Alle de gedrukte werken 1611-1738. Deel 4 en 5. Nederlandsche Historien

[p. 173]

P.C. Hoofts Nederlandsche Historien
Vyfde Boek.

⁺DE Prins waanende, de gemoeden genoegh bereidt te ⁺weezen, om plaats te geeven aan 't geen hy in den zin had te verzoeken, braght een breede vergaadering van aanzienlyke persoonaadjen, in Duitslandt, te weegh; alwaar hy zelf verscheenen, en speurende ⁺yeders aandacht uit het vlyen der ooren, aldus aanving: Onze voorouwders, (want, uit Duitschen bloede gesprooten te zyn, reeken ik myn' hooghsten aadel) die hebben, doorluchtighste Vorsten en Heeren, om de verongelykten uit den druk te helpen, dikwyls lyf en leeven gewaaght: zonder te zien op ander loon, dan 't geweeten en den lof der trouwhartigheit. Zonder zorghe van weighering dan; al waar 't schoon, dat Vorsten enkelyk tot verdaadighing van de eere der Vorstelykheit, gehoont in mynen persoon, wierden aangeroepen, en niet met een tot verlossing van veele volken, die in d'aller ongehoordste slaavernye, als leevendigh gedolven leggen. Maar daar draait meer: en zulx, dat my niet nutter te zeggen, dan u te hooren is. Oft het huis van Borgonje in myne voorouwders, oft het in my gehouden zy, des gedraagh ik my tot uw oordeel: ende roer het ongeirne, ook niet om roems wil, aan; maar om 't recht uwer meêdooghenheit t'mywaarts te sterken. Ook zyn onze diensten al een wyle erkent. Kaizar Karel, hooghloffelyker gedachtenis, heeft my in zyn' kaamer opgevoedt, en der eere waardt geschat, die zelfs van Philips zynen zoon, zoo lang hy ons bybleef, niet beschroeit is. Vorst, en gemeente van Nederlandt, plaghten in liefde verknocht te zyn, en onder hen niet dan deeze eenighe strydt, oft hy haar met heusheit, oft zy hem met trouw bet verplichten zouden. Maar sint de Spaansche reiz (acharme!) hoe is 't blad omgekeert? Al myn arbeidt, kosten, gevaar, al 't zweet, al 't bloedt myner maaghen hem t'eenemaal doorgewaait? All' de ootmoedt, all' de geneeghenheit, all' de tonnen schats, bespaart uit den nooddruft der goedwillighste gemeente, en verslonden door uitheemsch oorlogh, zyn klaar vergeeten, en uitgeveeght. 'T welk, hoewel bitter en beklaghlyk, nochtans waar 't oover te koomen. Maar yemandt het Landt te naauw te maaken, welks grenzen hy uitbreidde; naa 't leeven te staan, dat hy voor hem opzette; met ondraghlyk juk, den nek te blutzen, jaa te breeken, die altyds eeven booghzaam, zich 't pak liet opleggen, dat den Landsheere te lastigh viel; zyn boosheeden van een gemoedt, dat de doodt der deughde gezwooren heeft. Welke te dulden, geen' lydzaamheit langer, maar een moedeloosheit zyn zoude, waaraf, den meestermaaker zelf, de walghe steeken moest'. Als Alva en Vargas (niemandt vinde vreemdt, dat ik dit paar, gegaait

+ 1568.

+ De Prins zoekt hulp aan de Duitsche Vorsten.

+ Zyn reede aan de zelve.

[p. 174]

⁺door zin en wit, in eenen aadem noem) als Vargas en Alva, zeg ik, zelf vorsten van den lande waaren, zy zouden, met minder vrekheit en moedwil, woeden. Nu mooghen zy ons oover, als oft wy hun halseighen, en merghelen ons uit, als oft wy hun geleent waaren. Middelen, eere, zoon, 't is my immers al uitgeschudt. Ende 't houdt aan den Spanjaart niet, dat ik niet, uit myn aandeel, in 't Graafschap Nassau verdreeven, zonder huis, zonder hof, zonder aanhoudt, in anxte van myn' ziel, tot last van vreemden, achter lande zwerf. En ghy, ô Brabandt, ô Vlaandre, ô Ridderschap, en oprechte burghery van Hollandt, Zeelandt, Uitrecht en zoo veel andere gewesten, wat zyt ghy onwaardelyk uit den schoot der weelde geschopt, en aan beuls en bloedthonden te verscheuren gegeeven? En ghy, ô Egmondt, ô Hoorn, pylaaren van den staat, hoe snoodelyk wordt uw vertrouwen met wantrouw, uw trouw met trouwloosheit vergolden? Noch ken ik u alle, daar voor, dat het u eenighszins in uwen ondergank troosten zoude, zaaght ghy, met verlies van u heil en haave, den raazenden honger der Spaansche heerschzucht te verzaadighen, en met zoo dier een pandt, de dienstbaarheit uwer gebuuren, zonderling der Duitschen, als zynde van een' tong, van een' stam, af te koopen. Maar zoo hol een' gulzigheit om alles in te slokken, die wyder gaapt dan Siçilie van Goa, dan Goa van Mexico leit, die 't gereeten Italië knaaght met de tanden, daar 't vlees des onnoozelen Indiaans noch tussen zit, zal zich, met geen brok als Nêerlandt, laaten stoppen; maar gansch Christendoom, zoo Godt het niet keert, jaa den ganschen aardkloot door de kaaken jaaghen; en vraaghen oft'er mêer is. Uw' Vorstelyke Doorluchtigheeden, (voorneemelyk zoo de Fransois binnen belemmert blyft) zullen den naasten aanstoot lyden. Indien ghy deezen niet uitstaat, 't is met de rest omgekoomen. Ende waant ghy, dat hun dit een doove prikkel is, om deeze spits af te byten? Maar, vraaght men my, wat recht is 't hunne tot het Ryk? Niet, zeeker, dan het slinksch, dat zy in schêe op zyde draaghen. De Spanjaart kent geen ander. Met wat glimp? Daar weet ik af te spreeken, uit den mondt van Koning Henrik, den tweeden van Vrankryk, die 't zich, onverhoeds, en peinzende dat my 't geheim vertrouwt was, ontvallen liet. De Godsdienst, nu (leider!) een dexel tot alle vuil geworden, zal zoo helsch een' schennis, met schyn van heemelschen yver, bekleeden. Afval van 't Roomsch geloof, en vryheit van gewisse, dat allerzwaarstdwingelyke ding, zyn heedensdaaghs het geen, daar een Vorst landt en luiden, een' gemeente lyf en goedt mêe verbeurt. Noch behoeft'er zoo veel niet toe. 'T is genoegh, al houdt men zich by 's Paus gehoorzaamheit, aan alle beuzelmaaren en ongerymtheeden juist zyn zeeghel niet te steeken; zich oover de vervolghden t'ontfarmen. Wat schuldt doch buiten deez', kan men den Nederlandschen Aadel te last leggen? Is yemandt aldaar, gelyk Pizarro in Peru, den Koning in zyn' kroon gevlooghen? oft hebben zy, met het straffen van de beeldtstormers, zoo zwaare straffen verdient? 'T lieght hem daar niet, hooghgebooren' Heeren; maar 't afbidden van 't stroopen en moorden der arme eenvoudighe menschen, is een' onvergiflyke zonde, by den geenen, die de goedertierenheit voor een' grouwel houd. Wat is ook anders myn misdryf, dan dat ik een' afkeer van de wreedtheit beweezen, en 't quaadt datz' ons baaren zoude, naar Leen- en Raadsmans plicht, gewaarschuwt heb? En zeeker, ik kon, hadd' ik gewildt, den mantel naa den windt hangen, Granvelles jaabroeder worden, en my zelven zeeghenen. Dan, fy den Vorste! dien als eenen oolyken hooveling, van 't hart magh, teeghens zyn hart te spreeken, en, om verganklyke gunst, zyn' eighen' eer, neevens 't gemeene best, met vlaayen, te verraaden. Godt laate my nemmer zoo wydt van de Duitsche afkoomst veraarden. Maar is dit in den groenen houte geschiedt, hoe wil 't den dorren gaan? Dus springt men met de

+ 1568.

[p. 175]

⁺Nêerlanders om; die, eedtverwanten van den Spanjaart, onderzaaten van eenen zelven Heere, hem voor schildt en speer gedient, het huis met buit en vyands vaanen, vervult hebben. Dat hy u nu, die hy voor vreemdelingen scheldt, beleefdelyker handelen zal, laat het u niet voorstaan. Thans, thans, (gelooft het) zult ghy 't gerit van ruiters en knechten in 't ingewant des heilighen Ryx hebben, en, eeven als in Nêerlandt, uw akkers tot galgevelden, uw' steeden tot kerkhooven, uw slooten tot bekkeneelsvaaten zien maaken. Oft waak op, en zyt'er voor. Heeft Kaizar Karel, als hy op 't naaste dacht te weezen, en uw' vryheit by de keel te houden, zich op 't veerste bevonden; ghy zult Alvaas wel meester worden. Zyn' Spanjaarden hebben t' oover aan 't bezetten der steeden. Zyn' Italiaanen zyn weinigh. Zyn' Duitschen, wen zy uw vendels zien vlieghen, zal 't geweer uit de vuist vallen. Sterk, daarenteeghens, en trouw zal onze heir zyn. De grensvolken leggen op hunne luim, om onzen aanval, met hunne toeloop, klem te geeven. Uit Vrankryk zullen geen' vrienden ontbreeken: Engellandt en Schotlandt duizenden uitleeveren. Uwe eevenwel zal de gloory zyn, die men altyds den geenen toe schryft, op welker maght en voorgang de hooghe aanslaaghen gebouwt worden. Maar alles hanght aan spoedt. Die is de moeder der zeeghe. 'T waar ook te onverwinlyk een schande voor Duitslandt, daar 't de kroon van Christenryk spant, daar 't van die yzere heerschappy der Romainen ongekneust bleef, de dreighementen der uitheemsche vermeetelheit aan zyn' poorten te dulden: te verfoeilyk een' laster, het kermen zyner gebuuren, en maaghvolken, ten heemel te hooren styghen, zonder voor de benaauw den eenen voet te verzetten. Wat sukklen wy, tot dat de moedighsten zyn uitgemoordt, die ons, met oopen' armen, ontfangen zullen, en aan hunn' ouwde dapperheit denken, wen zy 't ontzel voor handen zien. Gaanwe den dwingelandt, verwart in zyn' koorden, keetens, en kerkers, terwyl hy, bezigh met rechten van galghen, staaken, schaavotten, in de heilooze lekkerny der aaverechtsche lusten verzoopen leidt, eendraghtelyk ooverrompelen. De noodt jaaght, de geleeghenheit lokt, de eere gebiedt, recht en reede roepen, daar Godt nooit afverscheiden was. Kort, is hier goedt beraadt. 'T myn heb ik by my, en beslooten, faam, goedt, bloedt, weeder te hebben, oft het leeven daar naa te werpen, tot hanthaaving van de achtbaarheit myner voorouwderen, en van den Duitschen naam. Deeze woorden, geslaakt met den aangebooren naadruk zyner uitspraak, beweeghden heftelyk de gemoeden van alle die'er jeeghenwoordigh waaren. Waaroover d'oudste zoon des Landtgraaven van Hesse, oft der voorgange veete gedachtigh, oft gedreeven door de vuurigheit der jeughdt, met een' stroom van reeden, teeghens de Spaansche balddaadigheit, uitvoer; by brengende, dat Godt, eer lang, 't wraakroepend bloedt der Nederduitschen van hunne handen zouw eischen, 't en waar zy zich in 't stelpen der vloeyende wonden, te werk stelden. Echter werd'er in geen ontzeg ter vyandschap; maar gedooghen van kryswerving en leening van gelde bewillight. Graaf Johan ⁺van Nassau, dat pas, bewees den Prinse een' broeders proef, stellende zyn' heerlykyen tot onderpandt, om zoo staatlyk een' som te vinden, dat al 't geen door Kaizar Karel by Koning Christiern van Denemark, ofte door Hartogh Karel van Borgonje by Eduart van Engelandt, hunne verdreeve zwaaghers, gedaan was, by deeze hulpe niet haalen moght. Zyn' Doorluchtigheit zelf, om te toonen, dat het laatste ten beste was, verkocht kleinoodjen, zilverwerk, tapyten, en ander huisraadt van koninklyke ⁺kostelheit. Voorts aan 't moedigen der uitgeweekenen, 't vorderen van zaamelpenningen, 't uitgeeven van bestellingbrieven. Graaf Luidewyk, die van den Berghe, die van Hooghstraaten, en anderen, aan 't lichten van volk,

+ 1568.

+ Hem wort kryswerving en geldt te leene gegunt.

+ Zyn toerusten.

[p. 176]

⁺met de stilste trom, des doenlyk viel. De brieven droeghen, in 't voorhooft, den tytel van Gods genaade, tot teeken, dat ze van eenen oppervorst quaamen. Zy sloeghen op de geweldenaary en handtvestbreuk, die hy, ten verzoeke van veelen, zoo 't gezuivert, als 't Roomsch geloof volghende, ter liefde der Landen en des Koninx, aanving te weeren. Ondertussen sliepen ze niet alle, dien 't aanscheen: en was bynaa een' laaghe op 's Hartoghen persoon gelukt; hadde men ze niet al te veiligh willen ⁺beleiden. De Heeren van Rysoor en Carloo, van der Noot, gebroeders, verwittight dat Alva voor had, t'eenen daaghe in de Vaste, in 't klooster van Groenendaal, geleeghen in 't bos van Sonjen, te bêevaart te trekken, zaaghen 't voor schoonder geleeghenheit aan, dan licht emmermeer koomen kon. Dies verlof van den Prinse verkreeghen hebbende, gaat Carloo, onder een' monnixkap schuilen, en, klaaghende dat hy vervolght werd, lyfberghing in 't klooster verzoeken: daar hy ontfangen zynde, den tydt bleef afwachten. Voorts had men wel zes oft zeevenhondert paarden, zich daarontrent houdende, aan 't huis te Ghein bescheiden, en zoo binnen als by Brussel eenighe vyftienhonderd knechten besoldight. Al dit woelen en te werk stellen van zoo veel geraapt volx bleef ongemerkt, ongemeldt, tot op den dagh des uitvoerens. Toen quam zeeker soldaat, het den Heere van Liques, dien hy eertyds gedient had, aangeeven; en die voorts den Hartoghe, nu gereedt om op te zitten. Deezen docht het een droom, en daarom de reize naauwelyx te staaken. Dan ⁺de soldaat noemde zyn' Hopman; die, bekent zynde voor een' ouden Ruiter van Egmonts bende, liever had zich de ziel, dan zyn' metverwanten, uit den monde te laaten pynighen, en een' wreede doodt droegh, zonder yemandt in last te brengen. Maar met d'oopenbaare maght, om ⁺die van den Hartoghe te splitsen, was 't op driederley oorden gemunt: aan de Guiliksche, de Embder, en de Fransche zyde. De Graaf van den Bergh, tot Weirt leggende, om volk by een te stuwen, kreegh tamelyke toeloop: en maakte eenen aanslagh op zyn eighen huis 's Heerenbergh, dat de Graaf van Meeghen bezet had. Hopman Krispyn van Zeltbrugh aanveirdde ⁺deezen last, en werd spoedigh der plaatse meester. Maar eer hy zich sterken, en van behoefte verzien kon, quam Sançio de Lodogno, door bevel van Alva, en dreef'er hem zoo lichtelyk uit, als hy daar in geraakt was. Ook werd de Graaf van Lodron met vyf vendelen Duitschen, en Sançio d'Avila met vyf hondert paarden, twee vendelen Spaansche knechten, van den Hartoghe gezonden, om de zaamening in 't Landt te Kleef te steuren. De heer van Villers had'er ontrent tweeduizent mannen te hoop, nieuw volk, qualyk beweert, en hunne waapenen van Keulen verwachtende. Nochtans gebrak 't hun aan moedt niet, om door gesprek, t'hans met geveinsde vendels, en eintlyk met kraft naa Roermoende te staan. Toen 't niet weezen wilde, deisden zy, tot op den Luikschen ⁺boodem: als hadde hen die kunnen vryen. Dan Lodron en Avila, zich des luttel kreunende, dreeven hen, onverziens achterhaalt, op den vyventwintighsten van Grasmaandt, tot Daalem toe: en verooverende een ravelyn der steede, waar uit zy zich weerden, sloeghen 'er oover de twaalf hondert doodt: behalven dat de Heeren van Villers en d'Huy, gevangen, en naa Brussel gebraght werden. Dit was genoegh tot het verstrooyen der troepen by Weirt. Niet beeter ging 't ook, aan den Walschen ⁺kant, eenen Franschen heere, genaamt Cocqueville; die met een deel uitwykelingen, en andren, op de bêen gesteeken was; maar, door gebodt van zynen Koning, op aanstaan van Alva, in Sant Vallery beleegert, ooverweldight, gevangen, en neevens eenighe zyn' metbevelhebbers, onthalst werd. Al, wat hem uit Nederlandt toegezakt was, werd

+ 1568.

+ Een laaghe op Alva gemist.

+ Groote hartvochtigheit eens gevangens.

+ Toeleg om Alva aan drie oorden te bespringen.

+ 'S Heerenbergh gewonnen en weeder verlooren.

+ Verstrooying der Geuzen by Daalem.

+ Cocqueville met de zynen verdelght.

[p. 177]

⁺omgebraght; de Fransoizen verschoont door den Maarschalk van Cossé, ⁺gemaghtight tot dit bedryf. Graaf Luidewyk, terwyl, had zich tot Embde vervoeght, daar hy geen' troost, dan een' beschreumde geneeghenheit vond. Niet daarom nochtans, niet om't flaauwen van den yver der uitgeweekenen, door de teeghenspoedt, niet om het traagh bykoomen van noodtlyken onderstandt, ontzonk hem't hart. Maar draaghende't woordt daar in, dat hy in zyn' vendels voerde, Nu oft nemmer, verooverde hy in 't begin van Bloeimaandt, het huis te Wedde, den zynen tot loopplaats gestelt; en werd, eer drie daaghen, by de zeevenhondert koppen sterk: noch van tydt tot tydt toeneemende. De Duitschen, in Groninge leggende, vermaant om hem te bestooken, eer 't getal betaanwies, antwoordden, dat hun de bewaarnis der stadt bevoolen was. Onlanx daarnaa kreegh hy Apingendam oft Dam in: en braght hem zyn broeder Graaf Adolf hondert ruiters toe. Toen toogh, met vierhondert knechten de Heer van Groesbeek, steedehouder van Arenbergh, derwaarts, zich vroedt maakende, dat de Graaf met schrik te verdryven waar. Maar een' heete schermutsling deed Groesbeek waan en wegh wisselen. Zyn' Genaade dan, des platten lands maghtigh zynde, vertooghde den Staaten der Ommelanden de deughdelykheit haars voorhebbens: dat de monstering genaakte; en d'eerste geen' drooghe zyn kon. Geldt was'er dan noodig: en best dat zy's zich dank dêen weeten. De Staaten, tydt verworven, en zich met Groesbeek beraaden hebbende, ginghen uitkoop met den Graave aan. Waarby hy middel vond om 't volk onder den eedt te brengen. De Hartogh, hebbende zich tot noch toe een' verachting van't bestaan der Geuzen laaten aanzien, gaf, met eenigh uitkyken van gramschap, te denken, dat hem deeze tyding ter ⁺harte ging; en den Graave van Arenbergh last, om met het regement van Sardinje van ontrent duizent mannen, samt vierhondert Hooghduitschen, en een' bende paarden van Curtio Martinengo, Graaf Luidewyk in te toomen, ⁺en zonder slagh, te slyten. De Graaf van Meeghen had daatlyk te volghen met vierhondert, zoo Spaansche als Albaansche ruiteren. Arenbergh, tot Leeuwaarde gekoomen, ontbood, uit de bezettingen, zyn' gewoonlyke benden op, die aan den kant van vyftienhondert Nederduitschen uitmaakten. Voorts nam hy zes veldtstukken uit Groningen mêe, en toogh, met al den hoop, buiten de stadt om, oover't Riedtdiep, en Schuitendiep, naa't klooster Witteweerum. Hier deed Graaf Luidewyk, by duizent schutten, een' vinnighe schermutsing aanhechten, die, door den aavondt, vast met gelyke schaade, gescheiden werd. Dit was den Spanjaart genoegh, om zich d'ooverhandt toe teschryven. Bet groeide deeze verwaantheit, als Nassau's nachts opbrak, om dat hy, nocht Apingendam, te houden, nocht zeekerlyk Meeghens afweezen wist. Met den daaghe dan, ('t was de driëentwintighste van Bloeimaandt) moeyen de Spanjaards Arenbergh aan, hy zoude hen voortvoeren, en zich den vervaarden vyandt niet ontgaan laaten. Hy, kennende zynen last, en de geleeghenheit der Landdouwe, die 't afrieden, beval hun gedult te neemen tot de aankoomst van Meeghen; die, maar eenen dagh achter zynde, een' dappere versterking, en de wisse winst, met zich braght. Dan d'opgeblaazenheit had hier geen' ooren toe. Zyn' reede van toeven, was de hunne tot ylen: die zich bedunken lieten, dat het voorgaande van 't volghende zouw ingeslorpt, het geholpen deel van 't helpende ooverstelpt worden, en al 't lof aan Meeghens troepen te beurt vallen. Dies morren ze, dat men hun de zeeghe uit der handtbrak, en eenen vyandt schroomde, die nocht in meenighte (dit meenden ze) nocht in vroomigheit, teeghens hen op moght: tot hoon, en kleenachting der Spaansche afkoomst; de strydtbaarheit der welke, onderworpen aan hoofden van anderen landtaardt, door den

+ 1568.

+ Graaf Luidewyk valt in Groningerlandt.

+ Arenbergh naa Vrieslandt gezonden.

+ Meeghen volght hem.

