, aangewendt tot oprechting eener gevoeghlyke geloofsvreede, vruchteloos bleef) hem slechts twee weeghen oopen stonden: te weeten; af te laaten van zynen loflyken aanvang, en ten Land' uit te trekken, oft d'uiterste proef te doen om zyn' achtbaarheit op te beuren, en te vestighen met sterke handt. Ende, dewyl d'eerste te verfoeyelyk viel voor een recht Vorstlyk hart, schoot' er niet oover, dan den tweeden in te gaan, met de meeste bescheydenheit, en beste maanier des mooghelyk waare. Dit volvoert zynde, en t' Antwerpen de Burgh bezet met zyn regement Zwitzers; zouw men 't bestier der zaaken op eenen vasten voet brengen: daarnaa, d'Algemeine Staaten vergaadren, om eenighe punten des verdings van Bordeaux te verandren oft by uitleg ging te beeteren; voorts vergiffenis en vergeetenis van 't geen voorheen gebeurt was, afkundighen. Immiddels zoude hy, zoo op zyne als der Landen kosten, een heyr toerusten; tot de byzynde voeghen de troepen, die op de grenzen gereedt laaghen; dan den Spanjaardt het hooft bieden, met bystandt des Kooninx zyns broeders, van wien men zich, zoo lang als de dingen dus flodderden, luttel onderling verstands toezeggen kon. Wyders verhaalde de gemelde Hofmeester, 't slot van deeze 's Hartoghen reede geweest te zyn een' aantuyghing, hoe hy dit met een oprecht gewisfe voornam, willende nerghens eenighe plondring oft moorddaadt gepleeght zien: en dat hy daarop, knielende in jeeghen woordigheit van etlyke heeren, teeghens de sponde van zyn bed, Godt aangeroepen had, gevouwener handen, met belofte van voortaan alle vleeslyke onkuysheit en reukeloozen wandel te schuwen. Dus verging zynen dienaaren hun onderwindt in Vlaandre. T'Antwerpen, dat van den meesten naadruk, en hachlyxt was aan te ranzen, quam de last op hem zelven aan. Om met aalwarren schreede tot het beleidighen te maaken, als oft het anders te klakkeloos by zouw gekoomen zyn, verscheen hy, weenigh daaghen te voore, met zynen bygevoeghden Raadt van Staat, in de vergaadring der Algemeine ⁺Staaten; en liet daar wydluftighe klaghten luyden oover zyn smal gezagh; en hoe hy, zonder dat men 't verbreedde, 't Landt niet wist te beschermen. Hiermeê behaalde de heer van Aldegonde, voerende 't woordt van zynentweeghe, kleene eere en dank by de Staaten, ongezint yets meer in te ruymen. Zynde dan, quansuys om de zeeghe van Eyndhoove te vervolghen, reeds 't meeste deel der Fransoyzen te voet en te paarde uit Vlaandre, koomen leegheren by de Engelsche en Schotsche regementen, en de ruyters van Graaf Kaarel van Mansveldt, tot Berchem, Burgherhout, en elders, dicht onder de stadt; zoo werden ook, oover de Schelde, op den vyftienden van Louwmaant, de Zwitzers daartoe gevoert. Veele Heeren, Eedelen, Bevelhebbers, met hunnen sleep, deed de Hartogh hier en daar foereren, met verborghen geweer; zonderling in zyn hof. En de gemeene soldaat had dus lang uit en in gewandelt, zonderschalk oogh te geeven. Maar nu begon m''er te preutelen, hoe 't krysvolk dacht de stadt, tot onderpandt voor zyne betaaling in te neemen. ⁺Welke mompeling zonder gewissen oorspronk, op den zestienden, tot een' volmondighe maare uitdeegh, dat men meynde (en 't was zoo beslooten) in der nacht, de Kroonenburgher poort, dicht by Sant Michiels klooster,

+ 1583.

+ Klaghten van Anjou in de zaamening der Staaten, oover zyn nauwbepaalde maght.

+ Bedenklyke geruchten t' Antwerpen.

