De briefwisseling van P.C. Hooft. Deel 3

Derde deel

Regelnummers proza verbergen

[p. 408]

1099 Aan mijn Heere mijn Heere P.C. Hooft Drossaert tot Muijden ende Balliuw van Goijlant tot Amsterdamme.

1Mijn Heere,

2Hier nevens gaet het affschrijffsel der gedichten bij mij op Zanghen 3 gesteldt.

41 Wat aengaet Hooger Doris, daer ontbreeken twe vaersen in ijder⁴ 5 standingh: welke in de affschrijffsels niet en waeren. Dogh ik wil 6 mijn best doen, om die zangen te veranderen met bijvoegen van die 7 vaersen, het welk makkelijker kan geschieden in deze als in de 8 anderen.

92 Wrangh Amaril, kan UE doorzien: welke Zangh niet wel kan⁹ 10 veranderinge lijden, ofte mijn werk, dat ik wonderlijk achte int 11 Zingen van die woorden, waer te niet.¹¹

123 Waer Henen Amaril, is gelijk int boek staet; alzoo daer uijt getrok-¹²13ken, en op Zangh gesteldt.¹³

144 Roozemondt, hoor je nocht spelen nocht zingen, was zoo quaelijk¹⁴ 15 afgeschreven, dat ik de zinne niet kunde vatten. Ik hebbe met bij¹⁵ 16 voegen van een sijllabe, nUEen halff jaer geleden, alle de vaersen¹⁶ 17 om mijne zangen zoo verandert, gelijk UE nu siet, welke groote¹⁷ 18 macht hebben int Zinghen: zoo dat ik niet weet hoe ik die zoude 19 kunnen veranderen, ofte alle den Zangh, die treffelijk is, waer¹⁹ 20 bedorven.

215 Maetelieff, och had ik hair etc. Dit Rijm was mij op de naem van²¹ 22 Joff^r Anna Visschers toe gezunden, zeer quaelijk afgeschreven: 23 zoo dat den zin verwart was, en ongemakkelijk vloeijde. Ik hebbe²³ 24 dit mede zoo verandert (om de vloeijentheijdt mijnder zanghen) 25 gelijk het voorgaende, met bijvoegen van een syllaba, oft twe, in²⁵ 26 zommige vaersen. Zoo dat mij onmoogelijk zoude zijn dat anders 27 te stellen, ofte den Zangh was geschonden; die nu veele lieffhebbers 28 met hooghste genoegen hebben inne genoomen.²⁸

296 Sukklende Tijdt hebbe ik uijt het boek geschreven behalve twe²⁹ 30 vaersen, die ik hebbe moeten veranderen om klaerder begrijp van 31 den zangh. te weten - in plaetse - nu te spoeijen staet, zinge ik: Als³¹ 32 men spoeijen moet. Wederom. in plaetse: Dies keer, o min, ik 't uwaerts 33 etc. zinge ik dus, met een uijtroepinge. O min, dies keer ik t' uwaerts³³

4 Hooger Doris (Zangh-Bloemzel fol. A 2 r^o; Gedichten blz. 256; LSt. I, 128). Eén woord is met een lettergreep verlengd. De aanvulling van iedere strofe (standing is een neologisme van Ban) met twee regels (die Ban in Gedichten had gevonden) heeft plaatsgehad.

9 Wrangh Amaril. (Z-B.f.A.3 v^o; Ged. blz. 247; LSt. I, 172). Hooft mag goed- of afkeuren, maar geen wijziging voorstellen. Behalve een verbeterde drukfout is er maar op één plaats verschil met Gedichten.

11 waer te niet: ware te niet gedaan, was bedorven.

12 Waer Henen Amaril (Z-B.f.B 2 r^o; Ged. blz. 246; LSt. I, 157). Ban weet blijkbaar niet dat hij vijf en een halve regel minder heeft dan Gedichten; er zijn verder één ander woord en twee andere woordkoppelingen.

13 getrokken: overgenomen.

14 Roozemondt, hoor je nocht spelen nocht zingen (Z-B.f.A4 v^o; Ged. blz. 278; LSt. I, 175). Hiervan geeft het enige in ons land bekende exemplaar van Ban's Zangh-Bloemzel, het in de eerste alinea van deze commentaar bedoelde Leidse, niet de tekst van de eerste strofe, doordat de stem waarvoor dat exemplaar bestemd was, de altus of hooghstem, die strofe niet meezingt. Het enige andere bekende exemplaar, bestemd voor de bas of grondstem, is in de bibliotheek van het Brits Museum. Dit kon door een welwillende emisario geraadpleegd worden; helaas viel ook de bas pas later in, namelijk bij regel 3; Ban's versie van regel 1 en 2 blijft ons onthouden.
Regel 3 en 4 zijn niet veranderd; in r. 5 verandert Ban ‘t’ in ‘het’ en ‘lust’ in ‘vermaek’: daar voegt hij, zoals hij aan Hooft schrijft, ‘een syllabe bij’.
De tweede en derde strofe tonen veel meer afwijkingen.

15 de zinne: de betekenis.

16 verandering door één syllabe is alleen in de laatste regel van de derde strofe te vinden.

17 gelijk: als.