[p. 178]

⁺Hartogh zelf, t'onbruik gemaakt werd. Noch ontzette zich Arenbergh niet. Maar als 't zoo hoogh liep, dat ook eenighe bevelhebbers, die't naaderhandt aan Alva geboet hebben, hem oopentlyk bloodigheit, ten laatste kettery en ontrouw verweeten, begaf hem de standtvastigheit; en, 't is, zeid hy, onwaaraghtigh. Doch, naadien myn last en redenen, onder uwen ooverlast en vermeetelheit kreuken moeten, draaght'er de straf af. Ik waagh 'er myn deel aan: hoewel het onverdient is. Zoo rukt hy voort, tot Winschooten toe,'t naaste dorp aan Wedde; en ontdekt de Nassauschen, die by 't klooster Heiligerlee in orde stonden. Want de Graaven Luidewyk en Adolf, verkundschapt hoe Meeghen noch niet was aangekoomen, hadden hier den voet gevest, en drie duizent knechten, aan smalle geleeden, en diepe ryen, niet dan onder drie vendels, geschaart; om, met den schyn der weinighte, den vyandt ten stryde te troonen. Drie oft vierhondert schutten laaghen in zeekere drooghe dwersslooten verborghen. Toen zenden ze hondert paarden, 't welk een derdendeel hunner ruiterye was, op Arenbergh, vooruit. Die doet zyn geschut afbernen; doch daar meê luttel ⁺hinders. Het voetvolk aan 't treffen zynde, gaan de roers los uit de slooten, en klinken den Spanjaard in de zyde. Dit deed hem zwichten, en omzien naa de vlucht; die daatlyk volghde, en van den ruiter gevolght werd. De Geuzen hun op de hakken; slaan, ooverrennen, en jaaghen'er een deel in de moeren, daar ze verstikten. Etlyken gegreepen, werden, volghends 't krysgebruik by Alva ingevoert, opgehangen. 'T getal der dooden, altyds onzeeker, wordt by den eenen op vyfthalfhonderd, by den anderen op zestienhonderd, van de Spaansche zyde, begroot. Zelf ⁺Arenbergh was'er onder; van wiens bescheidenheit in geloofszaaken, ik elders vermelt heb. Aan kloekheit in kryshandel, had het hem ook nooit gemangelt. Naamaals beklaaghde de zoon, dat zyn vaader (gelyk wel Fabius Maximus, en andere doorluchtighe Hooftmannen) de smaadt, hem toegedreeven, niet met versmaading der zelve verwonnen had. Onder de Spanjaarts, die'er bleeven, waaren de vernaamsten Don Alvario Osorio, Juan Paëz Soto Major, Perichez de Cabrero, en zeeven vendrighs. De zes veldtstukken ut, re, mi, fa, sol, la, genoemt, en de zilvere vaaten van Arenbergh vermeerden den buit; die groot was, van geldt, goude keetens, en prachtighe kleederen; maar 't zoet, zonder ⁺zuur, niet; om de doodt van Graaf Adolf, een' Heer van groote hoope, en zeer betreurt by zyn' broeders. Zommighen willen, dat Arenbergh van de zyne, ende hy van Arenberghs hand storf. Doch liet'er niemandt zonderlings meer, aan de Nassausche zyde, 't leeven, dan eenighe gemeene ruiters. De vluchters naamen hunn' wyk onder Groninge. Alwaar de Heer van Groesbeek, met de wethouders, ziende be burghery vol ontsteltenis, en de Geusgezinde hunn' hoope quaalyk heelen, terstondt alle ingezeetenen hunne waapenen, in sant Walburghs kerke deed brengen. Zeeker schoenmaaker, die zich, in 't jaar zessentsestigh, met het beeldtstormen gemoeit had, en nu met woorden was uitgevaaren, werd op heete daadt gehanghen! 'S andrendaaghs, had men den Graaf ⁺van Meeghen daar; ende herberghde zyn' benden, ten deel binnen, ten deel in de voorstadt. Graaf Luidewyk, hebbende drie daaghen 't veldt van den slagh ingehouden, keerde naar Apingendam, ende ontfing daar ⁺groot volk, dat op 't gerucht der zeeghe aanquam, en op een nieuwe schatting, gevordert van d'Ommelanden, met dreighen van brandt. Van daar trok hy voor Groninge, begroef zich by d'Oosterhoogherbrug, maakte zommighe loopschansen, en leegherde een deel van 't heir in 't klooster te Selwaart. Maar, hoewel Graaf Joost van Schouwenburgh hem eenigh getal Duitsche Ruiteren toebraght, hy zagh zich te zwak, om

+ 1568.

+ Slagh, tussen Heiligerlee en Winschooten, word by Graaf Luidewyk gewonnen.

+ Arenbergh verslaaghen.

+ Ook Graaf Adolf.

+ Meeghen komt in Groninge.

+ Graaf Luidewyk daar voor.

[p. 179]

⁺de Stadt te besluiten, oft met geweldt aan te tasten; en tot inwendighe opstanding nu geenen schyn meer. Ook quam hy geweers te kort, dat, mits de bezetting der weeghen by den vyandt, zwaarlyk derwaarts te voeren was. De Doctoor Johan Basius, en Reinier Kant, nochtans, vonden raadt, om dertienhondert roers, gekocht door Jonkheer Dirk Sonoy tot Weezel, en van daar eensdeels tot Breemen, eensdeels tot Koesveldt gekoomen, in 't leegher te bestellen. Daar quam 't nu ook niet ruimer met de lyftoght om. Want Embde was de koorenschuur; en Fransois van Boshuizen Ammiraal uit 's Hartooghen naam, had de Eems geslooten, met acht scheepen voor Delfzyl. Sonoy niettemin, en Henrik Thomaszoon, verlof van Graaf Luidewyk bekoomen hebbende, om alle vyandtlyke scheepen, en goederen, die zy verooveren zouden, in eighendoom te behouden, mits uitkeerende aan zyn' Genaade 't geschut, maakten zich, in kort, zoo sterk met eenighe vrybuiters, dat zy Boshuizen van daar joeghen, en zich met roof verrykten. Deeze zwaarigheit oover zynde, ⁺borreld'er een ander' op. De Kaizar, ten verzoeke van Alva, beval den Graave, by brieven, Groningerlandt ylinx, ter minste schaade, te ruimen, op straffe der Ryxacht. Hy antwoordde, zich, met den Prinse zynen broeder, en de bondtgenooten, te moeten beraaden, eer hy 't gebodt voldoen, ⁺oft zyner Kaizarlyke Majesteit bescheit geeven kon. Maar de eerwaardigheit des Roomschen naams, oft vreez van goedtverbeurte, gold zoo veel by de Hooghduitschen, dat ze niet alle te houden waaren. 'T werd echter voor een misslagh berispt, dat de Graaf hier vruchteloos de soldschuldt liet oploopen, en niet, strax naa de zeeghe, in Westvrieslandt gevallen was, daar hy gunst, en geldt hadd' kunnen vinden. Dan, geenen vyandt achter rugh te laaten, en Delfzyl, leggende aan deez' zyde der stroom, teeghens Embde oover, te sterken, schynt hem meer waardt ⁺geweest. Maar Alva, ontstelt door de nêerlaagh, voorneemelyk Arenberghs, dien hy wist van den Koning zeer bemindt te zyn; verylde aan gedaaghden en gevangenen, raazender wyze, de wraak. Behalven dat hem de spyt en verbolghenheit oover dwers dreeven, meind' hy, misschien, hierdoor te betuighen, dat zyn vertrouwen op den standt der zaaken niet wankelde. Zommighen, ook, geloofden, dat hy, benoodight om 't verloop, 't welk in 't begin der oorloghe van grooten naadruk is, in persoon te gaan richten, en 't meeste krysvolk, zonderling zyn' Spanjaards, mêe te sleepen, onveiligh achtte de kerkers onder zwakke wacht te laaten. Op den vyfden van Bloeimaant, dan, deed hy, uit zaake van de ⁺voorverhaalde belastingen, en van 't aanneemen der jeeghenwoordighe waapenen, bannen op den hals, met verbeurtmaaking van goederen den Prins van Oranje, als behipt in misdaadt van gequetste Majesteit. Gelyke vonnissen gingen oover Graaf Luidewyk, dien van Hooghstraaten, dien ⁺van den Berghe, den Heer van Breederoode, en den Graaf van Kuilenburgh; wiens huis binnen Brussel, tot in den grondt, werd afgebrooken; ende in de plaatse gestelt een pylaar, met dit opschrift, in vier taalen. Regeerende Philips de tweede ^* Algemeengeloovigh Koning van Spanje, oover deeze gewesten van Nederduitslandt; en bedienende Ferdinand Alvarez van Toledo de Stadthoudery uit zynen naame; is gekeurt; het huis eertyds van Floris van Pallandt, Graaf van Kuilenburgh, ter aarde toe te slechten, om de vervloekte geheughenis van 't eedtgespan, daar in hervat, teeghens den Godsdienst der Algemeengeloovighe Roomsche kerke, de Koninklyke Majesteit, en de zelve gewesten: in 't jaar der zaaligheit duizent, vyfhondert, achtentsestigh, den achtentwintighsten van Bloeimaant. 'S daaghs daaraan werden alle uitgeweekenen ingeroepen by Plakkaat, op verbeurte van lyf en goedt. Den eersten van Zoomermaandt, deed hy een

+ 1568.

+ De Kaizar gebiedt hem 't Landt te ruimen.

+ Hy neemt 'er dagh aan.

+ Schrikkelyke vonnissen van Alva.

+ Oranje, en andre Heeren, gebannen.

+ 'T huis van Kuilenburgh tot Brussel afgebrooken.

* Catholyk.

[p. 180]

⁺schaavot maaken, op de paardemarkt tot Brussel; en aldaar, in 't midde ⁺van neegen vendelen Spanjaarden, slaander tromme, om 't gehoor te leur te stellen, onthalzen de twee Baroenen van Baatenburgh, Pieter d'Andelot, Philips van Wingelen, Maximiliaan Kok, Philips Triest van Gendt, Jan van Blois van Treslong, Bartholomeo della Valle Italiaan, Zyvert Beyema, en Harman Galama Vriessche Eedelen, Jacob van Ilpendam, Fermin Peltier, Constantin de Brunzele, Jean d'Emeau, Louis Carlier, Pieter en Philips d'Aalts gebroeders, en Artus de Boudechon kaamerling des Heeren van Breederoode. De hoofden werden op staaken gestelt, de rompen daaraan gehangen: doch leidde men de Baatenburghs, d'Andelot en Kok ongekist, ten drie uuren, 's naamiddaghs, buiten voor een Lazaruskappelle, twee en twee, in ongewyde aarde; quansuis ten aanzien hunner afkoomste. De twee Vriezen, Treslong, Brunzele, Peltier, Boudechon, en Ilpendam, verdienden de zelve eere met biechten. D'ooverschietende zeeven werden aan de paalen gelaaten. Op den tweeden bezuirden 't selfite Jan van Montigny Heer van Villers, en de Heer van Huy, twee braave Eedelmans, gevangen in 't gevecht by Dalem, Quintin Benoist Balju van Engien, en een leeraar Cornelis de Meen, genoemt. Maar 't eerste paar, met gelaat van naa den Bieghtvader te luisteren, deed zich, zonder tromslagh, ter doodt leiden. Alwaar Villers grootmoedelyk uitbromde; dat hy om geen verraadt, maar om de waare getrouwheit tot den Koning, en 's Lands vryheit leed. 'T welk veelen in 't harte bekent was; en 't oordeel der naakomelingen zoud' het uitwyzen. Ende hoewel de Priester daar teeghens riep, van andere beloften aan hem gedaan, liet hy niet te verklaaren, dat hy in 't gezuiverde, als 't rechtzinnighste geloof, storf. Den derden der zelve maant, werden de Graaven van Egmondt en Hoorn, uit den grooten burgh van Gendt, onder wacht van tien vendelen knechten, met een' vaane paarden, te waaghen tot Brussel, en op de markt aldaar in het broodthuis gebraght. Geen' handvesten des lands, geen' vryheeden der orde van den Vlieze, geen ootmoedt, aanzoek nocht voorbeede van vrienden en maaghen, geen aanschouw van waardigheit, nocht gedaane diensten, hadden hun mooghen baaten, oft zy waaren, al eenighe maanden te vooren, gedwongen geweest, zich, by geschrift, zonder eenigh behulp van rechtsgeleerden, te verantwoorden. De belasting van Egmondt bestond in achtentachtigh; die van Hoorn, in drientsestigh punten; daar alle bemoedenissen, opgevat teeghens hen in 't hof van Spanje, voor ongetwyfelt bygebraght waaren, de waarheit ten haatelykste geduidt, en zoo wel ongerymde, als waarschynlyke valsheeden, te hoop geschraapt. Hierop werden, den vierden, de vonnissen, in den bloedtraadt, gevelt; en zy als meedepleeghers des Prinsen van Oranje, als beschutters der verbonden' Eedelen, en verwaarloozers van den Roomschen Godsdienst, voor Majesteitschenders, ten zwaarde verweezen. Tot voltooying der smaadt, hadden hunne hoofden, op staaken te staan, zoo lang als 't den Hartoghe gelieven zoude. Al hunne goederen werden verklaart, aan den Koning, vervallen te zyn. Deeze vonnissen waaren niet alleen by Alva, maar by den Koning zelf onderteekent. 'T welk, ongemeldt van eenighe schryvers, my door den Heer Simon de Ryke, Raadt der stadt Amsterdam, verstendight is, die 't had uit eighen monde van Philips outsten zoone van Egmondt. Naamelyk Graaf Philips, gevangen in den jaare tachtentigh tot Nynhooven, als de Ryke, zynde op dat pas, neevens den Hopman zynen vader, in krysdienst, ende uitgemaakt met eenighe Eedelluiden t'zynen gezelschappe, hem den hoon en 't ongelyke erinnerde, die hy, in zyns vaders persoon, van den Koning, voor wien hy de waapenen droegh, geleeden had, verklaarde, zyner Majesteit

+ 1568.

+ De Vryheeren van Baatenburgh en anderen onthalst.

[p. t.o. 180]

[p. 181]

⁺des niet te kunnen wyten. Want de zelve, als Alva herwaarts toogh, had hem vertrouwt koffers vol blanken papiers, geteekent met haar' eighen' handt, op 't onderste; en de Hartogh een deezer blaaden met het vonnis doen vullen. Ten voorzeiden daaghe als Egmonts echtgenoot, Alva quam aanzoeken, om d'ontslaaking van haaren gemaal, leedt hy, dat zoo een' Vorstin van den ooverouwden en Kaizarlyken huize van Beyere, hem te voet viel; en dreef'er zyn'spot mêe: antwoordende, zy had zich te vreede te geeven: haar man waar, om morghen uit te gaan. 'T welk zoo van hem gemeent was, dat hy noch dien zelven aavondt, aan Martinus Rithovius Bisschop van Ypere, die, niet weetende waar toe ontbooden, by hem quam, het doemschrift des Graaven leeverde, begeerende, dat hy des zelven gemoedt ter doodt bereiden zoude. Waarin de Bisschop zich zulx ontstelde, dat hy strax op zyn' knien stortte, biddende om genaade. D'ander, kort af, zeide, dat ze gheen' plaats had, en 't recht zyn gang te gaan. Rithovius toen aan 't smeeken, om eenigh uitstel ten minste. Alva, met groote strafheit, dryft hem toe, hy had zich met geen hervormen oft ophouden van 't gewysde te moeyen, maar voor biechtvaader te dienen, daar hy toegeroepen was. Een' uure voor middernacht, dan, gaat hy tot den Graave, beklaaght den rouw des leevenden, en leevert hem 't bladt, dat doods boode was. Egmondt, met grooter verwondering, dan versleeghenheit, vraaght, oft'er nocht genaade, nocht uitstel af moght. De Bisschop verhaalt hoe hem Alva bejeeghent had. De Graaf daarop, dank, zeid hy, zy Gode altyds, en den Hartoghe, die myn uiterste, met den bystandt van zulk eenen biechtvaader, bedenken. Daarnaa, geprikkelt van zyn' ingeboorc grootmoedigheit, vaart hy uit: ziet daar, waarachtigh, een wreedt en gruwelyk oordeel. En ik geloof niet, zyn' Majesteit, in al myn leeven, met de verdienste van zulk een' straffe, vertoornt te hebben. Haar nut en dienst is't wit van al mynen handel geweest. Hebb' ik my nochtans erghens onweetend vergreepen, God wil't my vergeeven, en blussche met myn' doodt alle schande enschaade, zonder myn lieve gezellin, en onnoozele kinderkens daarvoor te laaten lyden. Myn doorluchtighe diensten zyn ten minste deezen dank waardigh. Voorts vraaghd' hy, wat hem nu Rithovius ried? De wereldt af te snyden, zey die, en u los in Gods armen te werpen, om der doodt getroost te zyn. Toen biechtte hy zich den Bisschoppe, hoorde zyn' misse, en ontfing 't gewyde broodt. Daarnaa verzocht hy zyn goeddunken, noopende 't gebedt dat hy ter sterfstonde te spreeken had. De Bisschop verklaarde, daar waar geen beeter; dan 't geen, dat Christus zelf zyn' leerlingen geleert had. Thans, hebbende, naa verscheide reedenen, Godt gedankt, die hem niet onverziens uit dit leeven rukte, verviel hy weeder op d'erbarming zyns huisgezins. 'T welk den Bisschop, zyn vermaan, van alles, behalven zynen Schepper, uit den zin te zetten, hervatten deed. Waar op de Graaf; ô broos- en ydelheit onzes aards; (zeid hy) die, als Godt den heelen mensch eischt, zich met vrouw en kinderen bekommert. Echter, ziende noch wat tyds oover, steld hy zich tot schryven, en richtte aan den Koning dezen brief.

+ 1568.

Heere,

'T vonnis, dat uwer Majesteit geliefde oover my te stryken, heb ik deezen nacht verstaan; en niet daarteeghens, dan geduldt om te draaghen, 't geen de goede Godt my toezeindt. Nochtans is 't waar, dat ik nooit yets voornam, nocht dacht, 't geen uwen Koninklyken persoon, zynen dienst, oft het oudt

[p. 182]

⁺Algemein geloof, moghte te naa gaan. Heeft eenigh myn doen oft laaten, geduurende de beroerten, andren schyn gehadt, 't is by de noodt des tyds, en buiten ontrouw oft quaadtwilligheit, toegekoomen. Dies roep ik uwe Majesteit aan, om vergiffenis, zoo ik haar erghens vertoorent heb: en bid haar, om myner andere diensten wille, zich oover myn' bedroefde gemaalin, onnoozele kinderkens, en arme dienaars, t'ontfarmen. 'T welk weezende 't laatste verzoek, dat ik op haar heb, my, zoo ik hoope, niet zal geweighert worden. Ende, met deezen toeverlaat, beveel ik my in de genaade Gods. Uit Brussel den vyfden van Zoomermaant, des jaars vyftienhondert achtentsestigh.

Uwer Majesteit

Ootmoedighste, getrouwste onderdaan, en dienaar, tot sterven bereidt,

Lammoraal van Egmomdt.

De Bisschop nam deezen brief aan, in zeekerheit, te bestellen. Egmondt schreef 'er noch eenen, naa 't zeggen van zommighen, aan den Hartogh; van anderen, aan zyn' Echtgenoot. Toen vraaghd' hy den Bisschop, wat hy best stichtelyx, op zyn uiterste, den volke zouw voorhouden. Die vertoond' hem, dat hy van de Spanjaarts, hebbende 't meeste deel der omstanderen te maaken, niet altoos verstaan zouw worden; van de gemeente lichtelyk aaverechts: zulx best gezweeghen waar. 'T zy dat dit in der daadt zyn gevoelen, oft dat hy voor woorden van lange en scherpe naasmaak beducht was; oft veel gesprex, by die geleeghenheit, in een' man van zyner soorte, wanvoeghlyk vond. Daarnaa ging de Graaf zelf de kraaghen van zyn wanbas en hemdt tornen; en, als daarmeede alle gedachten des leevens weghsmytende, begaf zich voorts tot gebeeden. Met geen' minder kloekmoedigheit, werd zoo bitter een' boodtschap, by den Ammiraal, ontfangen. Midlertydt was in 't midde der markt, een schaavot toegestelt, en met zwart laaken oovertrokken. 'T welk des morgens, den vyfden van Zoomermaant, zynde Pinxteraavondt, met neeghentien vendelen Spanjaarts, omringt werd. Twee bleeven'er by 't hof. Een gink'er ronde, door stadt, doen. Men wil dat Egmondt heftelyk den voorgang ter doodt verzocht hebbe; om Hoorne niet lyveloos te zien, die, op zyn aanspreeken, te hoove zoude gekoomen zyn. Derhalven, ontrent elf uuren, trad hy ten broodthuize uit, ongehouden, en zonder banden; welke onwaardigheyt hy ernstigh had afgebeeden. Hy was gekleedt in eenen tabbart van rood damast, een zwart mantelken daar oover, en dat met goudt geboort. Op 't hooft had hy een' hoedt van zwart armozyn, met zwart' en witte pluimen; een' neusdoek in der handt; den Bisschop aan zyn' zyde: werd gevolght van Juliaan Romero, en Jeronimo de Salinas, rouwdraaghende oover 't stuk, waar aan zy zelf handdaadigh waaren. Onder weeghe las hy den eenenvyftighsten Psalm, en klam alzoo de trappen van 't schaavot op. De Geweldighe van 't hof, gebynaamt Spelle, zat daar voor, te paarde, met zyn' roode roede in der handt, luttel denkende, dat hem smaadelyker doodt beschooren was. De beul stond'er onder verhoolen. De Graaf, booven gekoomen, deed eenen keer oft twee oover en weeder, slaakende een wensch, om in den dienst zyns vaaderlands en Landsheeren te mooghen sterven. Daarnaa noch, (zoo vlaait de hoop van 't leeven) vraaghd' hy Juliaan Romero, oft'er geen' genaade was. Die trok 't hooft in de schouders, met een Neen, als waar het hem leedt geweest. Alstoen, der toorne naader, dan de vertsaaghtheit,

+ 1568.

[p. t.o. 182]

[p. 183]

⁺beet Egmondt op zyn' tanden; en mantel en tabbart uitschuddende, viel met de knien, op een van twee zwart fluweele kussens, die daar geleit waaren. De Bisschop holp zyn gebedt: en reikende een zilveren kruis van een taafelken, gaf 't hem te kussen; en zynen zeeghen daarneevens. Toen rees de Graaf oover eindt, smeet den hoedt en snuitdoek ter zyde, knielde anderwerfs, op het kussen, trok een mutsken oover zyn' ooghen, wenkte den Bisschop dat hy weeke, en, roepende, met gevouwen' handen, Heere, in uwe handen, beveel ik mynen geest, vlydde zich tot den slagh; die, van den scharprechter, flux opgetreeden, gegeeven werd, en hem niet bet door den hals, dan den omstanderen in 't hart sneed. De Fransche gezant, aanschouwende, uit een heimelyke plaats, dus deerlyk ⁺een' vertooning, liet (zoo men zeit) zich hooren, dat hy daar 't hooft zagh vallen, 't welk tot tweemaalen toe, heel Vrankryk had doen beeven. De droef heit, het misbaar, by de burgherye bedreeven, was onuitspreekelyk: en 't jammerd'er al, tot zelfs de Spaansche soldaaten toe, diert de traanen uit de ooghen sprongen. Oover lyk en bloedt, werd zwart laaken gespraait. Terstondt hiernaa quam de Graaf van Hoorne, gaande eeven vry als Egmondt, maar met zwarten mantel, en blooten hoofde, door 't volk. Zich op 't schaavot vindende, beleed hy Gode de menighvuldigheit zyner zonde; ende, wenschende den omstanderen alle voorspoedt, verzocht, dat zy hem hielpen bidden. Bekentenis van schuldt teeghen den Koning weigherd' hy te doen, in dier wyze, als 't hem geverght werd. De kraaghen van zyn wambas en hemde waaren al meede afgesneeden. Zulx hy, hebbende niet dan zynen mantel afgeleidt, met de knien op 't kussen zitten ging, en, zich blindende met ⁺een wolle bonet, met de zelve woorden, als Egmondt, doch in 't Latyn, 't zwaardt verwachtte; en de doodt ontfing. De rompen, gekist, bleeven op 't schaavot de hoofden verbeiden, die, twee uuren, op staaken en yzere pennen aldaar geplant, ten toon stonden. Daarnaa hielden de geestelyken en groote gilden de uitvaart; staatlyker oover Egmondt, als die Roomscher gestorven scheen. Zyn lyk werd, naa Zotteghem, in Vlaandre: des Ammiraals naa de Kempen gevoert, en daar begraaven. Het waapen, geslaaghen, met den standaart, en andere praal der aadelyke rouwe, aan 't huis van Egmondt, werden, door bevel van Alva, daatlyk afgenoomen. Ende dusdaanigh was 't eindt van Graave Lammoraal van Egmondt, Prinse van Gavere, den ryksten der Hollandsche Ridderschap. Want Breederoode, steekt in aadel, Wassenaar in ouwtheit uit. Hy is geweest stamheer van zynen huize, welks spruiten, ooverwassende haaren oorspronkelyken boom in grootheit van fortuine, het Hartoghdom van Geldre, Graafschap Zutven, en dat van Buure, bezeeten hebben. Meer dan gemeen van lengte, wel in 't vleesch, fraay van gedaante, heusch van ommegang, starf hy om zyn zeevenveertighste jaar. Zyn' kloekheit ten oorloghe kunnen Sant Quintin en Greevelinge getuighen. Ook mangeld' het hem niet aan ander beleidt, die den handel van 't Engelsch huwelyk, naa wensch van zynen meester, had doen uitvallen. Den minsten dank heeft hy begaan, by de geenen, die hem, misschien, den meesten schuldigh waaren; naamelyk d'Onroomschen. Want hoewel hy oprecht Roomsch, en dienvolghends hunne weederparty was, hy had, zoo veel als yemandt voor hunne veiligheit gearbeidt, uit enkele goedtheit van aardt, en afkeer van moorddaadigheit. Maar 't vervolgh van de kerkschenders, hoe noodtwendigh, en wettigh het ook was, kondenz' hem niet te goede houden. Zyn' weduwe bleef zitten, met drie zoonen, en acht dochters. Deez' ook is geweest de uitgang des Graaven van Hoorne, Philips van Mommorancy, reekenende zyn' afkoomst van

+ 1568.