[p. 848]

⁺daar de Hartogh zich onthield, te verkrachten, om de buytenbenden stillekens in te helpen, en d'ooverhandt met den zeeventienden te doen opdaaghen. Van Reyd verhaalt, dat, onder verscheyde waarschuwingen, des aavonds een Fransoys, met gemaskerde troony, in zeeker wachthuys den burgheren quam aanzeggen, Zy zouden op hunn' hoede staan; want hunne schaade waakte: desgelyx, dat Pieter Villers, Predikant en Raadsman des Prinsen van Oranje, yetwes vernam, en der Magistraat te kennen gaf: viellicht het geen zyner Doorluchtigheit, door den Maarschalk van Biron, was ter ooren gekoomen. 'T gaat altoos vast, dat de Heer van Plessis Marli, ooverlang, en voor zyn vertrek uit Neêrlandt; het onweeder in 't hooft gehadt heeft, en daaraf yet gerept teeghens den Prins; 't welk die toen scheen ongeirne te hooren, maar seedert misschien, aangetokt door de gesteltenis der dingen, dieper quam in te zien. Zynde dan verstaan dat'er orde gestelt diende; ging de Burghermeester Petrus Alostanus den Hartoghe voordraaghen 't gemeyne duchten, dat zommighen, quaalyk geneeghen t' zynen dienste, en gemengt onder d'ingekoome soldaaty, yet oevels teeghens de stadt moghten aanrechten. Waaroover hy zyn Hoogheit bad, goedt te vinden, dat men, tot gerustheit der burgerye, de straatkeetenen wat vroegher dan naar gewoonte spande, en lantaarnen uit hinge, gelyk in zorghe voor onraadt te geschieden plagh. Hierin (doch naa breedt vertoogh, dat men van zyne krysluyden, daar zynde om 's Lands gevaar af te keeren, het teeghendeel niet peynzen moest) bewillighde de Hartogh: en verviel alzoo 't beraamde nachtwerk. Ten naasten morghen kreegh men heymelyke berichting, dat de Fransoyzen voor hadden, noch van den zelfsten dagh een' poort te ooverweldighen. 'T welk hem aangedient weezende; ontbood hy de Wethouders en Kornellen; wilde den aangeever weeten, om dien, oft den eersten verzierder, te doen straffen naar verdienste: en voer zeer verbolghen uit, teeghens den Burghermeester, Dat men zyn' Eedelluyden, in hunne kaamers en bedden, onbeschoftelyk ooverloopen had; dat men toeleyde om 't graauw hem en den zynen op 't lyf te schennen. De Burghermeester antwoordde, Daar was niet gebruykt, dan de toezight, vereyscht ten dienste van zyn' Hoogheit en ter behoeding van de stadt: En de Hartogh van Monpensier voeghd' 'er by, dat diergelyk dikwyls, door bestelling der Majestraat, tot Paris geschiedde. Toen veynsd' hy zich, wat te bedaaren; begon hoogh op te geeven van zyn' liefde tot de Landen, voorneemelyk tot Brabant en de stadt Antwerpen; en eyndighde met smeekend verzoek, dat de Burghermeester alle arghewaan holpe weeren en weghneemen. Dit gelaat minderde 't mistrouwen te lichtlyker, mits de kundschappen op geen klaar bescheydt steunden, en niet te gelooven scheen, dat hy zoo een' zaak waaghen zouw, naardien m' 'er zoo veel luchts van had: weetende niemandt, dat de genaakende tydingen van gelyk bedryf op andre plaatsen hem (al voeld' hy nu berouw misschien) verbooden te deyzen, en praamden te haasten, zonder ongeleeghenheit aan te zien. Zelfs by geene schryvers vind ik, dat, hier, van 't verjaaghen der vendelen uit Duynkerke noch yet vernoomen was; 't welk zeeker de Hopluyden wel behoort hadden ter yl kenlyk te maaken. Men hield nochtans de keetenen gestrekt; de poorten toe, behalven voor 't krysvolk: 't welk de Hartogh by tromslagh gebood zich naa 't leegher te vervoeghen, tot een' algemeene monstering, die hy zelf aanschouwen wilde. Dit, om de oorzaak van 't waapenen zyner troepen te beschaaduwen. Hy verzocht, eerst door zynen geheymschryver Quinsay, den Prins van Oranje hem te geleyden; daarnaa zelf, koomende, als uit voldoenigheit en eerbiedenis, in zyn slaapkaamer. Maar de Prins bad verschoont te worden, zich beroepende op 't on-

+ 1583.

