De briefwisseling van P.C. Hooft. Deel 3

Derde deel

Regelnummers proza verbergen

[p. 402]

1098 Mijn Heere P.C. Hooft.

1Mijn Heere.

2Den wegh om aen UE. te schrijven heeft mij Joff^r Crombalk ende 3 de Heere Jacob vander Burgh zoo wel bebaent dat ik die weder 4 derr ingaen, ende met meerder sekerheijdt wandelen. Ik werde op⁴ 5 een nieuwe maniere gedrongen omme uijt te geven mijn Zanghen⁵ 6 in onze moederlijke tael. Waer toe ik hebbe gebruijkt verscheijden 7 uwer Zanghen (van welker UE hier een Tafelreije ziet) met op-⁷8schrift van een kurte Zinsprek, om aendacht te voorwekken. Dogh⁸ 9 alzoo de zelffde zanghen mij bij geschrifte meest zijn ter hande ge-10koomen, welke groot gevaer hadden geleden in woorden, tael,¹⁰ 11 ende verstandt, door veele verscheijde naeschrijvinge: zoo en¹¹ 12 kunde ik die niet wel vatten, noghte besigen. Hebbe oversulx om¹² 13 haere zinrijkheijdt, mij ernstelijk bekoorende, die selffde her-¹³14schreven, ende herstelt, zoo als mij dochte de meijninge van den¹⁴15Zanghmaeker naest te zijn. zommige zijn mij ook met inschrift¹⁵ 16 van een ander maeker aengebracht. Dogh naermaels int eijnde van¹⁶ 17 de maendt Sprokkelle dezes jaers UE. boek (laestmael uijtgegeven¹⁷ 18 bij de Heer Jacob vander Burgh Raedt des Heeren tot Brederode) 19 ontfangen hebbende, ben ik gewaer geworden het groote verschil 20 van deze afschrijffsels, ende UE voorschrijffsel. Ik hebbe doen, hier²⁰ 21 ende daer, een woordt ofte meer verandert; zoo mij duchte zulx²¹ 22 UE maeksel ende meninge naest te koomen. Jae ook hier ende daer, 23 hebbe een sylab bij gevoeght, zoo ik meende dat de klinktallen,²³ 24 ende den rijmloop beter zoude glijen, ofte vloeijen, tot mijn²⁴ 25 geluijden. Ende zoo hebbe ik die zanghen thusschen wijlen gestelt²⁵ 26 op mijne geluijden ofte woordtklanken, met UE boek selffs naer-²⁶27maels vergeleken; om die te behouden, ende vereffenen, zoo veel²⁷ 28 mijn zanghgeluijden kunden toerekken.

29Ik en weet niet dat den zin, die een eerlijk verstant uijt woorden-²⁹30duijdsel rechtaerdigh zoude moeten, ofte kunnen vatten, hierinne 31 minder geworden is: alhoewel dat ik die misschien anders zoude 32 uijtleggen, als den eersten maeker zelver. Want mij dunkt dat zulx³² 33 in die welsprekende woorden rechtaerdigh beduijdt werdt; alhoe 34 wel het selffde in andere Zielvormen slimaerdiger hem kan ver-35toonen. Want het is wel gebeurt, dat ijemandt het mes averecht³⁵ 36 vattende van zighzelfs gequetst werde. Bij aenwijzinge, den³⁶

4 derr: durf (hetzelfde als dar van dorren of darren).

5 op een nieuwe maniere: wschl. adv. bep. bij uijt te geven.

7 van welker: waarvan (welker: volgens De Vooys (Ned. Spr. blz. 101) een ‘echt boekenwoord’).
Tafelreije: volgens Ban's Tafel: schema, tabella; met opschrift van: met als opschrift.

8 voorwekken: (neol.) tijdig wekken.

10 gevaer, nl. van tekstbederf.

11 verstandt: begrijpelijkheid.

12 kunde ik: konde ik (herhaaldelijk bij Ban voorkeur voor u in pl. van o in gesloten lettergreep).

13 mij ernstelijk bekoorende: die mij zeer aanstond; die selffde: dezelve, ze.

14 de meijninge (dat.).

15 den Zangmaeker: de dichter (B. gebruikt het woord ook voor musurgus, componista); met inschrift van: op naam van.

16 naermaels: later.

17 de maendt Sprokkelle: februari.
laestmael: onlangs.