+ Egmondt wordt onthalst.

+ Desgelyx Hoorne.

[p. 184]

⁺die doorluchtighe stamme in Vrankryk. Hy heeft geleeft ontrent vyftigh jaaren. Was ook wel gewassen, en fris van persoon. Waaroover hem de Koning, tot Hopman zyner lyfwacht verzocht had. Den welke hy al een' wyle in dien staat, daarnaa voor Landtvooght van Gelder, endtlyk voor Ammiraal, diende; zonder yet by 't hof, dan zwaare beslommering van schulden, te verooveren. Geen' wettighe geboorte liet hy achter. Op de tyding van 't aantasten zyns persoons, was in Spanje, terstondt, op eenen hooghen tooren, van den burgh tot Segovia, zyn broeder, de Heer van Montigny, in hechtenis gestelt: om den welken, van 's Graaven ramp te verwitghen, en bet op zyn behoudenis te doen peinzen, zyne maaghen dusdaanigh een vond bedachten. Men is in dien lande gewoon, onder andere vreemdelingen ook dikwyls Duitschen te zien, die aan Sant Jacob van Galissiën te beedevaart gaan, en om de kost te beedelen, eenighe Psalmen, oft andere deunen, in hunne moederlyke taal, aldaar niet verstaan, achter straate zingen. Zeekere luiden dan in Pelgrims gewaadt gesteeken, en geleert hebbende een liedt hier toe gedicht, waarin de Nederlandsche treurspeelen vervaat waaren, deeden 't etlyke maalen opklinken, ontrent het Slot. Ende magh men denken, hoe den Heere van Montigny te moede werd, als hy de smaadt, en 't vergieten des bloeds van zoo veel' treflyke Heeren in paize, zonderling van zynen oudsten broeder, onverziens hoorde vermelden, om daaruit het naakende ongeval te mooghen spellen, daar hy zich reeds, mits zoo scherp' een' gevangenis, aan vast zagh. Hy had voorheenen meerwerfs verzocht, zich in rechte te verantwoorden: maar weghwerpende nu die hoope, spitste 't vernuft, op alle middelen om zynen wachteren t'ontslippen; ende wracht zoo veel, dat hy een' van achte, (want zoo veel Spanjaarts waaren 't) op zyn zyde won. Deez ging oover en weeder, tussen hem en die van zyn gezin, waaronder een kok was, die hem zyn broodt op de Nederlandsche wyze biek, ende onder dien schyn, nu brieven daarin; uit welke hy verstond, hoe alles aangeleit werd. In gelyk broodt kreegh hy vylen, om eenighe yzers los te maaken. Voorts vond men raadt, om hem een kofferken te doen houden, met gesloopte en hervoeghbaare ladders; oft, zy moghten van koorden zyn. Maar als de tydt geraamt, de paarden bestelt, en alles ter vlucht gereedt was, wilde 't ongeluk, dat zyn hofmeester, onleedigh met oorlof van zyn boel te neemen, verzuimde 't broodt wel te leeveren. Zulx het, in verkeerde handen, ende die van den Hopman, raakte; by den zelven geoopent werd, en den heelen aanslagh uitbraght. Dies greep men zyn' dienaar, hofmeester, en geheimschryver met zeekeren Eedelman uit Pruisse Johan Hanauw genaamt, neevens den kok en soldaat, by den hals, en verwees hen ter doodt. Doch 't gekrys der gemeente, verfoeyende 't straffen van een' trouwhartigheit hunnen meester beweezen, die lang vergeefs om recht geroepen had, droegh wegh, dat de soldaat alleen gehangen werd; de kok met geesseling van tweehondert leederslaaghen bestond. Zy zaaten nochtans eenen langen tydt daarnaa, tot dat ze, door 's Konings zuster, Prinses van Portugaal, verbeeden werden, en in Nederlandt keerden, met schryven van hunnen heere, aan zyne gemaalinne, ten einde zy hun jaarlyx eenighe penningen, tot erkentenis, hadd' uit te reiken. 'T welk Alva niet alleen verbood, maar bande hen daarenbooven, op de galghe, uit Brussel. De zaak van Montigny werd, buiten zyn weeten, in den Bloedtraadt bepleit; en hem een ^* Voorspraak toeghevoeght, die nooit met den betighte raadspleeghde. Als ondertussen Anna van Oostenryk 's Koninx bruidt, door Nederlandt naa Spanje trok, beweeghden haar d'ouwde Gravin van Hoorn zyn' moeder, en zyn gemaalin, door eenen voetval, zoo verre,

+ 1568.

* Advocaat.

[p. 185]

⁺dat zy d'eerste beede op haaren Bruidegoom aan den Heere van Montigny beloofde. 'T welk door den Hartogh oovergeschreeven zynde; werd hy, op 't slot van Samincas, gevoert; en, eer de Koningin buiten scheepsboordt trad, door zyn' eighen paadje, dien dit, en 't zwyghen, op den ⁺hals, gebooden was, met een vergiftighde pottaadje, aan een' brandende koortse geholpen; die hem, in 't eerst van Wynmaandt des jaars vyftienhondert tseeventigh, weghnam. 'T vonnis volghde de doodt; ende quam uit, in Lentemaandt daaraan, met verbeurtmaaking van goederen. Men hield hem eenen der wyste en bequaamste heeren van Nederlandt geweest te zyn, gelyk 't gewight der zaaken, waartoe hy gebeezight werd, genoeghzaam uitwyst. Zyn' weduwe behield van hem maar een dochterken, dat de kindsheit niet uitleefde. Van waar het nu her quam, dat men deezen Heer, zonder pleghtigheit van rechte, in 't heimelyk deed sterven, vind ik nerghens vermeldt. Maar, men had misschien aan Egmondt en Hoorn geleert, dat, gelyk d'oopenbaare straf van geringe, en zulx ontwyfelyk verdient hebbende luiden, tot ootmoedt en eerbiedenis beweeght; alzoo het schandelyk ombrengen van doorluchtighe, en der gemeente aangenaame personaadjen, welker daaden anders en anders duidbaar zyn, eer verbolghenheit en wraakzucht, dan ontzigh en verbaastheit baart. Want, zeeker, nocht meerder oevelmoedt, nocht afgryzen van de Spaansche regeeringe, moght onder 't volk ontsteeken worden, dan den zelve, door de stomme hoofden der Graaven, van die haatlyke staaken af, was ingepreekt. Eenighe verreziende luiden, eevenwel, oordeelden, dat zoo heevigh een' verbolghenheit noch allenskens zouw gaan zitten zyn; indien, onder zulk een' ongenaadigheit teeghens de Grooten, Alva, met gelaat van hun den oorspronk der onrust en al 't quaadt te wyten, den gemeenen man, als bygebraght en misleidt, verschoont hadde, en gepooght met zachten toom naa 't voorighe spoor te mennen. Dan hy, voortvaarende in felligheit, deed scherp onderzoek teeghens al wat zich eenighzins met de beroerten gemengt had, en d'Onroomschen, waar zy te betrappen waaren, met branden en blaaken verdelghen. Ende gemerkt veelen, standtvastelyk ten vuure treedende, op 't uiterste, met een vrymoedighe belydenis huns geloofs, den mondt oopenden, zoo verzierde ⁺men, daarteeghens, een yslyk gereedschap. Dit waaren twee yzerkens, waartussen de tonge geschroeft werd, ende voor aan zulx geschrookt met een gloeyend yzer, dat ze, zwellende, pal te staan hadde, zonder slibberen, oft inwaarts te kunnen. Zoo wrongen de gekeetenden in de pyne van den brandt, en sloeghen een hol geluidt, gelyk het loeyen der geenen, die onder dien tieran van Siçilie, in den gloeyenden kooperen os, dat meesterstuk van Peril, geworpen waaren. Een' uiterste proef van't geen, des zich de mensch getroost, als hy met ernst denkt Gode te dienen; en hoe de wreedtheit, op zulke harten, al haare tanden stomp byt. Arnout van Erp, een man van onbesprooken' oprechtigheit, en vaader van Christina vrouwe van ooverweeghende deughd, en vernuft, die hy aan my, in eersten huwelyke besteedt heeft, plagh ons te verhaalen, hoe hy, aanschouwende het martelen van eenighen alzoo gemuylbandt, hoorde, dat van twee Monnikken, onder 't volk staande, d'een teeghens den anderen zeide: hoort, hoe zingen ze, zoudenze ook ⁺dansen. Welke onmenschelykheit, hem, hoewel, dat pas, maar effen ten einde zyner kintsheit zynde, met zoo heevigh een' toorn ontstak, dat hy zich ter naauwe noodt bedwong, van eenighe handdaadigheit aan den Monnik te pleeghen, en zich zelven, met al de zynen, ten gereeden bederve te brenghen. Met geen' minder yver queet zich de gierigheit, om te bezorghen, dat'er niets van de verweeze goederen te

+ 1568.

+ De Heer van Montigny vergeeven.

+ Schriklyk vervolgh; en muilbanden der verweezenen.

+ Onmenschelyke bitterheit van eenen Monnik.

[p. 186]

⁺loor ginge, die, door verscheide behendigheeden, verdonkert, oft der Koninklyke ⁺schatkaamere t'onbruik gemaakt werden. Ende quam een scherp Plakkaat uit, teeghens al de geenen, die eenigherley' haave van die soorte, jaa ook die den gedoemden ten tyde huns misdryfs toebehoort had, verhoolen hielden; met bevel van de zelve daatlyk aan te brengen, op verbeurte van de waarde, oft lyfstraf, ter bescheidenheit des rechters, ⁺by onmaght tot betaalinge. De Hartogh, midlerwyle, stuurde tien vendelen Hooghduitschen, 't Walsch regement van Hierges, en vyf vendels van Gaspar de Robles Heere van Billy, onder den Ooverste Vitelli; ingelyx vyftienhondert paarden van Hartogh Eerryk van Brunswyk, voor heenen naa Groningerlandt. Graaf Luidewyk beriep Vitelli ten veldtslagh; die, anders gelast, tot antwoordt gaf, dat het hem noch niet geleeghen ⁺quam. Alva voort zelf, hebbende met den Raadt van Staate, tot 's Hartoghenbos, orde op voorraadt van mondt en oorlooghe gestelt, toogh met zyn' andre krachten en een' sleep van acht muurbreekers, acht veldtstukken, en verscheide schipbruggen op waaghens, oover Deeventer, en ⁺Koeverde, naa Vitelli toe. Graaf Luidewyk, verwittight van zyn' aankoomen, vond oorbaar Groninge te verlaaten; en schikkende schut en pakkaadje, met den meesten hoop, naa Slochtere, volghde zelf, teeghens den aavondt. Van daar, nam hy 't, door Winschooten; brak bruggen en dammen; opende sluizen en zylen; om 't landt onder waater te zetten, en den vyandt, die hem naarukte, den wegh te bederven. Hy had nochtans zoo goedt een' spoedt niet, oft ontrent driehondert mannen van d'achterlykste, werden hem afgeslaaghen: en braght het alzoo tot ⁺Jemmingen, een dorp aan de Eems, die hem alle nooddruft verschafte. Derhalven denkende, het alhier, tot dat hy met meerder hulpe gestyst wierde, te houden, begroef'er zich, ten beste, des, in der yl, doenlyk viel. Alva, scheidende van Groninge, had aldaar zyn' schipbruggen gelaaten; en zestienhondert paarden, onder Hartogh Eerryk, teeghens de misnoeghde ingezeetenen: een der welke, onlanx te vooren, gevierendeelt was, om verstandt met Graaf Luidewyk gehouden. Doch echter sterk vyfduizent Spanjaarden, vierduizent Waalen, achtduizent Hooghduitschen, drieduizent lichte paarden ruim, daaronder gereekent de benden van ordening des Lands, die schaars tweeduizent uitmaakten, quam hy, den twintighsten van Hooimaant, vernachten tot Reide, vier uuren van Jemmingen. Hier vond hy een' brug oover de Eems, en een' byster verzuim, zoo men meldt, dat de Graaf zich daar mêe niet beholpen, en aan d'andere zyde der stroom, die niet te doorwaaden was, in volle veiligheit, geleeghert had. Dan 't schynt, dat zyn' Genaade, zoo om der achtbaarheit, als geleeghenheit wille, groote keur, tussen den eenen en den anderen oever wist; en vast stelde, dat het, in 's Hartooghen maght, niet waar, haar te doen verhuizen. Want zy had noch ontrent achtduizent zoo Fransche, als Hoogh- en Nederduitsche knechten, met tweeduizent ruiteren: volx genoegh, om een' plaats van dien aardt in te houden, wen men zich behoorlyk hadde willen quyten. Ende Alva zelf hield hachelyk, hem daar te bestooken: te meer, mits blindelinx aan te gaan, teeghens zyn gebruik was; en van spieden kranke voorraad; gemerkt hy zich, op d'inlandsche niet betrouwen, nocht door d'uitheemsche, mits d'ongeryflykheit hunner taale, bescheiden' onderrechting bekoomen kon. Dies deed hy opvangen, wat achterweeghe gevonden werd, en zoo lang pynighen, dat zy, in hunne verklaaring, ten naaste by oover een quaamen. Ende zich, hierop, noch niet volkoomelyk verlaatende, ging hy zelf, met geleide van eenighe ruiters, en schutters te voete, kundschap van de gestalte der landdouwe, en van 's Graaven leegherstêe neemen. Die had d'omleggende waateren

+ 1568.

+ Plakkaat teeghens 't ontfutselen der verbeurde goederen.

+ Alva zeind volk naa Groningerlandt.

+ Ende volght zelf met al zyn' maght.

+ Graaf Luidewyk breekt op.

+ Hy leegert zich tot Jemmingen.

[p. 187]

⁺en moerassen te baat, zulx hy slechts door eenen smallen toegang, te genaaken was. Maar Alva, zich kloek maakende, dit voordeel zyns vyands, in 't zyne, te keeren, vertrok in 't aanbreeken des anderen daaghs, van Reide; ende zond, vooruit, den Hopman Montero met hondert schutters te paarde, en Sançio d'Avila met vyf hondert roers, om de schermutsing aan te hechten, en de Nassauschen buiten te lokken: daar naa mosketten en roers, van elks vyfhondert, onder Juliaan Romero, en Sançio de Lodogno: voorts twee benden zwaare paarden, onder Cesar d'Avolos, en Curtio Martinengo. 'T heir schaard' hy aan lange ryen, naa den eisch van 't padt: en gekoomen zynde, ten acht uuren, tot op min dan een' halve myle van Jemmingen, stelde 't ooverschot van 't Spaansche voetvolk, geleit by Alfonso de Ulloa en Consalvo de Bracamonte, vooraan, de Duitschen en Waalen, onder Robles, Hierges, en Joris van Lalain, broeder des Graaven van Hooghstraaten, in 't midde; 't gros der ruitery, in de staart: met bevel van zich niet te roeren, voor naader last. Ende waaren, dusdoende, de Vorsten ter zyden beknipt van 't nat en weeke landt, van achtere met hun eighe volk; der voeghe, dat ze geen' uitvlucht, dan door de zeeghe, zaaghen. De Graaf, ziende den storm opkoomen, vermaande de zynen tot vroomigheit, en zich van de gunst der plaatse te dienen: maar speurd'er groote koelt'onder, en beeter geneeghenheit, om zich t'scheep, oover de stroom, te berghen. Jaa begosten de Duitschen, om gelt te roepen. Men vertoond' hun, dat'er, in dus een gewricht der kryskansse, zelfs geen'tydt om te tellen was. 'T moght niet helpen. Dat zy dan, ten minste, meer dyks zouden doorsteeken, om hunnen vyandt, met waater, te bestryden. Daar wilden ze ook niet aan. Men kreegh het niettemin, zoo verre, dat zich alles, op de waapenplaats, aan twee hoopen voetvolx, en een' van ruytery, liet schaaren. Ondertussen, was 't oover tienen, en ging de schermutsing aan; zoo gelukkigh voor den Spanjaardt, dat hy, hebbende drie gebrooke bruggen veroovert; en in der haast, vermaakt, de wachters, tot aan hunne beschanssingh dreef, in spyt van zes stukken geschuts, daar gestaadelyk uit speelende. Zyn' Genaade alhier, mêesleepende wat willighst was, bood hem forsselyk 't hooft. Waaroover Romero, ziende de zynen tot een standtvasten strydt gedwongen, aan den Hartogh om eenighe spietsen zond. Die weigherd' het tot driemaals toe; 't zy dat hy, achtende Romero te ver aangetooghen, duchtte behouden naa verlooren volk te werpen; oft dat ze slechts verzocht werden, om veiligh te deizen: waartoe hy hem geen' hoop geeven wilde. Entlyk, gemerkt het waater, allenskens wassende, en de lucht met reeghen gelaaden, den zynen, van ondere den wegh, van boovene de lonten, dreighden t'onbruik te maaken, deed hy twee benden paarden, zonder Romero des te verwittighen, t'zynder rugsteun, voort stooten, en 't gansche heir aantrekken. Graaf Luidewyk, hierentussen, had eenighe schuiten, op de Eems, om kundschap, gezonden; die hem aanbraghten dat nocht 's vyands gros, nocht eenigh verbandt van spietsen, oft gesterkte onthoutsteede, vernoomen werd. 'T zy dat haar de dyk 't gezicht belette, daar de spietsen, in 't trekken op de schouders leggende, moghten achter schuilen; oft de vreez haar te vroegh te rug had doen keeren. Zyn' Genaade, verstout door deeze tyding, en zich tot hoon reekenende, dat het Romero, zoo lang, met een deel enkele schutters onder zyn' ooghen hardde, spat ter begraaving uit. Maar ⁺de Spanjaart, niet beeters zoekende, kant 'er zich wakker teeghens, en maakt, met de mosketten, een' breede nêerlaag. Voorts begint 's Graaven volk 't aankoomende heir te zien, en, met een, naa de leegherwal, om; zich wendende derwaarts, op styver tredt, dan aftoght vordert. Hy, met prikkelen van schande, van eere, arbeidt, om hen te doen staan;

+ 1568.

+ Slagh van Jemmingen.

[p. 188]

⁺vlieght naa 't geschut, en steekt het met eighen' handt aan. Maar dit was 't laatste lossen. Want de vyandt, vervolghende zyn voordeel, raakte teffens binnen de beschanssing en achter de stukken. Hier mêe had alle weederstandt uit; en liep elk daar hem zyn' anxt heene joegh. Een deel koos ⁺'er 't water, en verdronk. 'T zelve lot hadden anderen, vallende in de schuiten, die, door den ooverlast, t'zink ginghen. De moort was groot; en de buit niet minder. Zoo wy 't schryven des Hartoghen aan den Raadt van Staate gelooven, daar bleef'er luttel min dan zeevenduizent, ende berghde zich Graaf Luidewyk, met zwemmen, oover de Eems; wiens kleederen gevischt, en hem vertoont werden: hoewel anderen willen, dat hy, met een' schuit oover raakte. De Graaf van Schouwenburgh had zich, in den aanvang van 't vechten, met eenighe van zyn' paarden, doorgemaakt. De naajaght duurde, van een' uure naamiddagh, tot in der nacht. Dertien vendels vielen in 's vyands handen; met zestien, zoo metaale, als yzere stukken geschuts, vyftienhondert ryd- en trekpaarden, en oovervloet van eetwaaren; ook een goet deel geldts, en zilverwerx, zoo van Graaf Luidewyk, als dien van Schouwenburgh, en van Hooghstraaten, die, twee daaghen te vooren, verreist was. Onder andere gevangenen kreeghen ze ook Henrik van Seeghen, ooverste stêehouder van Graaf Luidewyk. Naar luiden van Alvaas voorgemelden brief, bleef'er, van zyner zyde, niet, booven zes oft zeeven mannen: waaronder Gabriel Manriquez een braaf Eedelling, en van treflyken huize. Doch wordt het getal zyner dooden, ⁺van anderen, op by de tachtentigh, begroot. De Nassausche scheepshopluiden, zelfs Sonoy, te vooren wel geleeden tot Embde, werden (gelyk de teeghenspoedt zelden erghens veiligheit vindt) op den burgh, ontbooden, en genoeghzaam met vankenis gedreight van den Drossaart, die eerst belooft had, hen met zyn geschut te beschermen. Nu dreef hy hun toe, dat de Spanjaart, onder dexel van zyn' vyanden te vervolghen, de stadt moghte beleegheren, die door Graaf Luidewyx aanslaaghen in dit lyden quam. Niettemin, als Alva, oft om dat hy die van Embde aan den ooverkant der stroom in waapenen speurde; oft hem verbooden was, 't oorlogh op den Ryxbodem te brenghen; hen ongemoeit laatende, opbrak, werden zy alle ontslaaghen. Maar de scheepen, en zeekere penningen, betaalt tot lossing van andere, hield men, uit naame des Graaven van Oostvrieslandt, met voorwenden, dat zyn baakbewaarder, op Monnikke Rottemerlandt, door hun bootsvolk, beschaadight ⁺waar. De Hartogh bezichtighende Delfzyl, in 't weederkeeren lanx den dyk, oordeeld' het zoo wel geleeghen ter zeevaart, en om Embde zyn' neering t'ondergaan, dat hy 't besloot tot een' stadt te maaken; en voorts, begrypende daarin het dorp Fermsum, de wallen en graften ⁺deed afsteeken. Tot Groninge gekoomen, haald' hy beide, geestelyken en weirlyken staat oover, door den mondt van Jan Mepsche, met een felle reede, en verwyt van 't kerkstormen, verbondtmaaken, en voeren van waapenen: dat, zy, zoo wel d'een', als d'ander, met hun ketteren en argherlyk leeven, de beroerten hadden helpen veroorzaaken, en den Koning, op zoo zwaare kosten, gejaaght. Waardoor hem rechts genoegh gebooren waar, om 't hunne voor een wingewest te reekenen; gemerkt men, den vyandt, gewaapender handt, daaruit verdreeven had: voorts, om hun al de voorighe vryheeden t'onbruik te maaken. Ende hadden zy, tot weernis van wyder ongereegheltheeden, den Heer Jan Knyf, hunnen Bisschop, aan te neemen, en den zelve, ook den Graave van Meeghen, nu Landtvooghdt in Arenberghs plaatze, yder in 't zyne, te gehoorzaamen, op peene van de hooghste ongenaade zyner Majesteit. Dat hy ook verstond, tot bescherming der vroomen, aldaar een vasten burgh

+ 1568.