[p. 849]

stuurigh ⁺weeder, en zwakheit die hem noch aanhing van onlanx geleede ziekte, schoof hem ook zachtelyk toe, hoe schichtigh en lichtomziende deeze landtaardt was, en veelen 't vermoeden hadden, dat hy uitreed om met het heele heyr naa binnen te keeren. Dit kaatste d'ander met een lachsken af: ende, alzoo van daar gescheyden; zond echter den heer van Pruneaux om de zelfste boodschap, met vermaan dat de lucht opklaarde: doch zyn' Doorluchtigheit bleef by d'ontschuldighing. Den Hartoghe, houdende tydtlyk zyn middaghmaal, zagh men een briefken behandighen; in 't leezen van 't welke hy bestorf om de kaaken; stak het voorts in een moffelken, dat hy aan den arm had. 'T zy een' verwittighing geweest van de rypheit des besteks, dat, bet bezeft nu 't op 't knellen quam, hem angde; oft van eenighe nieuwe zwaarigheit, die' er opborrelde. Gereezen, korts daarnaa, en gereedt om op te zitten, kon hy, met alle hulp van Eedelluyden en lakkaayen, daar toe niet raaken: zoo byster baarde 't ros, weyghrende, hoewel 't des van hem gewoon was, zich te laaten beschryden. Een handelyker gehaalt strompelde effen buyten 't klooster, met zulk een' schok, dat hem, waanende zelf ter aarde te tuymelen, zyn mantel ontschoot. Daarentussen hadden de loopende dienaars de kettingen van twee straaten, strekkende naa de Roode en de Kipdorp-oft Sant Jakobspoort, doen slaaken; voorwendende niet te weeten ter welke zyn' Hoogheit uit wilde. Waaroover ook twee Burgherkornellen, gezonden werden, Jakob de La Faille om de Roode, Adriaan Vierendeel om de Kipdorppoort ⁺te oopenen. Naa deeze nam zynen wegh de Hartogh, verzelschapt met dien van Monpensier, en andre Heeren; tussen zyn' lyfwacht van Zwitzers, die voor; en de Fransche, die achter, was. Te paarde volghden ontrent tweehondert zoo zyn' Eedelmannen als Hopluyden; ook zommighe voortreflyke Neêrlanders; daaronder Justinus van Nassau, naatuurlyk zoon van Oranje, en de Burghermeester Schoonhoove; eensdeels tot bewys van plichtpleeghing, eensdeels uit zinlykheit om te kyken. Hy zelf, lichtende aanendaan den hoedt van 't hooft, en 't lyf uit den zaadel met bukken, lokte de gunst van de groeters, die zich verheughden in zulk eene minlykheit huns Vorsten. Ook ontbrak'er daarenteeghen, niet, die ontsticht werden in 't schittren van der hoovelingen harnassen, ontdekt door den dartelen draf, en 't wappren der kazakken. En ik ben zeeker van den man, die daarop zeyde, Zoo zouw men een poort inneemen. Dit tussen twaalf en een' uure, tydt uitgekooren om de straaten leedigh, de wacht op haar dunste te treffen; terwyl de gemeente meest oover taafel zat, en zelfs veele burghers van de bewaarnis der poorten, om t'eeten, naa huys gegaan waaren. Hier oover vonden ook de Kornellen zich zwak van bystanders: en by geval hadden die van de wyk der Kipdorppoorte toen elders hunne beurt om te waaken. Naamaals werd gekalt, dat Anjou, haalende reeds 't hart op, als in gewonnen spel, zich onderweeghe niet speynen kon van stoffen; en den Burghermeestre Schoonhoove driewerfs op de schouwder klopte, duwende hem toe, Deez is de dagh, die my, beguychelt dus lang met ydle naaaapery van opperhoogheit, tot waaren en vollen Vorst oover Neérlandt verheffen zal. Maar kenners van zynen zeer dichten en geheymzwyghenden aardt konden quaalyk aanneemen, dat hy, tot dus ontydighe snorkwoorden van onbedachte jeughd, zouw zyn uitgeborsten. De Zwitzers, getooghen tot op de brugh, splitsten zich aan twee heggen, en bleeven daar geplant, laatende tussen zich en de burgherwacht, die bloots hoofts stond, den Hartogh door ryden. Gekoomen buyten de hamey, daar hem eenighe benden ruytren uit het leegher, by manier van eerbiedenis, bejeeghenden, oopenbaard' hy 't stuk den Hartoghe van Monpensier, en Graaven van Laval en Rochefoucault, met verzoek dat ze'er meede de handt aan hou-

+ 1583.

+ De Hartogh rydt uit Antwerpen: quansuys om 't heyr te bezightigken.