20 UE voorschrijffsel: uw oorspronkelijke tekst.

21 Zoo mij duchte...koomen: Zoals mij docht (ik dacht) uw tekst en bedoeling het dichtst nabij te komen (nom.c.inf).

23 zoo: zodat.
klinktallen: metrum.

24 tot: met, in harmonie met.

25 geluijden: tonen, muziek; thusschen wijlen gestelt op mijne geluijden: die intussen op mijn wijze gezet waren.

26 woordtklanken: woorden; selffs: zelf; naermaels: later.

27 om die...toerekken: om ze onveranderd over te nemen en in overeenstemming te brengen, zoveel als mijn melodieën zich konden aanpassen.

29 Ik en...zelver: Ik zie niet dat de betekenis waartoe een rechtgeaard woordbegrip natuurlijkerwijs zou moeten of kunnen komen hieronder geleden heeft, al zou ik die betekenis misschien anders formuleren dan de oorspronkelijke dichter zelf.

32 Want...vertoonen: Want ik geloof dat dít (de zin) met die welgekozen woorden juist bedoeld wordt, hoewel het door andere mentaliteiten onjuister opgevat kan worden (hem kan vertoonen).

35 averecht: verkeerd-om.

36 Bij aenwijzinge: Bij voorbeeld.

[p. 403]

37 Zangh: Hoger, Doris, zeijdmij: Maet hout staet. (ne quid nimis,³⁷ 38 zeijde den ouden wijsliever. Het welke den venuzijnschen tal-³⁸39klinkende dichter anders bewoorde: - Contrahes vento nimium³⁹ 40 secundo Turgida vela, Als rijst den windt Een reev' in bindt.) Dat 41 dit alleman van lichaems lieffden will beduijden, dat wijst ons aen,⁴¹ 42 dat alleman alle de lijdinge, ofte overvallen zijns gemoedts, niet en⁴² 43 kent. maer

Den dronkkaerd van het nat, den krijger van het swaert⁴⁴
Den schipper spreekt van wint, den Ruijter van het paerdt.

46De lieffde werdt de voorste aller lijdingen genaemt; omdat haer^46-6346 47 meeste kracht in de gebiedende wil is: dogh gramschap woont daer 48 ook ontrent. Ende ten is altoos geen schoon weder in de harten van⁴⁸ 49 die gene, die doorluchtigh werden genaemt. Inden Zangh Waer⁴⁹ 50 henen Amarill, vinde ik zulke diepzinnige geleerdheijdt, dat ze den 51 mensch eerder van malle zinlijkheijdt zouden raeden, als daer toe⁵¹ 52 lokken; ten waer dat een Pappegaeij deze Zangh bewoorde, ofte⁵² 53 aenhoorde. Want een katt in Engelandt gewoont hebbende, zeijd⁵³ 54 meau alsze weder komt; dat immer een redelijk schepzel, ende⁵⁴ 55 verstandigh mensch oneijgen is. Naer mijn oordeel is in dat 56 gezangh, byzunder int twede deel, hooghgeleerdt gesprooken van 57 menschelijke inbeeldingh, en van overvallen des gemoedts, die 58 dubbelde aensichten hebben, en anders voor, anders nae ver-59schijnen, te weten als ghij zeght

- En 't spelen 'tspel

Dat alle gemoeden ontrust, met deze wonderlijke lust,
Waer doormen, als uijtzinnigh wardt
Verlegen met zijn eijgen hardt.^60-63

64Dat laet ik den Zinrijken oorzanger Horatius verbeteren, ofte den⁶⁴ 65 trotsen Seneca: zoo wel den dichter als den Redenaer. Ik laet een 66 ijder speelen met zijne imbeeldinge ende genegentheijdt: en blijve⁶⁶ 67 bij mijn begrip.⁶⁷

68Mijn Here vergeeft mij alle mijn misslaegen die UE mishagen. Ik⁶⁸ 69 gae op het oude bebaende vrienden padt, alhoe wel ik maer 70 dienstplichtigh wandel, en achter aen volge, om nogh ijedt te⁷⁰ 71 zeggen, ende te versoeken. Nu deze mijne Zanghwijzen op de 72 veranderde woorden bij mij alzoo gemaekt zijn, dat ik de woorden 73 uwer Zanghen niet en kan volkomelijk, op alle plaetsen herstellen, 74 zunder de zanghwijze der Zamenzingende stemmen te schennen: 75 zoo bidde ik UE, aen zijn Dienaer int vriendelijk te laeten weten⁷⁵ 76 uw E wel gevallen, oft die Zanghen, gelijkse nu bij mij uijt de 77 rampvallige affschrijffsels herstelt zijn, mooghen op UE hoogh-⁷⁷78geleerde ende welberoemde naem uijtgegeven werden? ik ben zoo

37 Hoger, Doris (LSt. I 128/129).
ne quid nimis: alle teveel schaadt. Terentius, Andria vs. 61^b.

38 wijsliever: purisme voor filosoof (elders bij B.: Zangh-lievers - Philomusi).
vernuzijnsch: uit Venosa, nl. Horatius.