+ Verlooren by Graaf Luidewyk.

+ De Nassauwsche schiphopluiden, tot Embde in moeite.

+ Alva wil Delfzyl tot een stadt maaken.

+ Hy haalt die van Groningen bitterlyk oover.

[p. 189]

⁺te stichten; en eenighe keuren, noopende den Godsdienst, de Burgherorde, en 't gerecht te doen afkundighen. Bitter, buiten twyfel, vond men deeze vruchten zyner voorspoet. Doch werden zoo harde woorden, van de Staaten en Regeerders der stadt, zonder eenigh weederspreeken, verkropt. Jaa, vreezende voor argher, naamelyk 't maaken van Delfzyl tot een' ⁺stadt, 't welk het bederf van Groninge was, zochten zy alle middelen, om hem te vermorwen: en neemende den Graaf van Meeghen, met Albernoz 's Hartoghen geheimschryver, in den arm, verworven endtlyk, dat dit voorneemen gestaakt, en alleenlyk de schans, die van Graaf Luidewyk tot Delfzyl begonnen was, voltrokken werd. Het bouwen van 't Slot ⁺liep aan, tot in 't naaste jaar. Alva, verzocht zynde, by boode op boode, ten aanzien der groote toerusting van Oranje, nam zynen wegh, oover Amsterdam, op Uitrecht. Hier deed' hy onthalzen een zeer' ryke vrouwe, wel vierentachtigh jaaren oudt, uit zaake, dat zy eertyds eenen Calvinischen Leeraar geherberght had: ook zyn krysvolk monsteren, en reisde voorts naa Brabandt. De tyding der zeeghe van Jemmingen, als ze in Spanje quam, trof den Koning in staat, om zich die blydschap luttel ter harte te trekken: mits de versche wonde van een' der grouwelykste plaaghen, waaraan de rampzaalighe hoogheit, zelfs van ongodvruchtighe en Heidensche huizen, ooit onderwaarigh was. Deeze druk sproot uit het leedt, gezien aan zynen eenighen zoon Don Karel; wiens doodt, eerst verscheidelyk uitgebreidt, door gestrooyde maaren, eintlyk gehouden wordt aldus toegekoomen te weezen. Hebbende Ruy Gomez de Silva, de Hartogh van Alva, en de bastaart Don Johan van Oostenryk 't bewindt der dingen in handen; zoo werd de Prins Don Karel weinigh oft ⁺niet gekent; 't zy door bestek der schalken, duchtende anders uit te hebben; oft dat der Koningen aardt meede brengt, zich noode van hunnen naazaat, op de hielen, gevolght te zien. Hem nu, in 't heetst der jeughdt, ook trots, en streng van inborst zynde, dien, als erfwachter van zulk een' mooghenheit, het hart hoogh naa gelange lagh, groeid' 'er, hier door, een' wêerwil in, en werd de moedt zoo vol, dat hy tot oopenbaar onbenoeghen uitbrak, met lastering van 't beleidt, erbarming oover Nederlandt, en verschooning der beroerten: jaa heimelyken raadt hier op (zoo zommighen meinen) met den Heere van Montigny begon te houden. Ende, 't zy dat de gesteurde alle aas van geemelykheit opzoekt, oft dat hy zich in der daadt met de gedaante en voeghlykheit zyner stiefmoeder bevangen vond, hy hield'er naauwe vriendtschap, en dikwyls vrye reedenen mêe. Thans, uit haar kaamer scheidende, mord' hy dat men hem gehoont, en zulk een' bruidt ontstreeken had: gelyk dan de waarheit, en eerst voor hem naa haar gestaan was; tseedert, mits 't ooverlyden der Engelsche Koninginne, den zoone, door den vader, een ondersteek gedaan. Deeze en diergelyke woorden, den al te onbedachten Vorste ontvallen, en zorghvuldelyk opgeraapt, van de hoofsche oorblaazers, werden den arghwaanighen vader, oovergedraaghen; om hem yver van staat, en van minne, teffens, aan te jaaghen. Philips, gaande het ooverschot met zwygen verby, oopende zich tot daarentoe, dat zyn zoon in den zin moeste hebben, al heimelyk, naa Nêerlandt te vlieden: en beval'er het oogh op te houden. Voorts, alzoo de Prins, naa 's lands wyze, zeer wyde boxen, en, daarin, twee konstigh gewrochte zinkroers droegh; werd het, door Luidewyk van Foix van Parys, bouwmeester van 't prachtigh palais en klooster van Sant Laurens, dat men 't Escuriaal noemt, den Koning aangegeeven: die zich begon in te beelden, dat hy op zyn lyf ging. Don Karel, daarenbooven was zoo ongerust van geest, en wantrouwende, dat hy 's nachts met bloote zwaarden, en gelaadde zinkroers, van elks een paar onder zyn

+ 1568.

+ Delfzyl wordt maar een schans.

+ De Hartogh trekt naa Brabant.

+ Doodt van Don Karel Prinse van Spanje.

[p. 190]

⁺oorkussen, sliep: hebbende noch twee groote bussen, gereedt om vuur te geeven, in een koffer leggen. Ook leed hy niemandt in zyn' kaamer: maar te bed geholpen zynde, deed al zyn' luiden vertrekken; weetende, zonder opstaan uit den bedde, de deure te sluiten, ende, als hy dienst behoefde, weeder te oopenen, by middel van zeekere kookerrollen. Deeze waaren hem van den zelven Foix toegerust: dien hy ook verzocht, hem een boek te maaken, van de zwaarte om'er een mensch mêe doodt te slaan: zeggende, in de jaarboeken van Spanje, by hem geleezen, te staan, dat zeeker gevangen Bisschop, met eenen steen, eeven groot als een getyboek, en bekleedt met leeder, zynen bewachter omgebraght, en zich uit der hechtenis geredt had. Foix bond hem een van steene blaaderen, dat tot twaalf plaatsen opsloegh. Lang was het zes, breedt vier duimen, en betrokken met staale, daaroover goude plaaten: woegh meer dan veertien ponden. Maar hy liet niet den Koning des terstondt te verstendighen. Philips, ook anders gewoon zich zelden te verhaasten, nu beklemt tussen de vaaderlyke geneeghenheit, en 't vast vermoeden der vaadermoort, bleef in die onzeekerheit steeken, verdringende de ween zyns harten met kraftigh veinzen, tot dat zyn gemoedt, door een' nieuwe, en bet parssende bedenkelykheit, zyde koos. Naamelyk Don Karel 's daaghs voor Kersmis, bekende, onder ander, in biechte, hoe hy van opzet was, zeekeren mans leeven te hebben: en oover zulx geen' quytschelding zyner zonden, van den Priester, verwervende, stond heftelyk aan, ten einde hem, in 't aanzien der gemeente, immers, tot weering van arghernis, eenigh ongewydt broodt uitgereikt wierde. Dan de Priester, hier toe niet te brengen, ging, volghens voorgaanden last, alles oopenbaaren aan den Koning: die daar strax op uit viel; hy waar de man, daar 't zyn zoon op gelaaden had: maar zoud'er in voorzien. Hebbende dan het stuk beraadtslaaght met de Bisschoppen van Origuela en Canaria, Navarro, Martin d'Aspilcueta rechtsgeleerde, en andren, vaart hy voort, en besluit, den Prins in hechtenis, te stellen. Maar den forsen, en gewaapenden jongeling, die met een' stoet van gelyke trauwanten omheint ging, by daagh aan te randen, viel hachelyk; en niet min wanvoeghelyk. Met geweldt in zyn kaamer te breeken, dreighde 't heele hof in nachtgeschrey, en oover eindt te zetten; ook niet zonder bloedtstorting af te loopen; gemerkt de roers en rappieren; op 't handelen der welke, hy ten meesterlykste, en meer dan zyn staat mêebraght, was afgerecht. Dies keert men zich tot den bouwkonstenaar, oft die eenighen vond wist uit te vorsen, om, met gemak, binnen te raaken. Die stelde behendelyk het slootwerk, in voeghe, dat het zyn' gewoonlyke scheut niet neemen kon: en de Prins nochtans, doende van uit den bedde 't gereedschap speelen, des niet eens gewaar werd; maar, waanende dat zyn' deur niet dan met groot gedruis te oopenen waar, zich onbekommert te rust leidde. Echter noch, zorghde men dat 's Koninx ingang, met zoo luttel geruchts niet geschieden zoude, oft de Vorst moght' uit zyn slaap schieten; zich flux ter weere stellen; ende, afmaakende zynen vaader, op een bot het onderst booven keeren. Hieroover, neemt de Graaf van Lerma den last aan; en als 't nu hoogh in der nacht liep, treedt voor, heel stil, ter kaamer in, en licht de zinkroers en zwaarden van onder zyn oorkussen: voorts begeeft zich t'zeet op de kiste, daar de lange roers in laaghen. Ruy Gomez toen, de Hartogh van Feria, de groote Commandeur, en Diego en Cordoua; daarnaa de Koning zelf; stryken ter kaamer in. D'ellendighe Prins sliep dit al door; en zoo vast, dat hy, aangestooten van Ruy Gomez met den elleboogh, nauwlyx ontwaakte. De vaak hem ten laatste verdreeven zynde; ziet hy op; zich gevangen; zynen vaader daar: schreeuwt, ik ben doodt: en bidt, met deerlyk

+ 1568.

[p. 191]

⁺kermen, de omstanders, datz' hem, om hals wilden helpen. Philips daarop, niet daar toe, zeid'hy, koom ik hier, maar, om u, door vaaderlyke straffe, te tuchtighen. Voorts gebiedt hem, begraauwt met deeze, en veel' scherpe woorden, daatlyk op te staan; zeindt al zyn' daaghelyksche dienaars deur, en stelt wachters in de plaats, die hem een rouwkleedt aantrekken, een' zwarte muts op 't hooft zetten; t'hans, draaghende tapyten, en bedstêe met alle praal van spraay en behangselen wegh, hem van 't Koninklyk huisraadt, niet dan een' bulster en rolkoets, ooverlieten. Ziende dan, aldus, door deeze voorbooden zyns uitersten, zich van 't leeven afgesneeden, en dat hem echter de ruste der doodt niet gebeuren moght, neemt hy een' oevelen moedt, en de geleeghenheit waar, dat'er weinigh wachts, en om de koude des winters, sterk gestookt was; en werpt zich voor oover in 't vuur; op hoope, daar te smooren: werd'er ook niet zoo ras uitgetrokken, oft kleedt en hemdt waaren doorgebrandt, en zelfs het lichaam yetwes beschaadight. Deeze gemist; maakt hy een' anderen aanslagh; en zich twee daaghen van drank gespeint hebbende, golpt, op den derden, zoo veel koudt waaters in, dat het luttel scheelde, oft hy waar daar aan geborsten. Daarnaa, verhongert door etlyke daaghen vastens, sloegh hy een' hoop gehakt en tzaamgekneedt vleesch, dat quaalyk gaar worden wil, te lyve; en bleef bykans verstikt. Wyders vindt men beschreeven, dat hy, pooghende een' diamant in te slikken, om'er aan te wurghen, van zyn' gaêslaaghers, belet werd. My twyfelt niet, oft, wie slechts met gemeene aandacht, deeze zoo gedenkwaardigh een' geschiedenis, ooverloopt, zal genoeghzaam blyk van een geraakt verstandt, oft vlotte harsenen, aan dien ongelukkighen Prinse, speuren: gemerkt dat het biechten eener misdaadt, die hy niet laaten wilde, 't ontydigh en ydel uitvaaren oover zyn verstek van 't Fransche huwelyk, de toeleg van zich, in byweezen der wachte, door den brandt, en dat op die wyze, te verdoen, niet dan uit krankheit van vernuft konden voortkoomen. Daar wordt dan gemeldt, dat hy, leggende neevens Don Johan van Oostenryk, en Alexander Farneze Prins van Parma, ter studie, tot Alcalà, in 't naajaaghen van zeekere Joffrouw om haarder kuisheit kraft te doen, van eenen hooghen trap zouw gevallen, en zyn brein daar door gequetst weezen. Doch voeght men 'er by, dat het al te vooren niet recht gestelt was: waaroover, deeze voor een' quaal des geslaghts te houden schynt, en hem aangeërft van zyn oovergrootmoeder Vrouw Johanna, die eenen ruimen tydt buitenzinnigh leefde: gelyk ook yet van zulke zwakheit aan haaren zoon Kaizar Karel, in 't laatst zyns ouderdooms, vernoomen werd. Maar Philips, hebbende de zaak op nieuw met de heilighe vierschaar der Inquisitie ooverwooghen, vond te raade, om zynen zoon voor zonde van eighe moordt te hoeden, hem, als verweezen by wettighen rechter, te doen sterven: in 't heimelyk nochtans, om de Koninklyke achtbaarheit van smaadt te verschoonen. Ende werd, dienvolghends, den Prinse een vergiftight sap ingegeeven; dat hem, in weinigh uuren zyn' krachten, en voorts het leeven benam. De Spanjaardt Cabrera wil, dat Don Karel, van jonx op, zeeker, duidelyke teekenen van gruwzaame boosaardigheit toonde, ende althans beslooten had ter sluik naa Neederlandt te trekken; doch op geenen toelegh teeghens zyns vaaders persoon bevonden werd: ook geen' geweldighe doodt, maar aan een' dubble andrendaaghsche koorts, neevens bloedloop, veroorzaakt door killenden drank, en kouwen zyns beds met sneeuw, gestorven zy. Maar de Jesuyt Strada trekt dit in twyfel: ende by den zelfsten Cabrera, zeit de Koning, in eenen brief geschreeven, oover dit

+ 1568.

[p. 192]

⁺werk, op den eenentwintighsten van Louwmaandt, aan de Kaizarin zyn' zuster, dat hy, kunnende van Gods en zyner Ryken en staaten weeghe, den persoon zynes zoons niet buiten hechtenis 'laaten; hoe zeer het hem ook smartte, nochtans eindtlyk in deezen had willen een offer van zyn eighen vlees en bloedt doen aan Gode; ende diens dienst, samt het algemeine welvaaren, booven andere menschelyke inzighten, betrachten. Op welke reedenen eenen ygelyke zyn bedenken vry staa. Men vindt'er, die 's Prinsen ooverlyden stellen op den vierentwintighsten van Hoymaandt: anderen vroegher, maar dat men 't, tot naa den slagh van Jemmingen, verhoolen hield. Want van de gevankenis had de Koning, al, op den voorzeiden eenentwintighsten van Louwmaandt, onder ander, den Paus weete gedaan, hem verzeekerende niet te zullen verzuimen, wat, in zoo zwaar een stuk, van eenen voorzichtigen Vorst, en vaader vereischt moghte worden. Weenigh maanden hier naa, ooverleed de Koningin Isabelle, bevrucht zynde, al mêe niet zonder opspraak van vergif, haar, door haaren man, gebrouwen; die te schalk een oogh, op haare gemeenzaamheit met den Prinse, zouw gehadt hebben. De Koning, niettemin, en 't hof, bedreeven'er grooter rouw om, dan uit geveinstheit scheen te kunnen herkoomen. Heel Spanje ook betreurde 't haare, als het eindt van den pais, die de twee maghtighste kroonen van Christenheit, door dit huwelyk, verknocht hield. Ende quam, aan dit paar jongelingen van den hooghsten aadel en staat der gansche wereldt, dit jammer oover, beiden, om 't drieëntwintighste jaar huns ouderdooms. De zinlykheit van eenighen werkelyken geest, Opmeer gebynaamt, heeft het jaar, waar in Don Karel gesneevelt is, by de talduidende letters van dit ouwde Latynsche veirs, gespelt:

FILIVs, ante DIeM, patrIos InqVIrIt In annos.

Waar van de zin is:

De zoon, VIt LVst tot hoogh gezagh,
Haakt naa zIIns VaaDers sterref Dagh

Deeze daadt des Koninx, en dat hy zynen eenighen zoon, quansuis den ketteren toeghedaan, niet gespaart had, werd van Paus Pius den vysden, met groot lof, uitgemeeten: maar baarde in de Nederlanders een onverdryflyken schrik, en vertwyfeltheit zyner genaade. De Hartogh van Alva ook, als oft hy gewaant hadde zich de gunst van zoo onvermurwelyk een meester, niet dan door strengheit, te kunnen ⁺verplichten, hield den voorgaanden voet, doende den Heere Anthonis van Straalen, oudburghermeester van Antwerpen, tot Vilvoorde't hooft afslaan; hoewel de Bloedtraadt verklaarde, dat'er stoffe ooverschoot, om hem genaade te verleenen: 't zy dan dat de barmhartigheit, onder dat gezelschap, noch eenighe plaatse vond, oft dat zy de aanvechting van vrienden, en belosten, qualyk weederstaan konden. Want de diensten, by hem gedaan, waaren zeer aanzienlyk; gelden in der yl te weeghe gebraght, tot betaaling der uitheemsche soldaaten, en weering eener zwaare muiterye; de bruggen gebrooken tot verlet van hulpe, en vordering der neederlaaghe tot Ouwsterweel; d'inkoomst der Hartoghinne, tot Antwerpen, met zoo veel volx als haar geliefde, bearbeidt. Eeven ⁺luttel baatte het scherp vervolgh in Vlaandre, den Heere van Bakkerzeel Kaazenbroodt, die den zelven gank ging. Zoo deeden ook Jonkheer Bouwemaa een Vriesch Eedelman; en Alfonso de la Lo, geweest geheimschryver des Graaven van Hoorne; en anderen meer: zom-

+ 1568.

+ De Burghermeester Straalen onthalst.

+ Insgelyx Bakkerzeel en anderen.

[p. 193]

mighen ⁺der welke zulx, door 't pynighen verleemt waaren, dat men hen in een' stoel onthalzen moest. De Rôo Roe Jan Grovels, Spelle gebynaamt, reed van gewest tot gewest, volmaakende, 't geen aan de felheit der gewoonlyke vierschaaren, te kort schoot. Tot Amsterdam, quaamen te deezer tydt drie welgeachte burghers, die zich des luttel gehoedt hadden, in lyden; Alfert Henrixzoon de Biersteeker, Pieter Janszoon de ⁺Wit, en Egbert Mainartszoon. Egbert was een zeer bemindt man, uitsteekende in de Rethorykkunst, naar de weetenschap dier eeuwe, en vaader van den heere Sabastiaan Egbertszoon, dien wy naamaals in groote eere van vroomheit, verstandt, en geleertheit, zonderling der artsenye, ook Burghermeester gekent hebben. Hy had in beraadt gestaan van te wyken; maar stal gehouden, ter beede van de Burghermeesters Joost Buik, en Simon Kops, hem voorhoudende, dat hy ontrent vyftigh jaaren oudt, ende nerghens waar om een Amsterdam te beloopen. Dat hy geenen last leed; ende indien daar eenighe opquaam, zy beloofden hem te waarschouwen. Jaa zy verleenden hem, onder stadts zeeghel, een getuighschrift, meldende hoe hy aldaar ten goeden naame, ende in geen' opspraak van kettery, oft mishandeling, stond; waarop hy zich verlaatende, tot Antwerpen en elders, moghte gaan zyn' koopmanschap dryven. Welke reedenen meer by hem golden, dan alle brieven, en mondeling smeeken van zynen zwaagher Laurens Reaal, oft andere vrienden, ten teeghendeele. Maar aangetast, op den tweeden van Lentemaandt deezes jaars, by den onderschout, werd hy drie maanden onverhoort gelaaten: daarnaa ter scherpe vraaghe gedoemt, en met de palleye gepynight. Dit stond hy niet alleenlyk uit; dan 't bewys, teeghens hem voortgebraght by den Schout, werd ook valsch bevonden: in voeghe, d'oudste loontrekkende Raadsman, meester Adriaan van Zandelyn, verklaarde van verstande te zyn, dat men hem behoorde t'ontslaan. Echter liet men hem zitten, en den Schoute Pieter Pieterszoon, tydt, om 't stuk in den Raadt der beroerten te brengen. Daar leid' hem deez te last, dat hy, oover lange jaaren, met Luiterye berucht geweest was, en een der geenen, die 't verdragh van den laatsten in Herfstmaandt des jaars zessentsestigh, onderteekent hadden. Zeeker 't kon niet gelooghent worden, dat zyn naam daar onder stond. Maar 't was aldus bygekoomen. Om 't voorzeide verdragh te sluiten, hadden de Wethouders, der drie schutteryen, zes hopluiden, daar Egbert Mainartszoon een af was, op 't Stadthuis ontbooden. Als hy nu wat spaade booven quam, zoo waaren d'andere reeds in Scheepenen kaamer, by de Majestraaten, vertrokken. In 't geschilderde kaamerken, zoo men 't heet, daar de oploop der Weederdooperen van den jaare vyvendertigh, met de yslyke straffen aan hen te werke geleit, in 't breede staan afgemaalt, waaren de Leeraars en andere gemaghtighden der Onroomsche gemeinte vergaadert, oft by geval; oft dat men hen derwaarts met voordacht geweezen had, en door zulk eenen spieghel, week in den boezem willen maaken. Egbert dan, vindende niemandt op de zaale, vervoeghde zich by die luiden; vraaghde naa zyn' amptgenooten; en was'er niet lange, oft de voorzittende Burghermeester quam'er met zommighe andere heeren, om d'onderteekening te vorderen. Deeze gingen ook hem aan, ten einde hy zyn' handt neevens d'andere wilde stellen; ende zeiden, dat het, maar om rust en vreede wil, geschiedde. Ook luidde 't geschrift uitdrukkelyk, dat niemandt, ter zaake van zyn handtteeken, t'eenigher tydt, gemoeit zoude worden. Alzoo liet hy zich daartoe beweeghen. Hieroover, niettemin, verweez men hem nu, op den neeghenden van Wynmaandt, met den zwaarde,

+ 1568.

+ Egbert Mainartz, Pieter de Wit, en Alfert Henrixzoon, Burghers tot Amsterdam, ten zwaarde verweezen.