[p. 850]

den ⁺wilden. Monpensier, zich ontzettende grootelyx in 't hooren van zulken ⁺grouwel, verklaarde, Dat hy niemandt waande te wyken in trouw en dienstwilligheit t' zyner Hoogheit: maar hem jammeren zouw, den luyster van 't geslacht, daar hy uit gesprooten was, met zoo vuyl een' schandvlekte bezwalken: bad ootmoedelyk derhalven zyn' Hoogheit, hem zulx niet te verghen. 'T zelfste werd van beyde de Graaven geantwoordt. Zeeker Fransch Jonker, wiens naam verduystert is, begon, in 't ryden oover de tweede valbrug, zich aan te stellen oft hem een paardt hadde bezeert gehadt. Dit geschiedde, om onder dien schyn op de brugh te marren, en zeekre vendels in te toeven. Als de zelve nu naaderden, klaaghd' hy dat zyn been aan stukken was: en liepen deeze woorden, jambe rompue (dat is, gebrooken been) van mondt tot mondt, voor leuze om toe te tasten. Teffens gink 'er een roer los, tot teeken voor die van 't leegher; en hy, trekkende 't rappier, quetste, oft faalde te quetsen, mits den weederstandt van 't harnas, eenen burgherserjant gebynaamt Kaizar; terwyl hem die, uit meêdooghen, zeer beleefdelyk noodighde, om in 't waakhuys te koomen rusten, en eenen ^*wondarts te verbeyden. Toen storten zyne metgezellen op d'omstaande burghers, en doorsteeken, onder andre, den Kornel Vierendeel. ⁺Zommighe slooten zich zelf in 't wachthuys op de brug, oft werden daarin geslooten door eenen der Zwitzersche trauwanten. Strax, uitgezondert eenighe die den Hartoghe by bleeven, keeren de tweehondert paarden van zyn geleyde, en klinken ter stadt in, met vier Kornetten achter zich, elke van hondert speeren. Voorts zagh men 't gansche heyr op de beên; en hem, zich houdende neevens den wegh, de schaaren tot spoeying aanhitsen; met wenken, met woorden, Marchez, Marchez mes enfants, & ne pillez point: Maakt gang, maakt gang myn' kindren, en wacht u van plondren. Zeeventien Fransche voetbenden, vooruit gerukt, zetten met vlieghende vendels oover de brug. De binnengeraakte spreyden zich ter weederzyden lanx den wal, naa de Roodepoort, en de Kaizars- oft Sant Joris poort, bemeestren 't geschut, en wenden 't teeghens da stadt. Een deel peurt 'er recht aan, door de Kipdorpstraat tot op de Wyngaardbrug; een deel door de lange Nieuwestraat, tot verby de Borze; andren naa de Meere en de naaste straaten. De roep was, Ville gaignée; vive la Messe; Tue, tue: Stadt gewonnen, leeve de Mis; Slaa doodt, slaa doodt. Zommighen schreeuwden, Nous sommes amis: Wy zyn vrienden. Ontrent de poort staaken z' een' wooning aan brandt, tot bewys van boovenstandt, en om schrik te baaren. In de gedachten der steedelingen, dien d'ellende, tweemaals geleeden van de Spaansche wreetheit, noch heughde, verscheen terstondt de Fransche dartelheit, die, als ze uitgelaaten is, nerghens op past, en vast eeven quaâ pitsen heeft. ⁺Met het vermoorden van maaghen, 't schenden van vrouwen en dochtren, het grabbelen onder de goedren, in 't oogh; 't geweer in de vuyst; spatten de naaste ter deuren uit, en kanten, hoewel weenigh in 't eerst, zich dicht als dyken teeghens d'invallende vloedt hunner verkeerde vrienden. De willigheit tot weldoen schikt zich van zelf, zonder bestier van Ooverheit: elk is zyn eyghe aanleyder. 'T gekrys holt straat in, straat uit. De trommels worden gaande, en wekken ook de veersten. Ryk, arm, jonk, oudt, vlieght toe met gelyke vuurigheit. Geus, Papist, Luytheraan, waaren vergeete naamen. De noodt genas de scheuren, door enkle kracht van 't woordt Burgher, dat alle harten tzaamen bond. Etlyke vendels raaken in orde. Een der eerste Hopluyden, die 't hooft booden, was Balthazar Thas, Wachtmeester, neef van myn' huysvrouw Helionora Hellemans; en ontgold met zyn' doodt d'algemeene behoudenis. Schoonhoove, Burghermeester en Kornel, oft ontsloopen zynde, als de slaghting op de brug aanging, oft ingeslipt vermengt onder de hosjonkers, en thans afgedroopen van den drom,

+ 1583.

+ Hy ontdekt zyn opzet aan Monpensier, Laval, en Rochefoucault, die 't mispryzen.