39 talklinkende: klinkend met een bepaald aantal lettergrepen (WNT tal 817 Samenst.); Contrahes vento etc. Men moet de gezwollen zeilen reven bij al te gunstigen wind. Horatius, Odae 2, 10, 23-24 (vgl. WNT reef (I) 1039).

41 dit, nl. het onderwerp van Hooft's gedichten en van de twee Latijnse citaten.

42 lijdinge: hevige aandoening (WNT lijding 2231 3); overval: hevige, meestal plotselinge aandoening (WNT overval 2154 2de al.; Ban's Indiculus: παθος. Lijding, Overval).

44 Den dronkkaerd enz: naar Propertius 2, 1, 43-44: Navita de ventis etc.

46-63 (Ban geeft nUEen voorbeeld van tweeërlei uitleg van twee gedichten van Hooft, die iedereen (en ongetwijfeld de dichter zelf) voor erotisch-bucolisch houdt, maar waaraan B. een symbolische, diepzinnige, geleerde (wijsgerige betekenis toekent).

46 omdat...is: omdat de wil zich door de liefde het meest laat leiden.

48 Ende ten is...genaemt: En het is niet altijd mooi weer in de harten van hen, die verlichte zielen worden genoemd.

49 Waer henen Amarill (LSt. I 157).

51 van (...) raeden: afraden.

52 bewoorde: zong of zeide; papegaai en kat als voorbeelden van onredelijke schepsels.

53 Engelandt: in deze zegswijze aldus bij 17de-eeuwse schrijvers; het tegenwoordige Rome vermeldt het WNT sedert Van Lennep (miauwen 653).

54 dat immer: wat toch zeker.

60-63 of Hooft met deze verzen (Waer heenen Amarijl vs. 16-20, LSt. I 157), zoals Ban blijkens r. 58 denkt, de gemoedstoestand voor en na de liefdesbevrediging bedoelt, mag betwijfeld worden. Ook Ban's woorden in r. 50 ‘diepzinnige geleerdtheijdt’ doen vermoeden, dat hij meer cerebrale inhoud in de verzen zoekt dan de dichter erin gelegd heeft.

64 Dat laat ik (...) Horatius verbeteren: Dat mag mijnentwege Horatius verbeteren (iron.), dat kan H. niet verbeteren; den zinrijken oorzanger: de diepzinnige dichter (of is oor hier = oer, oeroud? archipoeta?).

66 imbeeldinge (soms met, soms zonder geassimileerde m): verbeeldingskracht.

67 begrip: opvatting.

68 vergeeft (imper.).

70 dienstplichtigh: eerbiedig.

75 int vriendelijk: onverbogen zelfst. adjectief, vgl. 1025 r. 28, 1098 r. 102; adv. bep. bij bidde.

77 rampvallig: bedorven, corrupt.

[p. 404]