[p. 194]

⁺ontlyft te worden. Maar in de gevankenisse had hy 't waater gelaaden; dat hem wel te tyde, wegh nam, juist 's aavonds te vooren. De Schout, als oft 'er voor hem een treflyke staatsie te houden, en dappere eere te behaalen was, met deezen onnoozelen burgher op 't schaavot te brengen, hield, etlyke uuren voor zyn ooverlyden, by den arts, die oover hem ging, ernstigh aan, ten einde hy hem met eenighe dranken oft droggen versterken wilde, om de ziel zoo lang op der tuy te houden, dat men hem gebonden op een' stoel, ter bestemde tydt, neevens d'andre twee moght' onthalzen. De geneesmeester antwoordde, dat hy geen Godt was, die 's menschen leeven in der handt had; en de kranke, naa zyn gevoelen, middernacht niet haalen zoude. Waarmeede de Schout, quaalyk te vreede, van hem scheidde. Hy koelde echter zynen moedt, aan 't doode lichaam; deed het in den kerker onthalzen, en door eenighe Munnikken van der Sellebroederen orde, des nachts in d'aarde zetten, by de ^* boekery, aan de nieuwe zyde, op 't ellendighe kerkhof, alzoo genoemt, om dat het ongewydt was, en afgezondert tot begraffenis der omgebraghten van beuls handt, en der geenen, die storven zonder 't misbroodt te nuttighen. Hoe 't met het uitwyzen zyner zaaken ging, kan men niet zeekerlyk zeggen: gemerkt by Scheepenenboek bevonden wordt, verscheide vonnissen, als zy, aan 't duuren hunner regeeringe begosten te mistrouwen, uitgeschrapt, en met groote zorghvuldigheit, verduistert te weezen. Doch is waarschynlyk, dat het zyne eeven zulk een zinslot ingehouden hebbe, als men in 't vonnis van Alfert Henrixzoon verneemt. Dit luidt, dat Scheepenen alles gehoort, op het goeddunken, en uitgedrukte orde van den Raadt der beroerten, hem ten zwaarde verwyzen, met verbeurtmaaking van goederen; onvermindert stadts gerechtigheeden, in alle andere zaaken. By welke uitspraak men tweederley verbrek der vrydoomen speurde; mits de rechter geparst bleek, en een burgher van Amsterdam, aan geen verbeurte van goederen, dan alleenlyk een' boete van honderd gulden, booven verlies van 't leeven, onderworpen is. Bet dan Egbert, nochtans, werd Alfert bezwaart: en hem opgeleit, dat hy ter Onroomsche preeke, by 't plonderen van 't Minnebroeders klooster, en in waapenen geweest was. 'T vonnis van Pieter de Wit beriep zich op geenen last van den Bloedtraadt; maar meldde dat hy de zelve preeke gehoort; de waapenen, als hooft der oproerighen, gedraaghen; den hopman, der gewoonlyke stadswachte, als die een rot soldaaten, door bevel der Wethouderen naa den boom leidde, belet had; ook de gemaghtighden der Ooverheit onwaardelyk toegesprooken, en oover 't verdragh tussen haar en d'onderdaanen gestaan. Dat hy meede jeeghenwoordigh geweest was, daar Jan Broek voorstelde, van Breederoode teeghen 's Koninx believen, tot Hooftman der stadt op te werpen; ende dat hy het toevoeren van lyftoght aan den Graave van Meeghen, had helpen verhinderen. Dan geen vermaan zeeker werd 'er gemaakt eener zaake, die ik van verscheiden' ouwde luiden heb hooren vertellen: naamelyk, dat de Wit, als de burghers teeghens elkandere t'schrap stonden, een roer, gevelt op Joost Buik, had verbooden te lossen; ende dat men de gehoorzaamheit, hier in aan hem beweezen, tot een bewys van bevelhebbery opnam; en 't behouden van 's Burghermeesters leeven, onder de reedenen van 's behouders doodt gereekent zy. Al zyne goederen werden hem ook af, en eeven als Alfert Henrixzoon, 't hooft voor zyn' voeten, geleit. Hierenbooven werden 'er, den laatsten van Zoomermaandt, wel hondert en veertigh vluchtelingen, oopentlyk ingeroepen, en daarop gebannen: waaronder veelen van de treflyksten der stadt, zes vrouwen, de vyf daaraf weeduwen, waaren. Wyders verbood de Hartogh, by Plakkaate,

+ 1568.

* Bibliotheca.

[p. 195]

⁺eenigherley verstandt, met de ballingen, oft uitgeweekenen te houden; ⁺op verbeurte van den hals, zoo 't teeghen 's Koninx dienst streed; zoo niet, op straffe ter bescheidenheit des rechters. Daarenteeghens beval hy, dat yder, weetende waar yemandt der voorvlughtighen schuilende was, den zelven zoude aantasten en in vankenisse leeveren, oft; zoo 't ondoenlyk viel, den wethouderen aanbrengen. Ook schreef hy den Raaden der gewesten aan, met last om 't af te kundighen, dat alle, die 't verbondt der Eedelen, van den jaare zessentsestigh, voor oft naa, geteikent hadden, en noch onbekent in den Lande gebleeven waaren, zich, naa verzoening met de kerke, aan de wethouders moesten koomen oopenbaaren, om vergissenis, van den Koning te mooghen verwerven, op peene van eeuwighe ongenaê. Maar elk verstond dit wayfelen wel; ende niemandt was'er slecht genoegh, om zich zelf te melden, en in den strik van zoo onzeeker een' hoop, te vertuyen. Hierentussen had Oranje een treflyk heir ⁺te hoop; vierenveertigh vendels Hooghduitschen; vierduizent zoo Fransoizen als Waalen en Nederduitschen; zynde hem 't ooverschot der neederlaaghe van Jemmingen; door Graas Luidewyk, toegevoert. Hierby quam noch de Graaf van der Mark, vryheer van Lumey, een Luikenaar, en woest mensch, met een deel ruiteren; die verlooft hadden, zich 't hooft te laaten scheeren, tot dat de doodt van Egmondt, en Hoorn, door hen gewroken waar; en groote wreedtheit, aan Paapen en Munnikken pleeghden: Met hun hadden zich, onder weeghe, etlyke Fransoizen ⁺gevoeght: zulx alles te zaamen, wel ten getaale van achtienduizent knechten, en zeevenduizent wel geruste paarden, beliep. Hunne vergaadering was by 't klooster Rommersdorf in 't landt van Trier; en nu niets dat den optoght verhinderde, dan behoefte van geldt. Want, hoewel d'Onroomsche kerken van Nederlandt den Prinse verzeekert hadden, dat 'er driehondertduizent ryxdaalders gereedt waaren, zy quaamen niet te voorschyn. Midlerwyl was 't landt kaal gegeeten, en een' muitery ontfonkt; die hy nochtans gelukkelyk sliste; en braght het, door een' geringe som penningen, met milde beloften, tot een' algemeene monstering. Maar eer hy voort voer, vond raadzaam, de harten der gemeente tot afval van Alva te bereiden, door verscheide schriften, in Duitsch en Fransois uitgegeeven. Deeze, maakende geen gewagh van den Koning, dan met groote eerbiedenis, haalden den Hartogh en zyn' Spanjaarden heftelyk oover, die 't oor zyner Majesteit gestaadelyk bezeeten, en d'onnoozele onderdaanen van hunn' ontschuldinge, versteeken hielden. Waaroover zyn' Doorluchtigheit zich in noodtstal vond, om 't recht des Lands met de waapenen te verantwoorden, en alle luiden met eere, tot gelyke teeghenweer, aan te maanen; waarschuwende voor Gods gramschap, en genoeghzaam ontzeggende de geenen, die, zonder zyde te kiezen, tussen waater en windt zweevende, zich als enkele toekykers droeghen, van den arbeidt en 't gevaar der anderen; en daaroover t'allen tyden, voor verraaders van 't vaderlandt, en zich zelve, zouden gehouden worden. Te weeten; bynaa gelyk een zinslot, gesprooten uit een vertrouwen op de billykheit zyner zaake, en uit inzight dat de gemaatighden, benoodight party te kiezen, niet dan de beste volghen zouden, was ouwlinx, by den grooten Pompeius, in de Roomsche scheuringen, verkundight. Veele andere boexkens, dienstigh om de verbolghenheit des volks booven koomen, werden, ter zelve tydt, allomme gezaayt. Waarteeghens te doen ⁺de Landtvooghdt een scherp gebodt deed uitgaan, vermeldende, dat men, den zynen, dingen, die zy nooit dachten, opdichtte; inzonderheit de punten, die men zeide uit de kaamer van Vargas te koomen, ende van handt tot handt deed loopen: daar, hy verklaarde niet altoos, aan te

+ 1568.

+ Alle verstandt met d'uitgeweekenen verbooden. Laaghe om de luiden zich zelf te doen melden.

+ 's Prinsen toesrusting.

+ Getal zyns volx.

+ Plakkaat teeghens lasterschriften.

[p. 196]

⁺weezen. Oranje, nu by zich hebbende den Graaf van Hooghstraaten, den broeder der onthalsde Baatenburghen, de Heeren van Warroux, Risoir, Karloo, Hamets, Boxtel, Louverval, Maalberghe, Flossis, Dohain, Opdam, met Sonoy, en anderen van Nederlandtschen aadel, zes veldtstukken, en vier kortouwen, maar luttel voorraads, maakte zich op, in ⁺'t begin van Herfstmaandt, onaangezien, dat wegh, en weeder, hem, mits den reegen, quaalyk te wille waaren. In eenighe zyner vendelen, stond, Pro lege, grege & Rege; dat is, voor wet, gemeente en Koning: in andere een Pellikaan gemaalt, zooghende zyn' jongen, met zyn eighen bloedt. Zommighe soldaaten droeghen een' rooz op den stormhoedt, willende daarby verstaan hebben, dat Engelandt het werk toegedaan was. Aldus oover Ryn getooghen tot Sant Vyt zyn eighen dorp, nam hy 't huis te Karpen, by Keulen, in; desgelyx Witthem een slot des Graaven van Kuilenburgh; ook Arenbergh en Eppen, tussen Keulen en Duuren, geleeghen; en Horneson, dat den Koning toequam. Eenighe scheepen, gelaaden met Italiaansche koopmanschappen, werden aangetast, op den Ryn, door Graaf Luidewyk, die hun een somme gelds afschatte. De Prins voerde 't heir op en needer, om Alva in twyfel van zyn voorneemen te houden, en 't rypen eener geleeghenheit af te wachten; die deeze was. Geeraardt van Groesbeek Bisschop van Luik, zynde in tweedraght met zyn'onderzaaten, had, om zyn zaaken te vestighen, heul aan den Hartogh gezocht. De misnoeghde burghers, daarenteeghen, omziende naa eenighe rugsteun, worpen 't oogh op den Prinse. Derhalven, hoopende uit deeze geneeghenheit yet vorderlyx, en misschien een' stadt van zulk belang t'zynen verdoen te kryghen, zond hy derwaarts, om eetwaaren en vryen doortoght te verzoeken. 'T liep'er eevenwel dier wyze af, dat die van Luik, afslaande zyn' begeerte, zelf vyf vendelen voetvolx aannaamen, mits anders de party des Bisschops booven stond, om de dreighementen van ⁺Alva. Want deez was nu ook op de bêen, en tot Maastricht, gekoomen, gestyft met vierhondert duizent kroonen, en vyventwintigh hondert nieuwlingen, uit Spanje, zulx hy zeevenduizent mann' van dien landaart ⁺had; voort andere, tot aan den kant van twintighduizent knechten, in alles, en zesduizent ruiters. Dus wordt zyn heir begroot van andren; van Famianus Strada, op ontrent zestienduizent vechters. Oranje, versteeken van deezen toeleg, en onvoorzien van gereedschap tot bruggen, sukkelde al een' wyl, tussen Maaz en Ryn; daar zyn soldaat in twist, en aan elkanderen, raakte. Hem zelve werd, in deeze beroerte, 't rappier van zyn' zyde geschooten: doch (gelyk hy een' uitneemende handt had, van volk te bemurwen) alles, zonder merkelyk ongemak, bezaadight. Alva, afmeetende uit deeze en andere omstandigheeden, dat de Prins het in 't veldt niet lang zouw kunnen maaken, dacht meer op 't beschermen dan op 't beschaadighen te staan, en hem alzoo te verduuren. Hy deed eenen trompetter, gezonden van zyn' Doorluchtigheit tot Maastricht, ongehoort, al gelaarst en gespoort ophangen: quansuis zich niet gewaardighende 't gemeene recht der oorloghe, in opstanding van den onderzaat teeghens zyn' hooghe Ooverheit, plaats te geeven. Maar de tydt braght hem seedert wel tot ander verstandt. Voorts hy voorzagh Roermonde, Maastricht, en andre grenzen, met bezetting; en maakte den Heere van Vergy, Landtvooghdt van Borgonje, eenighe penningen by wissel oover, op dat hy zich zelven holpe. Toen sloegh hy, tot Haarem, een kleene brug oover de Maaze; zulx de soldaat aan d'andere zyde liep stroopen; om 't landt van achtere vol te houden, en, voor den Prinse, af te eeten. In de ondiepte der stroome, deed hy minkyzers, oft houten vol spykers, met de punten opwaarts, werpen,

+ 1568.

+ Oranje trekt op.

+ Alva tot Maastricht.

+ Hoe sterk hy was.

[p. 197]

⁺om der ruiterye 't wedt t'onbruik te maaken. De Prins niettemin, naa 't peilen der Maaze tot verscheide plaatsen, vond, niet verre van Stokhem, eenen bequaamen grondt: 't zy dat Alva op alles niet had kunnen voorzien, oft dat de voetangels, door den sterken watergang, neederwaarts gespoelt waaren. Dies, hebbende zich eerst aan een' anderen oort vertoont, om den vyandt te mompen, gaat hy in der nacht toe; zeindt etlyke ruiters oover, om den opsteigher te verzeekeren; stelt'er, naa 't exempel ⁺van Caesar, eenighe honderden dicht gepakt, in 't bedde der stroome, om die te schorten, en haar kracht te breeken; en voert'er gelukkelyk het voetvolk door. Zyn geschut, zynde nu twintigh veldtstukken, deedt hy onder 't nat heene sleepen: ende stond, den vyfden van Wynmaandt, met al zyn geweldt, aan de Brabandtsche zyde. Van deezen oovertoght, die meest yeder uit zyn' giffing ging, waaghde 't gansche Landt: in voeghe dat de Ooverheeden, om de versleeghenheit der Spaansgezinden te stutten, en den moedt der anderen te zwichten, zich ten uiterste pynden den roep te verdooven. Ende werd tot Amsterdam, een eerlyk burgher van Haarlem, in 't oopenbaar, met ongewoone strengheit gegeesselt, alleenlyk om dat hy deeze maare uit zynen mondt had laaten gaan. Alva zelf, (zoo men zeit) hoorende uit den Graave van Barlemondt de tyding, kon ze in 't eerst naauwlyx aanneemen; en vraaghd' hem, oft hy 's vyands heir waande een schaar vogelen te weezen, om zoo oover Maaze te vlieghen. Ook waar hy ooverrompelt en geslaaghen geweest, hadde de Prins op der daadt kunnen voortrukken. Maar den volke, dat zich, door den keer 's aavonds te vooren gedaan, en door den nachtarbeidt, vond afgemat, daarenbooven met het waater verlaaden, was het niet te verghen. De Hartogh, die zich, tot noch toe, maar lichtvaardelyk omgraaven had, deisde tot by Maastricht, en sloegh needer op eenen bergh 's Kaizars leegher genoemt, daar men meent Caesar eertyds geleeghert geweest te zyn. Ende was zyn' zorgh zoo groot, dat hy ook by nachte, met het afsteeken, en opmaaken der beschanssinge beval voort te vaaren. 'T welk, ten eersten aanzien, van veelen, belachelyk gevonden werd, die dit voor geen werk hielden, dat by duister te doen waar. Maar de krysbouwmeester Bartolomeo Campo, baakende de gordynen en strykweeren af, met barnende lonten op gaarden, liet drieduizent delvers daarop aangaan, en, in den morghenstondt, den anderen, t'hunner groote verwondering, een' wel netten en voltrokken leegherwal aanschouwen. Oranje, die naa slagh haakte, ⁺trok den Hartoghe onder de ooghen. Deez, daarenteeghens, hebbende de koorenmoolens, met afhaalen van yzers en spillen, ongangbaar gemaakt, bleef in zyn voordeel, en voorneemen van niet te waaghen, teeghens eenen vyandt, die voor den honger en 't quaade weeder, in kort zouw moeten ruimen. Ook had hy bedenken dat zyn' Hooghduitschen, als veel' al Luitersch gezint, en Nederlanders hem luttel toegedaan, zich in 't slaan omkeeren, oft, ten minste, flaauwelyk quyten moghten. Doch de Spanjaarden scheenen graagh, en zich, het schuwen van den strydt tot smaadt te reekenen. Toonende dien den buidel, liet hy zich hooren; dat hy, daarmêe, 's Koninx vyanden slaan wilde: indien 't eevenwel waar is, dat zyn' strakke stemmigheit, zich, tot zoo gemeenzaam een' scherts, ontspannen hebbe. Doch daar viel veel schermutsens; waarin het de zynen, als spaarzaamlyk uitgezonden, doorgaans quaadtst hadden. Vitelli, gereeden in een voornacht, met twee kornetten, om kennis van Oranjes leegher te neemen, werd besprongen uit een' laaghe, en in de vlucht gedreeven, met verlies van etlyke ruiters, en zwaare quetsuur eener merrye, die hy beschreeden had, en zeer bezint

+ 1568.

+ De Prins komt oover de Maaze.

+ De Hartogh wil geen' slagh waaghen.

[p. 198]

⁺om haar' uitneemende snelheit. Dit leedt beloofd' hy te wreeken, en den Nassauschen eenen daagheraadt; zoo 't hem gebeurde den naasten te zien aanblikken. Ook begon 't zoo ras niet te krieken, oft hy toogh uit, met eenighe puikbenden van Spaansche meest, en Borgoensche ruiters; die, verdeelt aan twee troepen, 's Prinsen achterhoede, alzoo zy verre van d'andere hoopen was afgescheiden, heftelyk bestookten. Hier vielen by de vierhondert Nassauschen. Vitelli liet'er slechts vyftien mann': ende quam, met een deel verooverde pakkaadjewaaghens, en anderhalf hondert paarden, by den Hartogh braveeren, zeggende, ziet daar, hoe veele rossen een' merry my geworpen heeft. Oranje (gemerkt de toevoer niet volghen wil, daar de betaaling stil staat) benoodight t'elkenmaal 't volk in versche weide te brengen, ook hoopende op toeval van eenighe steeden, trok Landewaart in, anendan van leegherstêe wisselende. Dit diende te gelyk om zich met den Heere van Jenlis te vereenighen, die twaalf kornetten, en tweeduizent busdraaghers te voet, uit Picardye braght: hoewel zy niet te staade quaamen, dan om de lyftoght schaarser te maaken. Alva, volghende den Prins op de hakken, met quellen van de staart, verhindering van voedering, afsnyden van toevoer, dekte teffens de plaatsen, die last leeden. De Prins, voelende zyn' behoeftigheit, en 't heele heir, daardoor geschaapen eerlang uit den bandt te springen, trachtte door alle listen, tot eenen korten krygh te koomen: zoo zeer, dat hy ook willends den vyandt schoon spel gaf, om hem tot slagh te troonen. Want als zy, ontrent Tienen, elk in des anders gezight geleeghert waaren, zond hy de helft van de zynen aan ginszyde eener diepe beeke, op hoope, dat zy van den Hartogh, hen ziende van d'anderen afgescheiden, zouden worden aangetast. Doch had hy hun belast, in dien gevalle zich meesters te maaken van eenen heuvel daar ontrent, waarop een windtmoolen stond, en uit dat voordeel, den vyandt gaande te houden, tot dat hy zelf, met den heelen hoop, oover 't waater quaam. Maar d'ouwde krysman bezeffende Oranjes toeleg, gebood snellyk den heuvel in te neemen, en eenigh geschut daarop te planten: 't welk den Prinse ried, de zynen te rug te roepen. Daarnaa, in 't oovertrekken van de stroom Geete, zond hem Alva zynen zoon Don Frederik op het lyf, met vierduizent busdraaghers, drieduizent paarden, en zes stukken geschuts; die van een' achterhoede des Prinsen, bestaande uit tweeduizent roers en vyf hondert ruiters, wakkerlyk ontfangen werd: doch by hulp van zyn schut, en aankoomst des Hartoghen met het gros zyner maght, de ooverhandt hield. Meest al, wat oover de Geete niet had kunnen raaken, werd op de plaats, oft in de vlucht verslaaghen: zoo dat het den Prinse meer dan tweeduizent mannen koste. De Graaf van Hooghstraaten, hem zoo lief, in zyn voet geschooten, oft, (naa 't melden van anderen) door zyn eighen roer bezeert, quam 't kortelinx te besterven. Hier werd ook gevangen Philips van Morbaix, Heer van Louverval, naamaals onthalst tot Brussel, door bevel van den Hartogh. Den Baroen van Chevreau wordt naagegeeven, dat hy, mits men dit geluk onvervolght liet, van spyt zyn zinkroer teeghens d'aarde smeet, met deeze woorden: de Hartogh van Alva wil niet slaan. Waarop Alva, al lachende zoude gezeit hebben; het deed hem lief, dien moedt in zyn' soldaaten te speuren. Hunn' eere was daarin geleeghen: maar die van eenen Ooverste, in 't bestier hunner vroomigheit, 't raamen van wyl en stonde tot vechten, en 't verwerven der zeeghe met de minste bloedtstorting. Oranje voort, wendd' het naa Diest, dat hem toequam en wel geneeghen was. Doch Alva kreegh'er volk in, en leegherde zich ter plaatse, daar hy Brussel en Looven beschutten kon. De Prins ziende nocht stadt nocht sterkte van 't heele gewest, zich t'zyner gunste beweeghen, 't getyde om

+ 1568.

[p. 199]

⁺yets uit te richten verloopen, en den winter op de handt, vond beeter, dan teeghens d'ongeleeghenheit te hardebollen, weeder oover Maaze te keeren, en nam een' zwaay na 't landt van Luik. De Hartogh hem na; wel op zyn' hoede van zich ergens bloot te geeven. Eens, nochtans, verzuimd' hy 't zoo verre, dat hem een' groote nêerlaagh beschooren was, hadd' Oranje die geleeghenheit, en hem van ter zyde kunnen aangrypen. Maar 't volk, zoo lang om her gesleept, mat, moedeloos, verdrietigh, was voortaan niet te handelen: nochte tot eenigh krysbedryf van belang te bewillighen. Ook had hy als noch van de driehondert duizent beloofde ryxdaalers, niet dan tien oft twaalf duizent ontfangen. Ondertussen was de Maaz te hoogh gewassen; en de Bisschop weigherigh, hem, door de stadt van Luik, hoewel onder borghtoght voor schaade, te laaten oovertrekken. Dies begaf hy zich naa de grenzen van Henegouw. Alhier, opbreekende, den twaalfden in Slaghtmaant, van Quefnoy le Conte, trof hy tien vendelen van Hooghduitschen, acht van Waalen, drie kornetten lichte paarden, aan, en sloegh ze in de vlucht: daar verscheide luiden van aanzien bleeven. Van daar raakte hy in 't landt van Kamerik; beschoot, ter loop, Chastel in Cambresis; en kreegh alzoo den Franschen ⁺boodem. Tot hiertoe had hy gestaadelyk den vyandt aan zyn' rug: ende duurde dit voortrekken en volghen bynaa een' maandt, met zoo groot een' zorghvuldigheit des Hartoghen, dat hy, in al dien tydt, zyn volk nooit ontwaapenen, nocht den ruiter afzitten liet, eer 't leegher omgraaven was. Hy zelf, altoos in den voortoght, met meenighte van delvers en weghbaaners, had staaghs de stoutste soldaaten uit, en 't elken uure en ooghenblik, kundschap van 's Prinsen doen. Driemaals vonden zich de heiren zoo naa by een, dat zy elkandere, met het grof geschut bereikten: ende was'er niet dan eens, beschansing tussen beide. Een ongehoort ding, zonder tot vollen slagh te koomen. Zoo wel wist de Hartogh zyn voordeel waar te neemen. De schaade, geleeden by 't platte landt waar niet te schatten; gemerkt Alva alles verwoestte, om den Prins in benaauwtheit te brengen, en 's Prinsen Hooghduitschen nocht kerken, nocht kloosters verschoonden, hebbende Bavais, dat van de inwoonders verlaaten was, ten gronde toe afgebrandt. De Hartogh, in zeekeren brief aan den Raadt van Staate, beroemt zich, niemandt (zoo te zeggen) verlooren te hebben; daar deeze toght den Prinse wel op achtduizent mannen, stond. Oranje, nu in Vrankryk gekoomen, bleef echter niet ongemoeit, wordende door den Maarschalk van Cossé, uit last des Koninx, ter aanhitsing van Alva, met tweeduizent busdraaghers, en tweeëntwintighhondert paarden, doorgaands van achteren aangevochten. Ook ontbood hem de Koning, vreemt te vinden, dat hy zonder wettigh ontzeg, met heirkracht, in zyn Ryk viel, waar toe hem, zyns weetens, geen' oorzaak gegeeven was. Waar 't om doortoght naa Duit slandt te doen, die zoud' hy genieten, mits geen' vyantlykheit pleeghende. De Prins antwoordde, dat hy reeds aan zyne Majesteit gezonden had, om reede zyner koomste te geeven; ende niet zoo arm van verstande was, oft hy kende zich te gering een' gezel, om eenigh zyn bezonder geschil, met zoo maghtigh eenen Koning, door waapenen, te willen slechten. Hy, met al wat onder hem stond, was ten dienste zyner Majesteit; zelfs teeghen die van den herstelden Godsdienst, zoo zy, met d'aanveirde oorlooghe (want men stak'er weeder inne) yet anders dan vryheit van gewisse zochten. Maar zoo men hen, teeghens de Koninklyke gebooden, trachtte te verdelghen, waar 't hem te goede te houden, liet' hy ze in den druk niet. De Koning, hierin beducht, toonde zich geneeghen, om hem tot vordering van zyn vertrek, een' goede som penningen, by te zetten: maar deed, door zynen gemaghtighde

+ 1568.