* Chirurgyn.

+ De Fransoyzen oovervallen de burgherwacht verraadelyk; bemaghtighen de poort, rukken ter stadt in

+ De burghers stellen zich ter weere.

[p. *78-*79]

[p. 851]

⁺komt te voorschyn; doet de keetenen ophaalen, met hulp van Jaspar de Hoedemaaker, grootserjant zyns regements, die aan zyn' zyde doorschooten werd. Vroomelyk vechtende liet ook Hopman Reynier Michault het leeven. Onder verscheyde heldthastighe daaden, vertelt men, van eenen bakker, die, met een' voorschoot aan, de rest naakt, quam uit zyn' kelder loopen, hebbende een' bakpaal gevat; dat hy eenen ruyter afworp, en gesprongen op het ros, daarmeê heene joegh, ziende d'andre op zyn' hakken. Zommighe verweerders, quaalyk voorzien van loodt mits het haasten, verschooten de zilvre knoopen van hunne wambazen; oft greepen 't geldt uit de borzen, en knauwden 't tot koeghels. Door zoo vinnigh een' weederstant, en mits'er een deel te vroegh aan't rooven sloegh, werden de invallers gestuyt, zynde nu aangestreeft tot by de groote markt. Fervaques, in stadt gebleeven als hooft des aanslaghs, om den persoon des Prinsen van Oranje in hechtenis te neemen, oft (zoo de Hartogh het naamaals noemde) te beschermen; voorts om indruk van achtere te doen, en eyntlyk orde te stellen, de wyken te verdeelen, de soldaaten te foereeren; had zeshondert Fransoyzen by zich in Sant Michiels klooster. Ontrent noch tweemaals zoo veel zeyt men dat'er hier en daar geherberght laaghen. Dat hy met al dit volk zich niet flux op straat begaf, schynt bygekoomen, mits het besluyt zoo laat geoopenbaart was aan de beleyders, dat hun tydt ontbrak om zulk een' meenighte des vroegh genoegh te verstendighen, en by een te brengen. Tot verraadelyke ooverrassingen, zeeker, is 't zwyghen ten uiterste toe hooghnoodigh; en weederom ook deeze zwaarigheit daaraan vast, dat de uitvoerders zoo op een bot de beveelen ten ruyghste slechts inneemen, en 't gemoedt niet wel tschrap kunnen kryghen, veel min vestighen om zich des schielyken gevaars te troosten: waaruit dan misgreepen, verwarrenis, flaauwing spruit. Boovendien is te gelooven, dat verscheyde Bevelhebbers en soldaaten, Onroomsgezint, met loode voeten te werke gingen. Derhalven, een regement steedelingen, gezonden tot 's Prinsen behoeding, en teffens om zich van Fervaques te verzeekren, betrapte, terwyl hy sukkelt, hem in 't klooster: van waar, ten volghenden daaghe, etlyke waaghens en karren met rustingen, roers, mosketten, en ander kort geweer, dat men behendelyk had kunnen inbrengen, gehaalt werden. Zommighe burghers, daarentussen, vervoeghden zich in de Schuttershooven, en andre huyzen, die vlak op de veste by de Kaizarspoort zaaghen. Van hier gaaven ze vonk, der maate, dat de vyandt dapper dunde. Eyndlyk dryven z'hem van den wal, en winnen 't geschut weeder. Robbert van Meerode, heer van Thian, Steêvooghdt van Aalst, die den Staaten voorheen trouwlyk gedient had, werd (hoe hy hier moghte gekoomen zyn) voor eenen Fransoys oft hunnen parthyling genoomen, en vervolght tot dat hy zich in de graft worp: ende, oover gezwommen, kreegh noch een' kloot door de hersenen. De zelfste uitvlucht kooren verscheyde Fransoyzen, en verdronken onder weeghe. Tussen de Roodeen Kipdorppoort, gelukte 't den verweerderen, in gelyke voeghe den walgang te veeghen. Rechts te voore had de Hartogh geroemt, Daar was bet dan vierduyzent man' binnen; de stadt in zyn geweldt. 'T welk de Heeren, dien de daadt mishaaghde, in twyfel trokken. Ziende nu niemandt ter poort uitkeeren, en veelen van verre oover de borstweer vallen, zeyd' hy, Daar hebt ghy't bescheydt: het gespuys wipt oover de muuren. Zyn' vlaayers juychen hem naa: andren ooghende scherper, voeghden'er op, dat de burghers zoo lange lubben niet droeghen. Mits werd hy gewaar dat men 't geschut buytenwaarts wendde, en teeghens d'aantrekkende Zwitzers loste. Deeze, speurende dat het binnen haaperde, krompen aarzelings, en keerden met de kans. Toen ontzinkt hem hart en hoope, en wykt hy tot