19 treffelijk: heel mooi, voortreffelijk.

21 Maetelieff, och had ik hair etc. (Z-B.f.B3 v^o; Ged. blz. 245; LSt. I, 171). De behoefte aan een consequent dactylische maat heeft òf Ban òf een eerdere zanger de anapaest ‘Amaril’ doen vervangen door ‘Maetelieff’, wat Ban later vervangt door ‘Rosemondt’ (dat door de melodie onbetwistbaar tot dactylus gestempeld wordt).

23 zoo dat...vloeijde: zin betekent hier volzin, want betekenis kan niet het verzwegen onderwerp van vloeijde zijn.

25 een syllaba, oft twe: dit kan Ban alleen zeggen als hij de tekst van Gedichten (en Minne-plicht), met name de tweede strofe, buiten beschouwing laat. Alle regels op een na zijn ingrijpend omgezet.

28 inne genoomen: leren kennen (WNT innemen 1812 4 d).

29 Sukklende Tijdt (Z-B.f.C1 r^o; Ged. blz. 261; LSt. I, 238) bevat inderdaad twee veranderingen.

31 in plaetse: in plaats van.

33 uijtroepinge: wschl. een hoge inzet.

[p. 409]

34 mijn gebeen: Dat een groote macht heeft int zingen, om gemoederen³⁴ 35 te bewegen.

36Mijn Heere, ik en twijfele niet, als UE deze zangen met mijn 37 geluijden zoo hoorde spreken, dat die UE welgevallen zoude.³⁷ 38 Want wat maght den Zanghaerdt heeft, is tot nochtoe niet wel³⁸ 39 aengeweezen.

40UE gelieve zijn welgevallen te zeggen, ende mij te vergeven de 41 moeijelijkheijdt, daer ik UE geruste ouderdoom nu mede quelle.⁴¹ 42 Ende mij te gebieden als sijne minste, dogh meest verplichte,⁴² 43 dienaer. Het welke ik erkenne, en zal altoos blijven. Mijn Heere⁴³

44Uw E Gestrengh ootmoedigen

45Dienaer

46Joan Albert Ban. 1642

46In Haerlem den 11 April. 1642.

Acht dagen later, nog voordat Hooft op 1098 geantwoord heeft, stuurt Ban hem de teksten ter beoordeling, en nog in hetzelfde jaar verschijnt bij Louis Elzevier te Amsterdam zijn Zangh-Bloemzel, in 1643 gevolgd door Kort Sangh-Bericht op Zijne ziel-roerende Zangen. Het eerste bevat tekst en meerstemmige partituur van acht minneliederen in pastorale sfeer, waarvan er zes van Hooft zijn, een van Tesselschade en een van Huygens, vermeerderd met een lofdicht op Hooft en een op Huygens van de hand van Ban zelf. Deze uiterst zeldzame werkjes (UBL) zijn langs fotografische weg herdrukt, en verzorgd en ingeleid door prof. dr. Frits Noske (Early music Theory in the Low Countries I. Amsterdam 1969).

Ban heeft de teksten van de gedichten, die hij in deze brief 1, 2, 4 en 5 nummert, ontleend aan afschriften, hetzij uit het liedboek Minne-plicht ende Kuysheytskamp (1626), hetzij uit Gedichten (1636); nummer 5 was afkomstig uit het eerstgenoemde boek (het tweede noemt Ban ‘het boek’), nummers 3 en 6 waren rechtstreeks aan Gedichten ontleend, dat Ban pas enkele maanden voordat hij deze brief schreef, had leren kennen. Toen had hij de verschillen opgemerkt tussen zijn teksten en deze en het is de vraag in hoeverre hij kon onderscheiden, welke verschillen hij zelf aangebracht had, en welke er in de afschriften gezeten hadden, gemaakt door afschrijvers en door afschrijvers van afschriften, terwijl hij van de door Jacob van der Burgh (met Hooft's medewerking) in de Gedichten aangebrachte metrische verschillen waarschijnlijk niets wist.

Ban heeft, nadat hij Gedichten in handen gekregen had, enkele plaatsen daaraan geconformeerd, maar door zijn volmaaktheidsdrang viel hem dit te zwaar. Vandaar zijn vraag aan de dichter.

De hier aan 't licht komende ingewikkeldheid maakt, dat Ban's teksten mis-

34 om...bewegen: zinspeling op Ban's geliefde term musica flexanima: ‘siel-roerende Zangh’.

37 spreken, vgl. WNT spreken 3021 14: geluid geven dat zin heeft, zich doen horen.

38 niet wel aangewezen: niet goed gedemonstreerd. Dit kan een algemene constatering zijn, maar ook een pleit voor eigen werk; Zanghaert: volgens Ban's Tafel van vertaelde Kunst-woorden (Kort Zangh-Bericht f. N 4 v^o) Natura musices: Hoedanigheid van de zang.

41 moeijelijkheijd: last; geruste: rustige, vredige.

42 minste: nederigste.

43 Het welke...blijven: vgl. de afscheidsformule van 1098.

[p. 410]

schien een afzonderlijke studie verdienen, waarbij een musicoloog ook de zin van de veranderingen in verband zou moeten brengen niet Ban's theorie.

Origineel. UBL. Pap. 2.