79 tot UE ontzagh ende eerbiedinge genegen, dat ik een minste winke 80 van UE misnoegen kunnende bespooren, dátelijk mijne vlerken 81 kurten zoude, mijn zeijlen inhaelen, ende mij kleijntjes houden. 82 Beleeftheijdt doolt nimmer: allhoewel die bij veel menschen⁸² 83 blindelijk werdt geoordeelt: gelijk een ongeslepen diamant voor⁸³ 84 een keijzeltje, oft kladbek werd gehouden. De beklede deught⁸⁴ 85 heeft geen bedrogh, int oordeel van den genen, die alleen op 't⁸⁵ 86 kleedt letten: dies kunnen zij de glans van de naekte deught niet⁸⁶ 87 waerdeeren. Het betaemelijk, Eerstandigh, Eerschikkigh, ofte^8787-90 88 Eerglanzigh (wie kan bewoorden buijten de grieksche taal το⁸⁸ 89 πρεπον; de wijle Cicero zeijd dat het latijnsche woordt Decorum⁸⁹ 90 niet evemaetigh is) Ik zegge nochtans het eerglansigh, en ontfanght⁹⁰ 91 van uijtwendige dingen zijne luijster niet, den eerglans woont wel 92 zunder tijdelijke haven, ende rust dikwils vaster in een armhavigh⁹² 93 mensch, als in der prachtiger lichaems Zielen. Overzulx ik het⁹³ 94 oordeel van anderen niet en zal achten, als ik maer UE welgevallen 95 magh weten in mijn voornemen, Het zij de laet, ofte de daet. Dat⁹⁵ 96 zal mij de staele van de deught zijn, die mij altoos aengenaem is,⁹⁶ 97 hoe het gaet. Den Eerglans is bestandigh teghen alle ongevallen,⁹⁷ 98 want zij maekt alle dingen bevallijk, ende genoeghelijk. Maer alle⁹⁸ 99 menschen erkennen die niet, om dat ze in de Ziel woont, zeijde 100 Plato. Dus sprak Cicero int 1. boek der Aenpachten, schrijvende¹⁰⁰ 101 van de vier hooftdeughden: gij siet daer inne de schoonheijd selff,^101-104 102 en een aenschijn van het eerlijk: hetwelke, zoo met oogen kunde¹⁰² 103 beschout werden zoude, gelijk Plato seijdt, wonderlijke lieffden¹⁰³ 104 des wijsheijdts verwekken. Mijn Heere, vergeeft mij dese langhe 105 woorden, die ik misschien uwe grijze haeyren, ende grijze zinnen¹⁰⁵ 106 tot onlust verschaffe. 't Is om te toonen in tijden en wijlen aen alle¹⁰⁶ 107 menschen, wat zij aen uw hoogh vernuft, uwe geleerde Ziel, uwe 108 deughdrijke welsprekendheijdt, ende loffelijke daeden schuldigh 109 zijn. Bijzunder die genen die in ons Vaederlandt gebooren, buijten¹⁰⁹ 110 de moederlijke Taele geen andere oorzaeke, ofte middel van 111 wetenschap hebben. Want zoo de geleerdste UE. overvloedt in¹¹¹ 112 deze dingen, met de grootste eerbiedinghe verwunderen: schant¹¹² 113 hebben de onbewuste datze van uw E. schat niet en willen ver-¹¹³114betert werden. Mijne Heere ik achte mij gelukkigh zoo ik UE 115 welgevallen wete ende mijnen dienst meermaels offeren magh.¹¹⁵ 116 Waer op ik mij verlaete, en zal blijven¹¹⁶

117Mijn Heere

118Uw E Dienaer.

119Joan Albert Ban 1642

119In Haerlem den 3. April 1642.

82 doolt nimmer: schaadt nooit; beleeftheijdt heeft bij deze schr. een minder oppervlakkige betekenis dan in de omgangstaal: het verschil is als dat tussen een echte en een onechte diamant, innerlijke wellevendheid tegenover uiterlijke welgemanierdheid.

83 blindelijk werdt geoordeelt: ondoordacht veroordeeld wordt.

84 kladbek: kladbeker, steentje uit Glabbeek, vgl. 420, 422, 902, 1039.
De beklede deught: Wat zich als deugd voordoet.

85 't kleedt: de uiterlijke welgemanierdheid.

86 de naekte deught: de eenvoudige wellevendheid.

87 betaemelijk enz.: de schr. somt mogelijke vertalingen van το πρεπον op, het voegzame, betamelijke.

87-90 Het...Eerglanzigh...en ontfanght enz.: bron is Cicero, De Officiis I 14 honestum,...etiamsi nobilitatum non sit, tamen honestum (‘het eerlijke, ook al wordt het niet alom publiekelijk gevierd, toch eerlijk’).

88 bewoorden: onder woorden brengen.

89 Cicero zeijd: uit het concessieve gebruik van sane in Cicero, Orator 21, 70: Ut enim in vita sic in oratione nihil est difficilius quam quid deceat videre. πρεπον appellant hoc Graeci, nos dicamus sane decorum (‘Want gelijk in het leven zo is ook in de redekunst niets moeilijker dan te zien, wat siert en glans geeft. πρεπον noemen dit de Grieken; laten wij, wat mij betreft, eerglanzigh zeggen’) trekt Ban de juiste conclusie, dat Cicero ter plaatse decorum niet geheel hetzelfde vindt als quid deceat. In het licht van Orator 21, 70 leze men ook De officiis I 93 dici...decorum potest, waar Cicero expliciet weer gaat worstelen om de afgrenzing van decorum en honestum, ‘eerglanzigh’ en ‘eerlijk’.