+ 1583

[p. 852]

⁺buyten scheuts. Dit regement Zwitzers was eerst voor de Kroonenburgherpoort geweest; uit misverstandt, oft om dat Fervaques meynde die te oopenen. En dit gefaalt; hadden zy den keer om de halve Landtzyde der stadt moeten doen, naa de Kipdorppoort: dat den burgheren wonder wel slaaghde, mits de Fransoyzen te dier oorzaak, zoo lang zonder naadruk bleeven. Door de gemelde voorspoedt ryst de moedt der ingezeetenen. Wyven, kindren, vermannen zich, om handt aan eenigh geschut te slaan; en sleypen 't naa de oorden die den meesten last leeden. Dat rommelt onder de ruyters, die, van voore met de keetenen beschaakelt, van achtre met hun eyghen volk bepakt, ter zyden beheynt met de huyzen, pal stonden, en met paarden met al, aan flarzen gekletst werden. De knechten gaan niet vry. Uit de vensters, van de daaken, stort, behalven de koeghels, een slaghreeghen van steenen, blokken, banken, stoelen, taafels, met een schriklyk gedruys; en maakende ruym' baan, verplet d'onwaarde gasten. De Fransche heevigheit zakt, zoo logh als ze in 't eerst luchtigh was. Ook mangeld' hun nu 't bussekruydt, waar van zy kleenen ⁺voorraadt hadden. Zy beginnen te verstuyven: de stadt wort hun te naauw. Ter poort uit, stryken de geenen dien ze naast was. Tien oft twaalf der eersten doorstiet, met eyghen' handt, de Graaf van Rochepot, gebleeven aan de hamey om den soldaat voorts te stuwen, en waanende schrik met schrik te staaken. Vergeefs: die van achtre dreyghde felst. Onder den voet loopt d'een den andren: daaraan struyklen de naasten: men tuymelt oover hoop. Het ylen dikt den drang: zy beklemmen in de engte, en verstikken zich onderlings. Uit de vensters der hoekhuyzen spat een haaghel van mosketkoeghels, die hen teffens ten doele nam, en'er onder klonk, zonder mis te mooghen. De volghenden klaavren op de voorsten, en worden vaaken gevelt eer z' 'er oover zyn. Men begraaft'er mensch met mensch, paardt met paardt, en propt de poort, tot anderhalf mans lengte hoogh, met eenen bergh van lyken, daar de leevenden tussen weemelden, uitsteekende de koppen, en snakkende naa aamtoght. Veelen toen, te ros, te voet, gevlooden naa de veste, plossen van booven neêr. D'ongeleertheit in de zwemkonst doet'er meenighte te gronde gaan: andren 't gewight der waapenen. Die in 't waater niet versmaghten, verdelght van verre 't vuur. De Prins van Oranje, gehuyst op de burgh, aan 't eyndt der stadt, hoorde spaade 't gerucht, en kon zich niet anders inbeelden, dan dat het ongemak by geval moest verwekt weezen. Gekoomen op een bolwerk, daar de donderbussen op 't heyr speelden, Schiet niet, burghers, schiet niet: het is een misverstandt: riep hy, oft hoopende als noch een beeter; oft achtende de noodt verwonnen, en dat wyder verbittering geweert diende; oft vertrouwende genoegh, dat zyn bevel (gelyk gebeurde) niet gelden zouw, en zoekende, dusdoende, alleenlyk zich bequaamer tot zoenmiddeling te maaken. Want, dat hy andre meening zouw gehadt hebben strydt met alle waarschynlykheit: gelyk ook de Kardinaal Bentivoglio, die zyner Doorluchtigheit anders niet zeer gunstigh is, oordeelt, om dat onbepaalde maght van Anjou haar tot verneedring gedyen moest. Echter smaalden en maalden zommighen hierop wonderlyk. Wyders, als de invallers nu nerghens langer weederstandt deeden, pooghde men de poort te sluyten; en vond het onmooghelyk, mits de belemmering der dooden. Doch de burghers, weedergekeert uit het waakhuys, hadden reeds de buytenste valbrug opgetooghen. Bet dan een uur waaren de bespringers meester van den ingank geweest: en meer tyds behoefde men om den zelven te ruymen. Dit was 't eyndt der Fransche woede. Met dien tytel teekende men dat daghwerk: en stelde naamaals tot gedenkenis des jaars, dit Latynsch opschrift voor de poort: a VXILIVM sVIs DeVs: goD Was VerDaaDIgher zIIns VoLX.