+ Oranje begeeft zich op den Franschen boodem.

[p. 200]

⁺Gaspar van Schombergh, die met de Duitschen te leeven wist, midlerwyle de gestalte van 't heir, en de gezintheeden ondertasten: daar hy 't zulx geleeghen vond, dat hem de geldtgift onnoodigh docht. Want, hoewel 't met de lyftoght wat ruimer omquam, het volk was afgement, de kommer en koude ondraaghlyk, en endtlyk de twist hier toegeslaaghen, daar Schombergh behendelyk onder stookte. Oranje, derhalven, besloot van de noodt een' deughd te maaken; en hebbende de hoofden by een geroepen, vertoonde, dat, oft men den Prinse van Condé toe, oft te landewaarts trekken wilde, hun aller heil aan eendraght hing. Zy zouden orde raamen, en hy de eerste zyn om te gehoorzaamen. Hier viel verscheiden gevoelen. Eenighe Fransoizen rieden, daatlyk ten Ryke in te streeven. Anderen hielden best, zich by den Hartogh van Zweibruggen te vervoeghen, die van Condé verwacht, en op koomenden weeghe, was. De Prins, en zyn' broeders Graaven Luidewyk en Henrik, waaren van 't verstandt der Fransoizen. Maar de Duitschen, vooral de gemeene soldaat, wilden t'huis, en betaalt weezen; voorgeevende dat hun eedt teeghens den Hartogh van Alva, niet teeghens Vrankryk, strekte. Deeze hadden 't meeste gezagh. Dies namp men 't door Champanje en Lottringe, op Straasburgh. Hier maakte de Prins zyn schut en pakkaadje te gelde; en betaalde zoo verre, ⁺als het toelangen moght: het kort, in beloften. 'T volk, ziende hem al geeven wat hy had, wist niet beeters, dan geduldt te neemen, en ontspande zich. Doch hield zyn' Doorluchtigheit tien oft twaalf hondert ⁺paarden in haaren dienst, met de welke zy, neevens haare broeders, zich by den Hartogh van Zweibruggen voeghde, en in Vrankryk toogh. Ik vinde by eenighe schryvers, hoe de Koningin van Engelandt ooverboodigh geweest zoude zyn, als de Prins uit Nederlandt scheidde, zyn heir te betaalen, mits dat hy 't zelve, tot herwinnen van Calis, ginge te werk stellen: maar dat de brieven, onderschept, en geleevert in handen des Kardinaals van Lottringe, den toeleg te loor stelden. Hoewel het vreemdt, en teeghens 's Prinsen hooftreegels, geweest schynt, die twee kroonen, tot weederwight der Spaansche mooghenheit dienende, te zulk eener tydt, als 't hem oorbaar bleek, haar, t'zyner rugsteun, onbelemmert te houden, in onderling oorlogh te verwarren. De Hartogh van Alva, niet alleenlyk deezer zorghe ontlast, maar waanende, eens voor al, 's Prinsen aanslaaghen gebrooken te hebben, dankte een deel der Duitsche ruiterye, en van 't Walsch voetvolk af: zond den Graaf van Mansveldt, met tweeduizent paarden, en vyventwintigh vendelen knechten, den Franschen Koning te hulpe; het ooverschot in bezetting. Teffens schreef hy aan zynen meester en andere Vorsten, zyn voorspoet oover: deed oopenbaare dank-en biddaaghen houden; en, tot Brussel een steekspel, te zyner triomfe. Maar hierentussen werd hem, oft door de fortuine, oft door 't bedryf der uitgeweekenen, die op geenerley geleeghenheit sliepen, een onverwachte moeite gebrouwen, daar de reeds gezwakte welvaart des Lands een' nieuwen krak door kreegh. Zeekere koopluiden van Genua, die met den Koning ooverkoomen waaren, achthondert duizent kroonen, tot behoef van 't heir, in Nederlandt te verschaffen, mits dat hun vry stonde 't geldt uit Spanje te voeren, laadden 't in rëaalen van Galissie, op een groot schip, en vier barken, oft zabren, zoo men ze daar noemt. Deeze, naagejaaght op zee, van eenighe Fransche vrybuiters, naamen voor 't naaste, t'eenigher haaven van Engelandt in te loopen. De Spaansche Ambassadeur aldaar, hieraf verwittight, bequam verlof van de Koninginne, om de penningen, te lande, op Doevre, oft met gewaapende scheepen, recht toe, naa Nederlandt te voeren. Maar, terwyl hy, om bescheidt, aan den Hartogh zendt, wat wegh hem raadzaamst dochte,

+ 1568.

+ 't Heir des Prinsen sloopt.

+ Hy voeght zich by den Hartogh van Zweibruggen, en naa Vrankryk.

[p. 201]

⁺werd de Koningin omgezet, ende zeide bericht te zyn, dat het geldt koopluiden ⁺toequam: waar van zy zich, mits d'eighenaars buiten schaade houdende, dacht te dienen. Alva, hoogh in zyn waapen, en dien dit ongerief smartte, hoewel hy schuw van onlust met dat Koninkryk was, gaat, verrukt van zyn' heevigheit, hier op toe, en doet alle Engelsche koopmanschappen in Nederlandt en Spanje bekommeren: jaa zelfs de persoonen, ⁺in 't Engelsch huis t' Antwerpen, met soldaaten bewaaren. Waar van, als 't gedaan was, de reukeloosheit bezeft werd. Want het zelfste weedervoer hem van de Engelschen, die ongelyk meer goederen, van d'onzen, t'hunnent vonden; en alzoo aan 't langste eindt bleeven. Toen stuurde hy derwaarts den Raadsheer Assonville, om de zaak te bemiddelen. Dan, alzoo deeze geen' brieven van geloove, van den Koning, meedebraght, werd hy, als gezant van eenen enkelen bewindtsman, by haare Majesteit tot geen gehoor ontfangen, maar aan haare bewindsluiden geweezen: en, kunnende niet verstaan tot handelen met hun, keerde, onverrichter boodtschap, te rug. Jaaren duurde deeze krieghelheit, met schorssing en verbodt van den koophandel, ter weederzyden: niet teeghenstaande, dat, daarnaa Chiappin Vittelli, met den Raadsheer Fonk, en geheimschryver la Torre, en echter de Heer van Zweeveghem, met Thomas Raggio van Genua, hierom naa Engelandt geschikt werden. De Engelschen, midlertydt, pooghden, de staapel hunner wollewaaren in Vrankryk te planten, en hadden'er groote vryheeden bedongen. Maar deeze toeleg stiet, met de moordt van Paris. Tot Hamburgh konden zy ook niet te recht raaken, om den kleenen aftrek. D'een ooverzulx, zoo wel als d'ander zich der haapering ontdankende, zoo werd in den jaare drieëntseeventigh, by voorraadt verdraaghen; en in 't vierentseeventighste, een' endtlyke ooverkoomst getroffen, waardoor de onderhandeling weeder gang kreegh. 'T geen d'ingezeetenen van Nederlandt by deeze tweedragt zitten lieten, bedroegh oover de elf tonnen schats aan gelden, oft goederen, by d'Engelschen te gelde gemaakt; en bynaa noch eens zoo veel, aan 't geen verquist, verduistert oft verdorven was: behalven den stilstandt der neeringe. Want alles, wat hier, oft in Spanje, van d'aangeslaaghe middelen den Engelschen quam; jaa zelfs het ooverschot by hen uitgekeert, werd by den Koning opgesteeken; zonder den beschaadighden, daaraan, hun verhaal te gunnen. Rechtvaardelyker had zich de Koningin, die de penningen, gekoomen van de Spaansche en Nederlandsche goederen, aan haar verkortte onderzaaten liet volghen. Dan deeze zelf ontgingen den laster niet, dat zy den Nederlanderen, derwaarts gevlooden om 't geloof, ook weeduwen en weezen der geenen, die hier zoo jammerlyk om 't leeven gebraght waaren, hunn' armoede, noch, door dreighen, vangen en spannen; afpersten; hoewel haare Majesteit het verbood, en 't verlies, zonder hier toe te treeden, rykelyk geboet kon worden. Maar al dit onheil, den landtzaaten oovergekoomen, deed daarom niet ⁺stil staan de zinnen des Hartoghen van Alva, jaghtende naa 't vaststellen der dwingelandye, voor eeuwigh en altoos. Drie dingen hield hy hier toe noodigh: den meester te sterken, de gemeente te zwakken, en haar eenigher wyze te vreede te stellen. De twee eerste hoopt' hy eensslaaghs te volbrengen, door 't invoeren van schattingen, die, naar zyn schryven, op Spanje, het goudt zouden doen vloeyen eenen arm dik; om daar uit te vervallen, zoo wel het bouwen van verscheide blokhuizen, als 't onderhoudt der zelve, en eener geduurighe krysmaght: het derde, door een' algemeene vergiffenis. Dan, alzoo de meening was, deeze zeer bekrompen, en niet zonder veel uitdingens, te verleenen; deed men, op voordeel, de grootheit der begange misdaaden, alom ten breedste uitmeeten; op dat ook

+ 1568.

+ 's Konings geldt in Engelandt aangehouden.

+ Moeiten daar uit ontstaan.

+ Wat Alva midlertydt brouwt.

[p. 202]

⁺d'alderminste genaade naar een' onwaardeerlyke zachtmoedigheit scheene te smaaken. Ende zoo veel dit stuk belangde, het stond in 's Koninx handen. Dat van de schattingen had meer voeten in de aarde, en 't bewillighen der Staaten van doen: waar toe men de gemoeden, in yder gewest, door ooverreeding, door vlaayen, door belooven, door dreighen, pooghde te bereiden. 'T heeft zommighen verwondert, dat hy bestond zoo zwaare lasten al teffens den volke op te leggen; die (naar hun verstandt) by draghten, en van tydt tot tydt, gemaklyker zouden ontfangen geweest zyn. Bentivoglio meint, dat hy'er alzoo op een bot mêe deur wilde, om t'elken keere de harten met geen' nieuwe aanverghing t'ontstellen. Maar 't naast aan de waarheit schynt, dat hy zich diets maakte, alles genoegh verbluft en onder de knie te hebben, om, zonder groote moeite, tot zyn vermeeten te koomen; en, booven zyn' aangeboore styfzinnigheit, te bet hardebolde, uit zorghe van met eenighen naazaat, zoo de zaak verwylt wierde, den roem en den dank te deilen. Want, al raaden de luiden van staate, dat men der gemeente 't lieflyke by druppen te lekken, 't bitter met eene toog te verzwelghen geeve; die reeghel, daar hy doorgaands ook luttel op paste, quam hier quaalyk te pas: staande deeze quelling niet te gelyken by artseny van korte wêersmaak, maar by een' geweldighen braakdrank, van langduurighe werking, en heropkoomende walghe, zoo meenighmaals ⁺als de maagh (denkt de geldtborz) geschudt wierde. Wyders het stichten der sterkten, werd tot etlyke oorden aangevange. Eenighe kochten ⁺'t af: Amsterdam voor tweehondert duizent gulden; mits dat het ook van Spaansche bezetting verschoont bleeve. Het eene gezin, midlertydt, vondt men t'zoek achter 't ander, zich pakkende van onder 't juk: dewyl't hoe langher hoe ondraghlyker, en de hoop der verlossinge minder werd. Meer dan hondertduizent huizen, acht men hierdoor geruimt te weezen, van de geenen, die hun baarschap, neering, en handtwerken, in vreemde landen braghten: der voeghe, dat de groote steeden, zenuwen en spieren van den staat, als by gebrek van voedsel, uitteerden, en in d'uiterste zwakheit vervielen. Want de Raadt van beroerte hield niet op, van alles om te roeren, yders geheym te doorsnuffelen, en wie zich, in voorleede tyden, eenighszins moghte vergreepen hebben, oft met den Prinse van Oranje, oft met zynen aannang eenigh verstandt gehouden; en duydde den schyn zoo wel als de daadt, ten oevelste. Aan vrouwen, hun uitgeweeke mans bezoekende, werd het weederkeeren verbooden op de straffen gestelt tot het verstandthouden met de vluchtelingen, aan ⁺de (a) beamptschryvers en alle geheimschryvers van gerechten onder hoogher ⁺staande, het maaken van (b) tuygh- oft (c) verneemschriften; op peene van eeuwigh ballinghschap, en verbeurte van goederen. Als de luyden, ⁺te hoove, oft by gemaghtighden, verweezen waaren, werd den wethouderen hunner woonplaatse geverght het uitvoeren der vonnissen met bystandt te sterken; daar men hun de kennis der zaaken, teeghens recht, onttooghen had. De Landtvooghdt ook, dien 't nocht lustte, nocht leedigh stond, zich met alle bezonderheeden te bekommeren, liet genoeghzaam heelendal zyn' bewintsluiden, daarmeê begaan. De Rooderoê Jan Spelle, een uitgeleeze booswight, zich ziende den toom zoo ruym gegeeven, speelde zyn persoonaadje, deschuldighen verschoonende, d'onnoozelen om hals helpende, naar dat'er voordeel aan vast was; en allerley' ooverlast, onder dexel van recht, bedryvende. Als 't nu veel te ver uit de kerf ging, schiet Alva als uit zyn' slaap; en, om de Landtzaaten, dewyl hy hunne bewillighing tot het invoeren der voorghenoome schatting van noode had, met eenighe vrundtschap buiten zyn' koste te streelen, doet hem by den kop grypen, en

+ 1568.

+ Stichten van sterkten.

+ Dat die van Amsterdam afkoopen.

+ (a) Notarizen.

+ (b) Attestatien.

+ (c) Informatien.

[1569]

⁺in 't eerst van Sprokkelmaandt des jaars neeghenentsestigh, binnen Brussel,

+ 1569.

[p. 203]

⁺ophangen. Zyn vonnis was op zyn borst gehecht, meldende onder ander, ⁺hoe hy ook zeekeren zynen dienaar, die wettelyk vry gesprooken was, had doen ombrengen. Twee van zyn rakkers, als metpleghtigh aan zyn mishandelingen, d'een' ook hebbende (zoo 't vonnis luydde) 't geheim des gerechts ontdekt, werden onder de galghe gegeesselt. Tot Looven ⁺was, dat pas, een Doctoor, Gemma Frisius genaamt, die zich voor een' waarzegger uitgaf. Deez (zoo men zeyt) by Spelle gemoeit, om hem zyn lot uit het heemelteeken zyner geboortstonde te spellen, zoude al een' wyl 't futselboek gezocht hebben; maar, ten laatste, gedreyght zynde met bast en boom, zoo hy eens buiten quaam, hem dit zoo leelyk een eindt verklaart. Dat, de zelfste Frisius, den Graaf van Hoorne voor zyn ongeval gewaarschuwt had, is by veelen gelooft geweest. Dan oft de starren yets tot het beloop des menschelyken leevens doen; en, indien jaa, oft zulx door eenighe weetenschap haar uit te haalen zy; wordt, by de sterke verstanden onzer eeuwe, meer dan ruymelyk getwyfelt: niet hier aan, dat verscheide toekoomende dingen, met min oft meer bewimpelings, 't zy uit oopenbaaring van geesten, oft anderszins voorkundight zyn. Wyders, ⁺met het beleidt der rechtspleeghing, sloegh men zoo reukeloozelyk voort, dat de spraake gegaan heeft, hoe zeeker gevangen, toen men zyn' zaak by der handt neemen zoude, al bevonden werd, onder meerder getal, by misgreep, gedoodt te weezen. Als men ook weenigh schulds in hem speur de, zoude Vargas, licht slaande zulk een zwaarigheit, zich hebben laaten hooren, dat het's mans ziele tot baat strekte, onnoozel gestorven te zyn. ⁺Niet luttel hadden meede de burgheryen te lyden, mits de moedwil van 't krysvolk, dat in bezetting lagh. Die van Groninge verworven wel, dat zy, van vier vendelen Duytschen, aldaar gelaaten, ontslaaghen werden: dan 't was maar gewoelt, om uit minder in meerder quelling te vallen. Want de Hartogh zond'er weeder zes vendelen Waalen in, onder Gaspar ⁺de Robles, Heer van Billy. Deez wrong der stadt twaalfhondert gulden ter week uit, tot beleening zyner soldaaten; doch braght daarnaa dien last, meest op de Ommelanden, en verzwaard' hem allenskens. Jaa hy schorste de verkiezing der Majestraat, door bevel van den Hartogh, en deed zich de zwarte en witte boonen, die daar toe gebeezight worden, ooverleeveren: ⁺zoo wel, dar Groninge, zeeven jaaren lang, zonder wisseling van wethouders bleef. Pius de vyfde, ziende dat Alva dus den voorvechter der Roomsche kerke maakte, en beweeght door zyn krysgeluk, styfde ⁺den hoomoedt met loftuytery en schenkaadje. Hy zond hem eenen hoedt en zwaardt, ryk van goudt en gesteente; gelyk de Pauzen gewoon zyn, jaarlyx op Kersnacht te wyen, en aan yemandt, van de doorlughtighste der Christene vorsten, te vereeren. De Koningin van Engelandt, daarenteeghens, vergeefs gevlaayt en aangemaant om den Roomschen Godsdienst t'omhelzen, deed hy in den ban, met vonnis, dat haar alle waardigheit ⁺en heerschappy ontzeyde. 'T welk, gehouden by haare Majesteit voor een werk door den Spanjaardt besteeken, en, van toen af ter harte getrokken, hem, naaderhandt, by toeslaan van andre beweeghreedenen, voor de scheenen sprong. De Prins t'onzoeter op het oorlogh, mits de voorgange weederspoedt, liet niet by den Kaizar aan te houden, ten eynde hy ⁺hem zynen zoen van den Koning verworve. Derhalven, Maximiliaan, onaangezien 't kleen gehoor tot noch toe in 't hof van Spanje gevonden, hervat den handel der bemiddeling, en zeindt zelfs zynen broeder Aartshartogh Karel derwaarts. Ernstigh queet zich deez in zyn boodschap; en deed der zelve, naa mondeling vertoogh, gestandt, by schrift: waar van de kerne was: Dat hem de Kaizarlyke Majesteit deezen last had opgeleyt, uit yver, tot het gemeene beste der Christenheit, en 't bevestighen des

+ 1569.

+ De Roode roê Spelle gehangen.

+ Gemma Frisius een starrekyker; en zyn voorzeggingen daar uit.

+ Reukeloos heit in 't rechtspleeghen.

+ Moedwil der soldaaten.

+ Robles Heer van Billy komt in Groninge.

+ Zyn' huyshouding aldaar.

+ Alva wordt van den Paus met zwaardt en hoedt, beschonken.

+ D'Engelsche Koningin in des Paus ban gedaan.

+ Aartshartogh Karel trekt in Spanje, om den Prins met den Koning te verzoenen.

[p. 204]

⁺Koninx in zyne Nederlanden. Deeze nu waaren den heilighen Ryke, en dienvolghends aan de wetten en raadtslooten der Ryxdaaghen onderworpen: welke, zoo ze de Koningh te buyten ging, hem betrekbaar voor't Kaizarlyk gerecht maakten. Heftighe raadslaaghen had men zelden in stoffe van Godsdienst zien bedyen; waaroover niet de genaade alleen, maar zelfs de voorzight, maat en mindring der gepleeghde strengheit vereyschte. D'oovertreedingh der handvesten, zonderling in 't gebruyken der uitheemschen tot de regeeringe, viel zoo wel den Ryxvorsten, als den Landtzaaten lastigh. Ook bleek het onraadzaam, langer Spaansch krysvolk te beezighen, daar men zoo bitter een' haat, oover hunne ongereegheltheeden, ontsteeken zagh. 'T verwyzen des Prinsen van Oranje was buyten wyze toegegaan, en zoo een Vorst wel waardigh, gevoeghlyk gehandelt, en gehoort te worden, zonder in persoon te verschynen. Anderszins waar d'eene buy om d'andere te jaaghen, en geen eyndt van waapenrepping, verbintenissen, aanslaaghen, den heilighen Ryke, der gansche Christenheit, jaa Roomschen geloove, schaadelyk. 'T was reeds zoo verre, dat de Kaizarlyke Majesteit, gekoomen in verdachtenis van al heimelyk handt aan 's Koninx bedryf te houden, de harten der vorsten verloor; en dat'er uitgeschooten werd van den onderzaaten des Ryx den Spaanschen krysdienst te verbieden. En hoe veel godlyker zoude men de weederzydighe waapenen, onder den gemeenen standaart van Christendoom, op de grenzen te werk stellen, om den voortgang des Turx te stuyten? Al't welke, ingezien naa de verdienst der zaake, waare om zyn' Kaizarlyke Majesteit tot betrachting haars ampts te ⁺benoodigen. Wydluchtigh, zoo by spraak als letteren, werd hierop, van 's Koninx weeghe, geantwoordt. Dat hy dit vertoogh voor lief nam, zoo om den persoon des gezants die 't deed, als om de goede geneeghenheit van den zeynder: hoewel hy, waanende dat de rechtmaatigheit zyns handels geen' verdaadighing behoefde, veel eerder een gunstigh begroeten van de Duitsche vorsten verwacht had, oover 't beslaaghen van eenen toeleg, waarmeede het hem gelukt was der hooghe maghten gemeene achtbaarheit, door 't handthaaven van de zyne, te vesten. Dat nu de Kaizar, Keuren andere vorsten en Staaten des Heylighen Ryx, yet slinx uit zyn bedryf schepten, verdufte hem eenigher wyze de geur deezer voorspoedt. Zulk een handt hadden de weederspannighen, van de waarheit te bewimpelen. Doch maakte hy zich sterk, hun dat momaanzight lichtelyk af te trekken. Dank wist hy der Kaizarlyke Majesteit, dat zy de bestendigheit zyner heerschappye in Nederlandt ter harten nam. Maar die gewesten den Kaizerdoome, en hem den gerechte des zelven t'onderwerpen, waar booven 't verdragh van den jaare vyftienhondert achtenveertigh geschreeden, 't welk klaarlyk uitdrukte, hoe wydt zy zich den Ryke verbonden kenden. Die hoogheit af te staan, zoud' hem t'oover geverght zyn. Wel was hy bereydt den Kaizar veel toe te draaghen, en goedwillighe oopeninge van de reedenen zyns handels te doen. Noopende 't stuk van 't geloove dan, hield' hy, in al zyn' heerlykyen, eenen eenpaarighen voet met andere rechtzinnighe vorsten, en volghde 't spoor der Roomsche kerke, waarvan, nocht ter slinke, nocht ter rechte te wyken stond, Ook hing hier, behalven de zaaligheit der zielen, de rust der volken aan: 't welk zelfs de Heydenen oover hunne valschen Godsdienst deed waaken. Met d'onderdaanen, die zoo zwaare peenen verdient hadden, was hy zelf te lyden. Maar die 't vereyscht ontzagh behouden wenschte, hoe kond' hy ze verby? Wyder dan oover de hoofden, was de straffe niet gegaan; de scherpheit des gerechts, met barmhartigheit, gesmydight. Ook zoude der genaade als 't tydt wierd, haar beurt niet ontstaan. Verzuym van recht doen viel een harde last voor 't geweeten; behalven dat het, zyns oordeels, ongelyk grooter

+ 1569.