+ 1583.

+ De Fransoyzen zwichten.

[p. 853]

⁺Ontrent tachtentigh burghers lieten'er 't leeven. Van Fransoyzen, zoo verslaaghen binnen en op de vesten, als gesneuvelt in poort en graft, vond men oover anderhalfduyzent; daaronder aan den kant van tweehondert vyftigh in zyde gekleedt: en dolf der eenen grooten hoop in eenen kuyl op den wal. Veele van den gezuyverden Godsdienst, en onmeêwustigh des voorneemens, werden bezwachtelt in de gemeene neêrlaagh. Hierenbooven vernield''er 't geschut buyten een deel: en de gequetsten, ontkoomen uit der stadt, storven meest alle by gebrek van wondartsen, en bequaame huyzing in 't nat en kouwde weeder. Fervaques getuyghde dat z''er meer dan vyftigh misten, de minst der welke zesduyzent gulden 's jaars aan erflyk inkoomen bezat: en de Hartogh zelf, dat meenighe vermaarde veldtslagh zoo veel Aadels op een maal niet verslonden had. De naamhaftighste waaren, Claude van Beauvillers, Graaf van Sant Aignan, en zyn zoon; Johan de La Tour, de Landre, Graaf van Chasteauroux; de heer van Sant Blanchart, zoon des Maarschalx van Biron; de heer van Seisseval, Steêvooghdt van Vilvoorde; Gedeon du Pont, zoon des Markgraaven van Mirambeau, Jakob van Brillac, van Argi, Frontpertuis, een vechtgraâgh man, en te stouter van armoê, viel, zonder het afloopen der zaake te verbeyden, in 't huys van eenen Ryken wisselaar; en vertoonde den zelve, quansuys uit goedhartigheit, hoe 't omgekoomen was; doch hy bereydt t'zynen voorstandt; indien hy met hem verdingen, en deeze vrundschap naar behooren erkennen wilde. D'ander, tsaaghende geenszins, en verwondert in de zorgheloosheit deezes menschen, mits hy wist dat de zeeghe nu den burgheren toeneegh, bedankt hem, eerst met angstigh, daarnaa met bezaadight gelaat, leydt hem voorts, als om zyn' schatten t'ontsluyten in zyn slaapkaamer, daar de quant en zyn' maats met kneppels werden afgemaakt. Justinus van Nassau, uitgereeden als gezeit is, en weeder ingedrongen tussen de hoovelingen, berghde zich ter naauwe noodt, met eenigh ander gezelschap, in eenen tooren, waaruit hem thans de verwinners haalden. Booven Fervaques, werd gevangen Artur van Cossé, Bisschop van Constançe, Grootaalmoessenier des Hartoghs, en andren van minder naam, ten getaale van veertien oft vyftienhondert. Ende aan niemandt hunner, werd, naa de hitte des vechtens, yet te kort gedaan; jaa meenigh, die onder de dooden lagh, daaruit geleezen, en opgequeekt. Waarvoor zy der goedertierenis en voorzight des Prinsen van Oranje danken moghten, die, met zyn smeeken en achtbaarheit, de raazery des graauws zwichtte, hoewel'er geen' luyden ontbraaken, om hem in te scherpen, dat het, met deeze laaghe niet min op zynen persoon dan op de stadt was gemunt geweest. Maar deeze Vorst, op wiens aangeboore grootmoedigheit (zoo Thuanus zeit) geen eyghen leedt hechten kon, bewees met het maatighen zynes zelven in zoo rechtveyrdigh een' smarte, dat hy waarlyk maghtigh was den aardt der bruske volken te temperen. 'T quam, zeeker, wel te pas, dat de Majestraat dien dagh, het buytengaan der burgheren verbooden had, die anders geschaapen waaren, bol en dik uit te loopen om 't heyr geschaart te zien. Men reekende voorts voor groot voordeel, dat zy beeter dan de Fransoyzen, van lang geweer voorzien waaren: gemerkt het mengen van den strydt de bussen t'onbruyk maakte, en de rappieren teeghens de spietsen en helbaarden te kort vielen. Maar zeeker, daar elk eendraghtelyk yvert, zonder zich des brands oft der bezondre schaade te kreunen, staat niet te twyfelen, in gelyk getal en deughd van beyde de parthyen, oft de binnenluyden hebben 't best, met de kundigheit der weeghen, samt de wanten en hooghte der huyzen. Men kon, noch onverwittight van 't geen zich in andre steeden had toegedraaghen, in 't eerst 's Hartoghen meening niet bezinnen; zulx het ontydigh aanvangen

+ 1583.

[p. 854]

⁺des werx, naa zoo duydtlyke teekenen van verdechtenis, gelooven deed, dat onverziens eenigh misverstandt tussen de burghers en Fransoyzen moest gereezen zyn; oft de poort enklyk ingenoomen door 't muyten des krysvolx om betaaling. De Majestraat, niettemin, schreef daatlyk haar weedervaaren oover aan de bezondre Staaten der Vereenighde Landtschappen, op dat zy, in allen gevalle, zorgh voor hunne veyligheit droeghen. Thans quaamen twee burghers, met naamen Landtmeeter en Scholier, buyten gevonden, en afgezonden van den Hartogh, neevens eenen zynen Hofmeester, aan Burghermeestren en Scheepenen der stadt, met een' ⁺brief van geloove, en berichtschrift, luydende, Hoe hy, naa't waaghen zyns persoons, 't verliezen der zynen, aan scherp, honger, en ziekte, door zyne gewoonlyke vroedtheit en lydzaamheit, om den Landtzaaten zyne geneeghenheit t' hunner verlossinge te doen smaaken, eyndtlyk bezeft had, dat hy zich vergeefs afsloofde. De proeve van dien spaard' hy tot plaats en wyle, om den oorsprong des quaads, die den vroomen genoegh bekent was, voor de gansche werelt t' ontdekken. 'T bederf, dat den volke oover 't hooft hing, en den afbrek van de eere zyner Hoogheit met zich sleipte; de weederwaardigheeden toegedreeven aan haar, zulk eene als zy was, en nochtans zoo luttel geacht, dat zy 't opperbestier genoeghzaam heel end' al in handen van andren zagh; hadden gewislyk, en met groote reede, haaren goeden aardt byster ontstelt. Maar d'ooverdartele hoon, haar bejeeghent op deezen dagh, had haar gemoedt der maate verbittert, dat'er zulx, als bleek, uit gevolght was, tot haar maghtigh mishaaghen, en hartgrondtlyk berouw. En zyn' Hoogheit vindende zich nu noch eeven vol zuchts tot vordering van 't gemeyne en der deeghelyke luyden beste, liet hen des verwittighen, om, eer zy besluyt naame op zaaken die zy voor had, bericht te worden hoe men zich dacht, t'haaren aanschouw, te draaghen. Dies werden zy gebeeden, hunne meening rondelyk te verklaaren aan de Heeren Landtmeeter en Scholier, die hun naader opening doen zouden van den last ontfangen van zyn' Hoogheit. Wyders werden zy gebeeden, den Fransoyzen, die binnen Antwerpen waaren, samt den Graave van Mansveldt, vry vertrek naa zyn' Hoogheit te gunnen; en te laaten volghen haare pakkaakje; desgelyx die van de heeren Monpensier, Biron, Laval, Rochepot, Rochefoucault, Pruneaux, en Manuisiere haaren eersten Hofmeester; ook inzonderheit haare papieren, en die van haaren geheymschryver Quinzey, neevens eenen andren haaren Hofmeester, den Schatmeester, en dienaars van haaren huyze: teeghens de welke, als gansch onschuldigh, zy vertrouwde dat men geene strafheit gebruykt zouw hebben. Ten laatste werden zy gebeeden, te zeynden haaren Aalmoessenier, ziek binnen Antwerpen, zoo zyne gesteltenis des toeliete. Vast op gelyken zin schreef hy aan d'Algemeine Staaten, en den Prins van Oranje. Deeze brieven, meldende klaarlyk dat het zyn bedryf geweest was, had hy onderteekent in 't leegher tot Berchem; en bleef daar vernachten, in schaarsheit van lyftoght en gemak, op 't Slot leedigh van huysraadt. Dus verkeerde de feest en uitgelaate lustigheit oover Anjous ontfankenis t'Antwerpen, binnen 's jaars, in bange droefheit; en binnen's daaghs de droefheit in onuitspreeklyke blydschap: vlieghende, van hartlyke beweeghenis, de burghers elkandren om den hals, als die zich voorstaan lieten, hunne lyven, wyven, kindren, vrienden, haave, nieuwlinx gevonden te hebben.

+ 1583.

+ Bezending van den Hartoghe aan de Wethouders van Antwerpen.