+ Antwoort van 's Koninx weeghe.

[p. 205]

⁺zwaarigheeden zouw gebaart hebben, dan de geene, daar men rechtevoort meê bekommert was. De regeering had hy by d'ouwde form gelaaten, hoewel hem geene handtvesten daar toe verplichten konden, wen hem 's lands oorbaar tot verandering riede. 'T kiezen van eenen Stadthouder was eighentlyk 't werk van den Opperheer; en Alva de bequaamste: ook onnoodigh yets in deezen te vernieuwen, alzoo hy zelf met den eerste derwaarts dacht, Belangende 't Spaansch krysvolk; 't waar een' harde wet, niet licht opdringelyk eenighen anderen vorste, zich naa 't welgevallen der oproerighen te moeten waapenen. Ook had het zich binnen de behoorlyke paalen gehouden; en de Hartogh den Graaf van Embde, toevlucht der weederspannighen, verschoont; om dat hy een lidt des Ryx was. Waartoe dus zeer voor Oranje, dus heftigh teeghens Alva gedongen; daar beide Luyk en Kameryk onder 't zelve Ryk behoorende, zoo deez den slagh niet gebrooken hadde, jeeghenwoordelyk in 't geweldt van den andere zouden zyn? Alle genaade moest men quaalyk besteedt achten aan eenen, die zich zoo hooghlyk begenaadight ziende, eer, eedt, plicht, in den windt geslaaghen, d'eerste vonken der muyterye uitgekipt, zynen Landsheere 't spits gebooden, en al 't onheil gebrouwen had: die noch op deeze uure in waapenen, en doende was om gansch Duytslandt op te ruyen. Eenen oproerstichter in graad van onverplichten vyandt te stellen, en met hem in handeling van bestandt te treeden, waar te smaadigh' een' verkleening der Koninklyke waarde; en beeter, gewaaght het uiterst dat 'er af koomen kon. 'T geen de Christenheit daar by lyden moghte, had men hem niet te wyten, dien 't immers vry staan moest recht te pleeghen, en 't zyne te beschermen. Den Kaizar verdacht te houden van eene lyn met hem te trekken, was ganschelyk ongerymt in dit stuk, en genoegh bekent het verschil van hun gevoelen. Dat het groeyen van den Turk hem een' gevoelyke smarte waar, kon lichtelyk elk bezeffen; gemerkt hoe zeer zyn' eyghe zaaken, daar by, ten achtere gingen. 'T quam buiten zyne schuldt; en stond den Kaizar toe, daar teeghens te voorzien. Den oproerighen werving toe te laaten, hem den dienst der Duytschen te weygheren, waar te zeer verkorten de vryheit en 't voordeel van zoo strydbaar een volk, in 't welk hy getrouwheit, 't welk in hem erkentenis en goedt onthaal, gevonden had. Ende kon hy zich niet inbeelden, dat de Kaizarlyke Majesteit verstaan zoude, zoo byster een' nieuwigheit, teeghens d'ouwde virbintenissen tussen zyne staaten en 't Ryk, by haaren tydt te laaten inbreeken. Dat de Kaizar waar om zynen plicht te behartighen, had hy altyds vertrouwt, en hoord' het met genoeghen; als die daar uit grooten onderstandt zyner gerechtighe zaake te gemoet zagh: niet twyfelende, oft d'Aartshartogh wilde, met vrunds- en bloedtverwants geneeghenheit, daar de gunstighe handt aanhouden. Dit was 't al, dat met zoo staatlyk een' bezending verricht werd. Maar Alva, zich nu sterk maakende, het stuk der schattinge, als op goeden weeghe gebracht, voort met heftigheit door te dryven, beschreef in Lentemaandt de Staaten van yder gewest, tot Brussel. Alwaar hy, hun erinnerende, dat men nochte de ⁺rust der volken zonder waapenen, nochte de waapenen zonder soldy, nocht de soldy zonder tollen hebben kon, de voorgaande onkosten, de jeeghenwoordighe noodt, liet voorhouden; en dat de schulden betaalt, loopende middelen gevonden, samt eenighe som penningen in voorraadt opgeleydt diende. Als ouwlinx de Landtschappen eenighe geldtbeede plaghten in te willighen, was Brabandt gewoon het vierendeel, Vlaandre het derdendeel van 't geheel te draaghen: Hollandt het vierendeel van zoo veel als Vlaandre gaf; Arthois een zestendeel daar af; Henegouw desgelyx; en d'andere voort het ooverschot. 'T welk, alzoo zich daar by d'eene oordt meer, dan d'andre, naar reede zyns vermooghens, bezwaart vond,

+ 1569.

+ Hondertste, twintighste en tiende penning geeyscht.

[p. 206]

⁺gemeenlyk te krakkeelen gaf. Aanveirdende dan 't blussen deezer ongeneught, tot blanketsel zyns voorhebbens, deed hy zeggen, hoe hy, om alles op eenpaarighen voet te brengen niet bequaamers had kunnen uit spieghelen, dan voor eerst den hondertsten penning eens, van yeders middelen: voorts, tot last der verkoopers, den twintighsten der onroerende, en den tienden der roerende goederen, zoo dikwyls als die zouden worden verkocht. Wel was waar, dat de gemeente, van den hondertsten penning, als meldende 't juyste van haaren rykdoom oft armoede, altyds eenen afkeer gehadt had. Maar men konde deezen steen uit den weeghe legghen, met het waardeeren der onroerende goederen, ter plaatse daar ze geleeghen waaren, zonder de naamen van de eyghenaars aan de Reekenkaameren oover te zeinden; voorts, met alleenlyk aan weinigh persoonen te vertrouwen den staat der geenen, die al 't hunne aan roerendt goedt bezaaten. En, gemerkt het baarschap van yder, oovermits de duisterheit van uit- en inschulden, quaalyk te raamen waar, zoo zoude men niemandt hoogher, dan met betaaling van duizent gulden eens, belasten. De twintighste en tiende penning van koop wilden den geenen, die neeghentien en neeghen in de handt hielden, zeer draghlyk vallen; ende daarentussen naar schyn, zoo goedt een' somme uitleeveren, dat men de lasten, gestelt op landeryen, spys, drank, en kleedwaaren, zouw, tot verlichting van den huis- en gemeenen man, mooghen afdoen. De gemaghtighden der Staaten, zich grootelyx ontzettende oover zoo nieuw en byster een voorstellen, en dat noch zonder eenighe bepaaling van tydt, vertoonden met groote eerbiedenis, en ernst niettemin, ⁺het ongemak daar uit te verwachten. Want als men een ten hondert van al zyn' middelen zoude uitkeeren, en vyf ten hondert van 't verkoopen der grondtvaste goederen, kon lichtelyk gebeuren, dat een persoon, de zelve verkoopende, binnen 's jaars den zesten van al 't zyne zoude quyt weezen: dien 't booven maate, smarten moest, dewyl men zoo daane goederen, zelden uit weelde, te gelde maakte. Dat ook, zoo de tiende penning van wolle, van gaaren, van ruw, daar naa van geverwt laaken, en van andere waaren op gelyke wyze, t'elker verkoopinge, der gemeente onttrokken wierde, zy zich ten laatste met leedighe handen zouw zien; en d'eerste inkoop, tot zoo gering, de laatste tot zoo hoogh een' pryze moeten geschieden, dat niemandt yets van buyten inbrengen, oft binnen 's lands zoude aanteelen; oft immers, ten uiteynde nocht koopers nocht gelds genoegh vinden. Dat ook dit pak, booven al, den arme drukken zoude, die gedwongen was zynen nooddruft uit verkoopers handen, by de kleene maat, en gewight, te haalen. Al 't welke waar om d'ingezeetenen, met het luttel der noch ooverschietende neeringe, te verbannen, en den buurgewesten toe te jaaghen; tot onverwinnelyk bederf des Lands, en afbrek van de inkoomsten zyner Majesteit zelve. 'T betaalen ook des tienden pennings van d'uitgaande koopmanschappen (want dit had hy mede gewilt) streed teeghens alle billikheit, mits d'eyghenaar onverzeekert was, oft zy behouden ooverkoomen, en met voordeel verkoft zouden worden. Alva ziende geen verwrikken aan 't slot deezer reedenen, gaf zoo verre toe, dat hy den tienden penning van den eersten koop, zoo der inkoomende als binnengeteelde goederen, liet vallen, beloovende in 't meerdeel alle bescheidenheit te gebruiken, die van de noodt des handels vereischt moghte worden. Jaa liet hy zich hooren, dat het hem meer om 't bewys deezer onderdaanigheit, dan om de schatting te doen was; geevende genoeghzaame hoop, dat men ze, al schoon ingewillight, niet ten uiterste innen zoude. Eindtlik quam hy zoo wydt, dat men van elke waare, slechts eens ter sleete, den tienden penning zouw heffen. Maar, ook alzoo konden de Staaten

+ 1569.

+ Vertoogh der Staaten daar teeghens.

[p. 207]

⁺geen genoeghen neemen. Dies borst hy uit, tot dreyghementen; verweet hun 't verzuim van hunnen plicht, ten tyde der beroerten; en dat'er waaren, die zich niet min dan Egmondt en Hoorn verloopen hadden, en voor groote gunst aan te neemen, dat zy 't verbeurtmaaken hunner goederen, die anderszins ongelyk meer uitbrengen zouden, met het inwillighen deezer ⁺schattingen afkoften. Die van Henegouw, Arthois en andere, die hy zulx niet opzeggen kon, ging hy met schoone woorden aan, beloovende hen vry te houden, mits dat zy maar bewillighden, om 't meerendeel in te leiden. Deeze dan geen' zorgh voor hunne meedeleeden, en 't geveinsde verlof draaghende; zoo begosten d'andere, als des te bet geperst, allenskens te wyken; en, om zynen tooren te stillen, naamen voor eerst aan, den hondertsten penning, en daarenbooven zoo veel uit te maaken, als nooit te vooren eenighen Landsheere was toegestaan. Om niet. Hy ⁺blyft stips by zyn laatste maaning. Waaroover de Staaten der aangeërfde Landtschappen in den tienden en twintighsten penning bewillighden, zich houdende aan de hoope, dat zy niet gevordert zouden worden, en onder uitgedrukte voorwaarde van ongehouden te zyn, zoo eenigh gewest in gebreeke bleeve. In deeze, zoo plat een' geduldigheit, dienden in Hollandt, de Eedelen en eerste stadt tot voorgangers: 't zy dat men hun, onder den duym, met eenighe vertooning van eighe vordering in 't oogh geschittert hebbe, oft dat zy, ten aanzien van 't gewight hunner stemmen, styfst gepraamt werden; oft het werk op zyn beloop lieten staan, daar een algemeen misnoeghen en verandering, die quaalyk ergher, dan 't jeeghenwoordighe vallen kon, uit ryzen moest. D'andere steeden hielden noch een' wyle teeghens: Amsterdam ten uiterste toe; verklaarende bezondere reeden van weighering te hebben; doch te zullen voldoen als ooverstemt. ⁺Ander hart, andere standtvastigheit toonden de Staaten van Uitrecht; die liever, dan zoo snood' eene dienstbaarheit in te ruimen, den hooghsten haat des dwingelands, op zich te laaden hadden; en (in teeghendeel van de Walsche) d'andere gewesten aan wettighe uitvlucht holpen. Zelf de geestelykheit verklaarde, dat zy hunne goederen, zonder eedt en gewisse te bezeeren, dien last niet onderwerpen kon: te min, dewyl by de bulle, die men leest in Caena Domini, dat is op 's Heeren aavondtmaal, in den ban der kerke gedaan worden alle, die zoodaanighe schattingen inwillighden, oft ontfingen, buyten toestandt van den Paus. Ten oevelste nam dit de Hartogh: en, bevindende, dat de voorzeide bulle, by verlof van den ⁺Heimelyken Raade, in druk was uitgegeeven, wist des den Heere Viglius bitteren ondank. Ook hield' hy den geheimschryver La Torre, die den verlofbrief onderteekent had, al een' wyle binnen's huis bekommert, en ⁺verbood hem zyn ampt te oeffenen in den tydt van een rondt jaar. Voorts, raazende van spyt, dat zoo kleen een landschap teeghens zynen toeleg, darde dwersdryven, ontworp hy middelen in zynen geest, om 't den Staaten zoo zuur te maaken, dat zy voor groot gewin zouden reekenen met d'inwilghing der geëyschte tollen ontslaaghen te worden; en zond een heel regement soldaaten in der stadt. Die persten den ingezeetenen vierentwintigh hondert gulden ter week af; hen boovendien, met ongelooflyke moedwil en dartelheit, sarrende. Geestelyk, zoo wel als weirlyk, werd met het herberghen deezer knechten bezwaart. Niet daarom nochtans gaaven zy den moedt op, maar stonden, met een taaye lydzaamheit, al den ooverlast uit. D'andere gewesten derhalven, zich beroepende op de weighering ⁺des Lands van Uitrecht, verklaarden niet verplicht te zyn tot den tienden en twintighsten penning. Hy, ziende 't heele werk alzoo oover stuur dryven; aan 't bulderen op de Staaten, dat zy hun woord volkoomlyk gegeeven hadden, en 't zelve gestandt te doen. Niettemin, dewyl de geldtnoot geenen

+ 1569.

+ Geveinsde bewilliging van Henegouw en Arthois.

+ D'aangeerfde landen staan den tienden en twintighsten penning toe, onder voorwaarde.

+ Manlyker standtvastigheit der Staaten van Uitrecht, in 't weigheren des tienden en twintighsten pennings.

+ La Torre in zyner dienst geschorst.

+ Bezetting, en moedwil der zelve tot Uitrecht.

+ D'andere gewesten trekken zich meede te rug.

[p. 208]

⁺uitstel leed, en de tydt met knibbelen doorging, zoo vond hy zich gedwongen ⁺de schoot te vieren; en veranderde in Wynmaandt zynen eysch, op eenen tweeden hondersten penning, en twintigh tonnen schats, voor zes jaaren achter elkandere. En werd hem endtlyk, by de aangeërfde landen, toegestaan hun aandeel in 't draaghen der twintigh tonnen gouds 's jaars, voor twee jaaren. D'andere gewesten maakten uitkoop voor hun gedeelte; Gelderlandt op vyfhondert vyftigh, Vrieslandt op hondert achtentwintigh, Ooveryssel en Drente op vierentneeghentigh, Groninge en d'Ommelanden op tsestigh duizent gulden; Lingen op tienduizent daalers. Die van Uitrecht arbeydden, om hem, door gekochte vrienden, en met uitlooven eerst van tweeëntseeventigh, daarnaa van hondert, ten laatste van ⁺hondert vyftigh duizent gulden, booven twaalfduizent alreeds betaalt, te vermorwen; maar vonden geen gehoor. Jaa deed hy, in Wintermaandt, eerst de stadt, daar naa de Staaten van Uitrecht in 't gemeen, ⁺voor hem, ofte den Raadt van beroerten daaghen, en hun te last leggen 't verdragh, aangegaan den zeevenentwintighsten van Oestmaandt des jaars zessentsestigh met d'Onroomschen; en 't geen hun aldaar wyders tot weernis van ergher was ingeruimt. En hoewel hy al heel in deeze zorghen verzonken scheen, zoo sliep des te meer de verweldiging der gewissen niet. Hy gaf last, om, als 't misbroodt oft de heilighe olie tot ⁺berichting der kranken, oover straat gedraaghen wierde, op yders aanstellen, woorden, en gelaat te letten, en de geenen, daar men eenighe oneerbiedenis aan speurde, te straffen: de dooden, dien de geestelykheit de gewyde aarde weigherde, op 't galgheveldt te voeren, aan hem bekent te maaken, en hunne goederen op te schryven: de vroedevrouwen by eede te verpeenen, dat zy d'ontfange kinderen, binnen vierentwintigh uuren, den priester van haar kerspel zouden aangeeven, op dat men wiste, oft zy op de Roomsche wyze gedoopt waaren. Ook deed hy af kundighen zeeker Plakkaat, gegeeven tot Madril in laastleede Bloeimaandt: waarby ⁺de Koning, 't geen dat zyn vaader, noopende 't uitroeyen der ketterye, tot Augsburgh gemaakt had, van punt tot punt bekrachtighde, en tot een eeuwigh gebodt verhief; met herroep van alle andere, die daarteeghens streeden, als zynde, buiten zyn' meening en wille, uitgegaan. In Spanje, hierentussen, had men den hals niet leedigh. De Moorisken oft Sarazynen, die by meenighten 't platte landt van Granaade bewoonden, gedachtigh der voorleede grootheit, en gekneepen van 't jeeghenwoordigh juk ⁺tot in hunne zielen, hieven zich op, in hoope van weeder meester dies Ryx te worden, dat hun ouders, noch voor tachtentigh jaaren, bezeeten hadden. Doch vielen zy te laagh, en werden, door den grooten Commandeur van Castilie, en Don Jan van Oostenryk, ten deele met waapenen, ten deel met list en dubbelheit, t'ondergebraght. Deeze beweeghenis, en 't aanvangen van Don Kaarle, in den voorgangen jaare, deeden het draalen des Koninx met zyn' herwaartskoomst, eenen wettighen schyn hebben. Maar by ons gaf het voorstellen en aandryven der nooitgehoorde schattingen, neevens zoo vreemde manieren van handeling des Hartoghen, aan de gestalte des landts een' heel and're boght. Want, gelyk door der Onroomschen ⁺uitgelaatenheit en oovermoedt, beweezen by 't plonderen der kerken doorgaands, en in den oproer tot Antwerpen, de harten der anderen van hun verwydert waaren, en op de zyde der Hartoghinne oovergeslaaghen; alzoo deed de scherpheit deezer bejeegheningen, de Roomsche weeder 't oogh op den onderstandt hunner weederpartye werpen, en naa de lucht der vryheit derwaarts gaapen, van waar zy de verdrukking vreezende, den staat in dus een' dienstbaarheit hadden laaten vervallen. En docht het eenen ygelyke te snood' een' onwaardigheit, daar geboore

+ 1569.

+ D'aangeerfde landen ooverkoomen op hun aandeel, in twintigh tonnen schats voor twee jaaren.

+ Uitkoop der ongeërfde oorden.

+ De stadt en Staaten van Uitrecht voor den bloedtraadt gedaghvaart.

+ Gebodt noopende 't eeren van 't misbroodt en de heilighe olie: ook van op het doopen der kinderen acht te geeven.

+ Plakkaat des Kaizars, op 't uitroeyen der ketteryen, bevestight.

+ Moorisken in Granade opgestaan en weeder t' ondergebraght.

+ Ontsteltenis van de gemoeden der Landtzaaten, oover de geëischte schattingen.

[p. 209]

⁺slaaven hunnen heere inkoopgeldt en onderhoudt kosten, dat de Nederlander zelf zyn' eyghe slaaverny zouw betaalen, en staaghs voeden moeten. Maar met zoo klemmend een' anxt waaren de gemoeden bezet, dat weenigh menschen zich vervorderden te uyteren 't geen zy in den boezem droeghen. Ook had de Landtvooghdt aan alle hoeken zyn' spien, om yders gangen gaê te slaan, die by den volke zeeven stuyvers luyden genaamt werden, om dat zy, in penningen, op die waarde geslaaghen, het loon van zoo haatlyk eenen dienst ontfingen. Doch bleef deeze gemeene geneeghenheit ⁺den Prinse van Oranje niet verhoolen. Rechts voor de neederlaagh der Onroomschen tot Moncontour, was hy, in kleen gezelschap, onkundighe kleeding, en groot gevaar zyns lyfs, uit Vrankryk naa Duitslandt gekeert: alwaar hem meester Pauwels Buys, toen loontrekkend Raadsman der stadt Leyde, naa dat hy, onder dexel van eenighe eyghe zaaken in Brabandt te moeten verrichten, zyn meedegemaghtighden ter daghvaart, van Brussel voorheenen naa Hollandt, had laaten trekken, de gezintheit der Staaten, en gestalte des lands quam oopenbaaren. Deez bleef bedektelyk by hem slechts eenen dagh; en vorderende in gaan en koomen, zelfs oover nacht, zyn' reize, paste twee oft drie etmaalen, naa d'andere t'huis te zyn. Ook hield hy, sint dien tydt, gestaadelyk verstandt met zyn' Doorluchtigheit, door tussengaan der heeren van Zweeten en Kalslaaghen. De Prins, die, booven zyn' aangeboore voorzienigheit, en voorgangen' ervaarenis, onlanx geleert had, hoe luttel vattens aan de vlaaghen van 's gemeenen mans yver is, en wat'er weeghs tussen woorden en werken leyt; zonderling als 't op te berd brengen van geldt aankomt; vond hoe langer hoe raadzaamer met loode voeten te wandelen. Op dat hy eevenwel niet heelendal uit de wereldt, en zonder gedachten naa Nederlandt scheene, nochte de hoope zyner goedwillighen versterven liete, zagh voor oorbaar in, zynen vyandt altemet, daar 't slaagh quaam, eene neep te geeven, tot dat de geleeghenheit ryp wierd', om yets van naadruk by der handt te neemen. Verscheiden' uitgeweekenen ook, die zich met ambaght nocht koophandel wisten t'erneeren, werden door behoeftigheit en wraakzucht teffens geprikkelt, om verzet hunner schaade, in 't beschaadighen ⁺van anderen, te zoeken: 't welk hard te verbieden viel. Aan etlyken van deeze dan verleend' hy bestelling, om scheepen van oorloghe toe te rusten; en maakte tot zynen Steedehouder en Ammiraal, daar oover, Adriaan van Bergues Heer van Dolhain. D'eerste hopluyden waaren Jonkheer Landslot van Breederoode, Jonkheer Albrecht van Egmondt, Nicolaas Ruykhaaver, Jan Broek, Adriaan Menning, Bartholt Entes van Mentheda, Dirk van Breemen, Imbize. Tot verzaamplaats ⁺diend' hun Engelandt. Van waar zy, ghesterkt door daaghlyxsche bykoomste van anderen, en in zee gesteeken met het begin van den herfst, alles wat hun van Nederlandsche goederen voorquam, tot buit maakten. Beloopen van eenen storm, die zessendertigh uuren lang aanhield, vertooghen zy zich in 't Vlie, en laaghen daar twee daaghen. Alhier, terwyl zy niet waanen, dan op windt en weeder te wachten, komt hun de Oostersche vloot van by de tsestigh scheepen, zich voor gheen'onraadt hoedende, in de kaaken zeilen. Die randen zy aan; vermeesterenze, en dwinghen hun ransoen af. Voorts, verlekkert op 't geluk, beidden daar noch vier oft vyf daaghen: ⁺geduurende de welke, noch een' vloot van veertigh zeilen ooverwoey; die, op gelyke wyze, van hun gehandelt werd. 'T geschal van dit bedryf klonk oover 't heele Landt: zulx men nu luider van de waatergeuzen, dan voorheen van de wilde, riep. Maar de Prins wist uit deeze winst gheen' zuyvere zoetheit te smaaken; mits onder de verooverde scheepen verscheyde gevonden werden, tot onpartydighe plaatsen t'huys te behooren: zulx het

+ 1569.

+ De Prins, uit Vrankryk gekeert, verstaat 's lands geleeghenheit door meester Pauwels Buys.

+ Hy geeft bestelling te waater uit.

+ Schaade by de waatergeuzen gedaan.

+ Onpartydighe goederen gerooft teeghens orde des Prinsen.

[p. 210]

⁺voordeel, den haat, en 't verlies van vrienden niet boeten kon. Ook hield deez' ongereegheltheit hier geen' stal; maar in oopenbaare zee, daar 't pas gaf, werd gelyke reukeloosheit gepleeght: hoewel de bestellingbrieven uitdrukkelyk verbooden, d'onderzaaten van 't Roomsche ofte Fransche Ryk, van Engelandt, Deenemark, Zweede, oft eenighe anderen, den woorde Gods, en zyner Doorluchtigheit toegedaan, te beschaadighen. Oranje gebruikte tot zynen Raads- en bewindsman, in d'allergewichtighste zaaken, den Heer Johan Basius. Dien schreef hy oover, hoe hem, door vertrouwde vrienden was voorghekoomen, wat klaghten ten aanstaande Ryxdaaghe, oover 't berooven van 's Ryx onderdaanen, zouden worden ingebraght; en beval hem de waarheit daaraf uit te vorssen, en ⁺schiftelyk oover te zenden. Jaa hy gaf hem alleen volmaght, om bestellingen uit te geeven; en verzaakte al de geene, die by den Ammiraal oft anderen moghten worden verleent. Om deeze, samt eenighe heimelyke zaaken te verrichten, zond hy ook zynen stalmeester Jeronimus Tseraarts naa Engelandt. Dolhain, zich zoekende te verschoonen, toogh naa Dillenburgh in Nassau aan den Prinse: maar wist weinigh bescheids by, en was, tot geen verantwoorden van zynen ontfang, te brengen. Yetwes van uitgift te reekenen, stond hem gereeder. Dies men hem eenen tydt lang daar hield, en niet dan op klaghte van krankheit, en op zyn' geloof, liet heenen gaan. Sint raakte hy weeder in Engelandt, werd aldaar bekommert, en, by die geleeghenheit, van zyn Ammiraalschap verlaaten: doch ooverquam met ⁺den Heere Basius, tot genoeghen des Prinsen, op voorwaarde van bevel oover twee oft drie scheepen te hebben, wanneer hy zoud' ontslaaghen zyn. Zyn' Doorluchtigheit voort, reizende op en needer, zonder moeite oft arbeidt aan te zien, paste 't oogh op alle zaaken, en verschiet van luiden aan haare lyn, te hebben; waar toe de voorzeide Raadsheer haar voorneemelyk de handt reikte: dien zy getal van geteekende blanken leeverde, om hier en daar de bequaamsten te maghtighen en te werk te stellen. Insgelyx ⁺stonden haar ten dienste Jonkheer Diedrich Sonoy, die zich veeltyds in 't landt te Kleef, en by wylen, tot Embde onthield; Jonkheer Albrecht van Huchtenbroek en Adriaan van Zweeten vooren geroert; meester Jacob van Weezenbeeke, Reinier Kant, en anderen. De brieven gingen in syfer, onder schyn van koopmans schryven, oft anders vermomt. By kooper, verstonden zy Hollandt; by staal, Gelderlandt; by tin, Ooveryssel. Enkhuizen hiette Triton: Hoorn, Pollux: Meedenblik, Kastor; Alkmaar, Pluto; Amsterdam, Saturnus; Muyde, Phoebus; Delft, Apollo: en zoo voorts. Dies begosten alomme verscheyden' aanslaaghen te smeulen. En, om niet weederom, in 't drokste van 't doen, by gebrek van ⁺geldtsteun, te bezwyken, werd met ernst getracht eenen boezem van hefpenningen te maaken; die men niet alleen uit de vluchtelingen, maar zelfs veele ingezeetenen des lands, met groot gevaar t'zaamen schraapte. Een van de geenen, die hiertoe gebeezight werden, was de voornoemde Sonoy;

+ 1569.

+ Breede volmaght van den zelven op den Heere Basius.

+ Dolhain verlaaten van zyn Ammiraalschap.

+ Verstandt des Prinsen aan verscheiden' oorden.

+ Zaameling van penningen.

[1570]

⁺dien de Prins, op den achtsten van Sprokkelmaandt des jaars vyftienhondert tzeeventigh, volmaght gaf, om in Hollandt en 't Sticht van Uitrecht, te lichten 't geen hy konde, onder belofte, dat het hun, zoo de zaaken eenen keer naamen, in 't omstaan der gemeene lasten, betaaling zouw strekken: ook om voor zyn' Doorluchtigheit geldt op handtschrift te leenen; mits dat zy eeven lang ongehouden tot weedergifte, als van haare goederen in Nederlandt versteeken bleeve. Sonoy, dienvolghends, gaf onthiet aan verscheide luyden, om de goedtwillighen tot mildtheit te verwekken. Waar in eenighe Leeraars van den hervormden Godsdienst zich vuurighlyk queeten, weetende den hunnen in te scherpen, dat een oprecht gewisse des niet kon leedigh staan. Anderen, gedreeven van den

+ 1570.

[p. 211]

⁺geest der eerzucht, waanden voor geen' goede Christenen te gaan, 't en waare zy hier in hunnen yver beweezen. Daar was'er, die, nocht door 't een, nocht door 't ander beweeght, op 't genot van veyligheit, voor hunne scheepen en goederen ter zee, zaaghen. Maar die 't meeste bezaaten, scheydden 'er traaghlyxt af, zich gelaatende schielyk verarmt te zyn, uyt vreeze van, met stuxwyz te geeven, 't geheel in der hagh te stellen. Ook vondm'er, die niet volkoomelyk, maar slechts voor etlyke maanden bewillighden. Zommighen waaren ooverboodigh, liever met hunne persoonen te dienen. Daar werd niettemin toestandt van een staatelyke somme verworven; hoewel onder besprek van de zelve niet uit der handt te slaaken, voor dat zyne Doorluchtigheit een achtbaar heir op de been hadde. ⁺Alva, bet ten oorloogh, dan op regeering afgerecht, vernam weenigh van de beweeghenissen, daar 't ingewant van den staat af schokte. En zyn' wreedtheit liet niet af, van aanstoot op aanstoot te geeven. Vier Priesters, met naamen, Adriaan Dirxzoon, die in de Liere by Delft; Sybrand Janszoon, die tot Schaaghen; Adriaan Janszoon, die tot Ysselmonde; Wouter ⁺Simonszoon, die tot Munster by 's Graavenzande, gestaan had; werden, naa drie jaaren zittens, en d'eerste op 't tzeeventighste zyns ouderdooms, den twaalfden van Bloeimaandt, in den Haaghe, by 't geestelyk gerecht, voor ketters verweezen, en op den zeevenentwintighsten, ontwydt. Die pleghtigheit geschiedde in deezer maniere. Naa dat zy uit den kerker geleidt waaren in zeeker vertrek, hing men hun om, de sieraaden tot bediening des outers verordent. Toen braght men hen in een' andre kaamer, voor den Bisschop van 's Hartoghenbos, staande tussen twee Abten. Deez schoor yder wat hairs van den hoofde; schrapte hun met een zilveren mes zachtelijk de kruyn en tippen der vingeren, waar mede zy 't geheylighde broodt plaghten op te heffen. Voorts deed hy hun 't misgewaadt af, zeggende in latyn; ik trek u 't kleedt der gerechtigheit uit, dat ghy willens verworpen hebt. Waar op de Pastoor van de Lier, in de zelve taale voeghde; immers 't kleedt der ongerechtigheit. De Bisschop, daarnaa, leeverd' hen, den Heeren van den Raade, daar jeeghenwoordigh, oover; met de beede der gewoonte, dat men hen genaadelyk wilde handelen. Alzoo keerden zy in der vankenis. Op den dertighsten zagh men hen, naa 't hooren van hun vonnis, te hoove, ter doodt treeden, vermaanende, met, wonderlyke vrymoedigheit, de gemeente, en Goode hunne zielen beveelende. De vader van Adriaan Janszoon nam zynen zoon waar, in 't afkoomen van de voorpoort, en ontzagh zich niet zyn' standtvastigheit met woorden te styven, tot dat het hem van de dienaars belet werd. En zyn zuster, hervattende de reeden, sprak hem moedt in, dat hy vroomelyk streede; het zoude niet lang duuren. 'T welk nochte den eene, nochte der andere blykt quaalyk bekoomen te zyn: zulx het genoeghzaam scheen, dat het hof, niet dan uit drangh, en met schoorvoeten, tot dusdaane wreedtheit voortschreed. Ook wurghde men de veroordeelden aan een' paal eer zy verbrandt werden. Meenigh man nochtans, ontsteeken door hunne volstandigheit, verdoemde in zynen geest, het vonnis, oover ⁺luyden van zoo onnoozel een leeven, gestreeken. Maar op een ding lette de Landtvooghdt, 't welk, betreffende den staat ten hooghste, nooit van de oppermaghten der schranderste volken genoegh ter harte genoomen is: daar 't nochtans in 't diepste van 't Noorde, by den Grootvorst van Moscovie, terwyl hy zich misschien aan onze ellenden spieghelt, wel betracht wordt; gemerkt hy 't zelve als van geen minder belang, dan 't stuk der munte, in 't gewoudt des Landsheeren gehouden heeft. Dit 's de konste der letterzetting en drukkerye; dewelke (oft schoon de Hooghduytschen zich dien lof toeschryven) gevonden in der daadt tot Haarlem in Hollandt,

+ 1570.

+ Alva slaapt meest op alles, uitgezeit de vervolghing.

+ Vier Priesters in den Haaghe omghebraght.

+ Plakkaat op de Printerye:

[p. 212]

⁺onze weereldt met weetenschap en eenen oovervloedighen oest van boeken vervult heeft. Maar, gelyk d'allerbeste zaaken 't bysterste misbruik onderworpen zyn, zoo kan niet gelooghent worden, dat deeze, by mangel van behoorlyke orde, mits het zaayen van allerley schriften, maghtigh om een' gemeente t'ontrusten en op te ruyen, der regeering' immers zoo zeer te vreezen staat, als de ^* Reedenaars van den aalouden tydt, oft de klokken in Turkye. Dies quamp'er een Plakkaat te voorschyn, dat het heele bewint der printerye aan de opzight van eenen gemaghtighde beval; met verplichting al der geenen, die zich hiermeê geneerden, onder eedt en zwaare peenen, van niets te verhandelen, oft uit te geeven, eer dan het voor goedt en den Roomschen geloove onhinderlyk, gekeurt waar. Veele ⁺verhoedenissen hield' het in, om d'oovertreeding te weeren: neevens verbodt van andere dan Roomsgezinde schoolmeesters te dulden. Ook deed hy tot Mechele de geestelykheit, onder dat Aartsbisdoom staande, ⁺verzaamelen; daar de Bisschop van Ypere voorzat, om 't invoeren der reeghelen van 't Concilie van Trente aan te dryven. Gelyke vergaadering was voor heen tot Kaamerik gehouden. Noopende de vordering van 't lyfgerecht, gaf hy meede zeeker gebodt uit, met schorsing der vrydoomen, handtvesten, en wetten daarvan verschillende, tot dat de zelve hem oovergeleevert, ⁺en daar op voorzien zoude weezen. Alle bewindsluiden beroepen tot rechtspraak, oft andere voorneemelyke ampten, hadden, neevens andere punten, het ernstigh aanhangen en voorstaan der Roomsche gezintheit te zweeren. Al dit nochtans baarde zoo groot een ontzigh niet, oft tot Leeuwaarde werd, tussen den neeghenden en tienden van Hooymaandt, ⁺een vuyle kerkroof begaan, aan twee groote toonkassen en vier olyvaaten van zilver, die 's daaghs te vooren in den ommegang gedraaghen waaren. En, hoe scharp een onderzoek ook daar op gedaan werd, nooit kon men aan den dief oft gestoole goederen raaken. Terwyl zich alhier deeze dingen ⁺dus toedroeghen, hield men de daghvaart des Roomschen Ryx tot Spiers: alwaar, by raadt des Prinsen van Oranje, de vluchtelingen, uit yder gewest van Nederlandt in 't bezonder, naar de gestalte des zelven, hunne bezwaarnissen, voor de voeten des Kaizars, der Keur- en andere vorsten, braghten; alle met eenstemmighe beede, dat hunn' onschuldt aangenoomen, en verlichtenis betraght wierde. Ende gaaven zy oover, te deezen eynde, zeeker boexken, vervaatende den bedroefden standt huns vaderlands. Al 't welke, by een goedt deel der vergaaderinge geirne gezien, en wel genoomen werd. Maar 's Hartoghen gezanten daar jeeghenwoordigh, bonden'er zich teeghens in, dryvende, dat het straffen der oproerighe onderzaaten ter bescheydenheit van hunnen Koning stond. Waarop hun de meeste stemmen der Roomsgezinde Vorsten toe vielen, en 't verzoek vruchteloos. Kranker geluk noch hadden de Staaten en de stadt van Uitrecht, in 't verdaadighen hunner zaake voor den Raadt der beroerten; daar alles met groote heevigheit, haast, en ooverval, gedreeven werd van de zyde des aanklaaghers. Zy braghten nochtans veele en wightighe reedenen van ⁺onschuldt by. De Staaten beriepen zich voorneemelyk daarop, dat hun, voor zoo veel zy Staaten waaren, geen deel der regeeringe altoos, maar 't enkel gezagh van 't inwillighen der schattingen, en 't vinden der zelve bevoolen was. Dat men ook 't verdingh met d'Onroomschen, 't welk hun te last geleit werd, slechts om meer aanziens te maaken, op hunnen naame had ingestelt, t'eener vergaadering, daar zommighen hunner lidtmaaten, en geenszins Staatscher wyze verscheenen waaren. Van stads weeghe, werd bondighlyk staande gehouden, dat de Regeerders alles, ter beste meeninge hadden aangestelt; zonder yets te doen oft te dulden, 't welk met den voet, gehouden by de Landtvooghdesse zelfs, niet oover een quam. Dat het

+ 1570.

* Orateurs.

+ Ook op 't schoolhouden.

+ Daghvaart der geestelykheit tot Mechele en Kameryk.

+ Orde op lyfgerechts zaaken.

+ Kerdiefte tot Leeuwaarde.

+ Klaghten der vluchtelingen op den Ryxdagh tot Spiers.

+ Verdaadiging der Staaten en de stadt van Uitrecht.

[p. 213]

⁺hooftpunt van 't bevel haarder Hoogheit volvoert was, en de stadt by den Roomschen Godsdienst, en de gehoorzaamheit zyner Majesteit gebleeven. ⁺De Landtvooghdt, dies niet teeghenstaande, verstak, by vonnis, gegeeven den veertienden van Hooymaandt tot Antwerpen, de vyf kerken van Uitrecht, van haare voorstemme, en alle plaats in de vergaadering der Staaten; insgelyx van hun gezagh aldaar, de Eedelen die oover 't gemelde verdragh gestaan hadden; mitsgaaders de steden Uitrecht, Amersfoort, Wyk, en Rheenen; tot dat by den Koning anders zoude verordent zyn. Daarenbooven verklaard' hy alle handtvesten, vryheeden, goederen, en inkoomsten, zoo van de stadt Uitrecht, als van de gilden der zelve, verbeurt, ten behoeve zyner Majesteit. Naa dit stoutmoedigh oordeel, en zoo trots een bewys van d'onbepaalde mooghenheit des Koninx, liet Alva, zoo 't scheen, zich voorstaan, der gemeente genoegh diets gemaakt te weezen, dat zy maar eenen hals had, om volghends 't vonnis, gevelt oover 't gantsche landt in den jaare achtentsestigh tot Madril, ten eersten slaaghe afgehakt te worden; in voeghe, dat zy alle genaade, voor gesprooten uit loutere goedhartigheit, en niet uit vreeze, oft onmaght van uitvoeren, zouw aanneemen. Hy doet dan, op den zestienden van Hooymaandt, voor 't Stadhuys van Antwerpen, een' stellaadje stichten, die tot aan de vensters toe steegh, met trappen in roodt laaken gekleedt; om eenen vergifnisbrief, gegeeven al op den zestienden van Slaghtmaandt des laatstleeden jaars, te verkundighen. In 't hooghste was opgerecht een troon met goude laaken betrokken, waar in de Hartogh, prachtelyk verzelschapt, zich t'zeete vlydde, als vertoonende het eevenbeeldt des Koninx. Wat laagher, zeit men, dat twee de schoonste vrouwen van Antwerpen zaaten, in teeken dat de strafheit nu uitgedient, en men voortaan een tydt van vroolykheit te verwachten had: Indien 't eeven wel gelooflyk is, dat hy met zulk een' maniere van doen, luchtende naa groene weeldigheit, de deftigheit van zoo eene pleghtighe staatsy wilde kreuken. Doch zyn eyghe aardt, en de Spaansche minzuchtigheit, die zich geenerley uitspanning in stoffe van vryaadje tot oneer reekent, moght zyn' anderszins onbuyghelyke strengheit, dus verre gesmydight hebben. De trappen voorts waaren met zyn' trauwanten, de markt met krysvolk bezet. En werd alzoo, van eenen, staande in lange kleederen, tussen twee herauten, de quytschelding ⁺afgeleezen, die hier op uitquam. Al de wereldt wist wat meenighte van Nederlanders, hoe Godt-en eervergeetelyk, zich werpende uit den schoot der Heylighe Roomsche kerke, en de Koninklyke gehoorzaamheit, tot stooken van oproer, aangrypen van waapenen, verheylloozen van 't geheylighde, verwoesten van altaaren, plonderen van 't gewyde, en allerhande grouwelen, was voortgeslaaghen: die, ten deel naa verdienste, geboet hadden, ten deel noch onder de straffe staande, naar orde van geestelyk en weirlyk recht, eeven strengelyk moghten gehandelt worden. Daar waaren'er niettemin, die door eenvoudigheit, nieuwsgierigheit, oft anders verleidt, nu een hartelyk berouw oover hunne misdaaden toonden; en met belofte van voortaan Gode en hunnen Koningh, in alle getrouwigheit te dienen, de barmhertigheit zyner Majesteit ootmoedelyk aanriepen. Den Heylighsten vaader ook, Paus Pius den vyfde, gedreeven van den geest der goedertierenheit, had het gelieft, zyn' armen oopen te doen, om de boetvaardighe zielen in genaade aan te neemen. 'T welk, ingezien by zyne Majesteit, neevens de groote weldaaden, haar van den Allerhooghste, en diensten, voor heen van haare erfonderzaaten, beweezen; mitsgaaders, dat de zachtmoedigheit het hooftsieraadt der vorstelyke deughden was; haar beweeght had, om eenen yegelyke in 't gemeen, hun misdryf te vergeeven; zelfs hunnen naam en faam van alle smet en opspraak te zuyveren. Des hadden zy

+ 1570.

+ Die worden verweezen.

+ Algemeene vergiffenis (zoo 't hiette) tot Antwerpen afgekundight.

[p. 214]

⁺zich, met oprecht leedtweezen voor kinderen der kerke te verklaaren, en binnen twee maanden, voor 's Paus gemaghtighden, hunne dwaalingen af te zweeren: maar by gebreeke van dien ook scherpe straf te verwaghten, naar den zin der Plakkaaten, die eeuwelyk t'onderhouden stonden. Doch verstond zyne Majesteit niet, deeze goedtdaadigheit uit te breiden, tot oover de kettersche Leeraars; oft oover persoonen, die hen ingebraght, oft willends en weetends ghehuist hadden; oft oover ouderlingen, armenbedienaars, en anderen, van 't bewindt hunner kerken; oft oover de geenen, van de welke, den zelven, met wil en weeten, huisvesting verleent was. Ook bleeven daar uitgeslooten de geenen, die kracht en geweldt aan eenighe geestelyke goederen oft persoonen, gepleeght; oft, eens ghestraft zynde om hunne oovertreedingen, zich echter verloopen hadden: desgelyx de geenen, daar reeds vonnis van ballinkschap, oft ander oover gegaan was; d'inleeveraars van 't verzoekschrift aan de Hartoghinne; de stichters van 't verbondt, en alle die, by teekening, daar aan verknocht bleeken. Die meede laastmaals hun eighen vaaderlandt beoorlooght, penningen daar toe opgebraght oft verzaamelt, en die zich met hun verstaan, oft eenighe hulpe daartoe gedaan hadden, zouden de vruchten deezer quytscheldinge niet genieten. Alle Ooversten van plaatsen, Amptmannen, Majestraaten, hooghe en laaghe Rechters, Raadsluiden van steeden, ^* Voorspraaken, ^† Pleitbezorghers, Geheymschryvers, Deurwaarders, en andere dienaars van gerechte, de welke, daar zy anderen in trouwe behoorden voor te treeden, zich met de oproerighen vermengt hadden, waaren ook uitgezondert. Doch zouden deeze, mits noch onverweezen zynde, binnen zes maanden, naa d'afkunding, smeekschrift om vergiffenis, in persoon, oft door ghemaghtighden, mooghen oovergeeven, en daarop genaadigh inzight genoomen worden. Niemandt, begreepen in deeze genaade, zoude den Koning, eenighe steeden, oft gemeenten, om schuldt mooghen maanen: maar men hadde zulx, binnen zes maanden, by bidbrief te verzoeken. Belangende eenighe Staaten, Steeden, Gemeenten, Ghilden oft Broederschappen, die zich te buyten gegaan, oft reede van aanstoot gegeeven hadden; de zaak der zelve stond op te houden, om by zyne Majesteit zulx daarin voorzien te worden, noopende hunne voorgewendde vrydoomen oft anderszins, als zy, tot beeter beleydt voortaan, en hunne welvaart, ruste, behoudenis, mitsgaaders de deughdelyke bedieninge des gerechts, moghte oorbaar vinden. Zoo niettemin eenighen, liever, dan zich hier aan t'onderwerpen, hadden hun recht te verzoeken; dat stond hun vry te doen voor den Landtvooghdt, die daar toe, by deezen, ghemaghtight werd. Dit aldus uitgeroepen, ook korts daarnaa de vergunde tydt ter berouwtooning noch een maant verlengt zynde, als oft de gemoeden zich, daarmêe strax van alle ommezien en bekommering ontleedighen zouden, vond elk eeven vremt, dat men den Landtzaaten zulk een' slechtigheit toevertrouwde, waanende hun, een' vergiffenis, doorspekt met zoo veelerley uitzonderingen, ⁺voor een algemeyne aan te smeeren. Zeer luttel lieden, derhalven, en van wel geringen doene, die, zich daarop verlaatende, darden inkoomen. En, hoewel hun werd woord gehouden, het baarde kleenen dank: zynde terstondt het zegghen, dat men dit net niet voor de vinken, maar voor grooter vooghelen gespreyt had.

+ 1570.

* Advocaten.

† Procureurs.

+ De vergiffenis baart kleene gerustheit.