90 evemaetigh: van dezelfde uitdrukkingskracht; is) Ik: het haakje ter afsluiting ware duidelijker geplaatst na r. 90 eerglansigh, in plaats van de komma.

92 tijdelijke haven: het lichaam, het aardse.
armhavig: arm aan have.

93 der prachtiger lichaems Zielen: de zielen die in rijkgeklede lichamen wonen (de flectie zou moeten zijn lichaemen); Oversulx: Waarom.

95 de laet ofte de daet: laten of doen, nee of ja.
Dat: Uw oordeel.

96 staele: het waarborgende voorbeeld.

97 hoe het gaet: hoe het ook gaan mag, wat er ook van komt; Eerglans, vgl. r. 87 tot en met 91.

98 bevallijk: aangenaam.

100 der Aenpachten: ondoorzichtig purisme voor De officiis; de vier hoofddeughden: Cicero, De officiis I 5 omne, quod est honestum, id quattuor partium oritur ex aliqua (‘al wat eerlijk is, ontspringt aan een van vier bronnen:’).

101-104 gij siet...verwekken: Cicero, De officiis I 15 Formam quidem ipsam...et tamquam faciem honesti vides, ‘quae si oculis cerneretur, mirabiles amores’, ut ait Plato, ‘excitaret sapientiae’.

102 en een aenschijn: doch slechts, om zo te zeggen, een aenschijn.

103 (tussen werden en zoude een komma te lezen); ‘Plato seijdt’: vgl. Phaedrus 250 d: οψις γαρ ημιν οξυτατη των δια του σωματος ερχεται αισθησεων, η φρονησις ουχ οραται - δεινους γαρ αν παρειχεν ερωτας ει τι, τοιουτον αυτης εναργες ειδωλον παρειχετο εις οψιν ιον και ταλλα οσα εραστα: ‘Het zien namelijk is bij ons de scherpste van de waarnemingen, die door het intermediair van het lichaam tot stand komen. Door het zien wordt weliswaar de wijsheid niet aanschouwd: wonderbare liefdeverlangens immers zou zij oproepen, indien zij een afbeelding van zichzelve zou afgeven, die even duidelijk zou zijn (nl. als dit, welke de schoonheid van zich afgeeft), wanneer zij te zien komt; trouwens dat geldt ook voor al die andere dingen, die beminnenswaardig zijn (b.v. rechtvaardigheid) (nl. dat ze wonderbare liefdeverlangens zouden oproepen, indien...)’; wonderlijke: wonderbaarlijk grote.

105 grijze zinnen: oude (ervaren) geest (Renaissance-topos, vgl. E.R. Curtius, Europäische Literatur und lateinisches Mittelalter c. 5 par. 8)

106 tot onlust verschaffe: tot hun ongenoegen voorzet.
in tijden en wijlen: in verloop van tijd (WNT tijd 27 2de al.).

109 Bijzunder...hebben: Hiermee moet de schr. de minder ontwikkelden bedoelen die geen Latijn geleerd hebben, in r. 113 noemt hij ze ‘de onbewuste’ (Mem. 4).

111 uE.(gen.).

112 verwunderen: bewonderen.

113 de onbewuste: de ongeleerden, onwetenden (WNT onbewust 1141-1142); van: door; uw E. (gen.), ook r. 114.
verbetert werden: wijzer worden.

115 welgevallen: goed- of afkeuring, toestemming of weigering.
offeren: verlenen, aanbieden.

116 Waer op...blijven: Waarop ik vertrouw en ik (Mem. 5) zal blijven.

[p. 405]

J.A. Ban (vgl. 1052) vraagt toestemming om Hooft's verzen die hij op muziek gezet en terwille van maat en melodie soms iets veranderd heeft, te mogen uitgeven. Zijn wijdlopig betoog bevat veel oorspronkelijk taalgebruik, vol van, soms vindingrijke, samenstellingen, zoals Stevin met blijvend resultaat in de meetkunde invoerde. Deze, merendeels puristische, neologismen maken vooral voor de leek in de musicologische geschiedenis zijn theoretische betogen moeilijk, ondanks de toevoeging van een ‘Tafel van vertaelde Kunst-woorden’ (Nederlands-Latijn) en een ‘Indiculus’ (Latijn-Nederlands).

Origineel. UBL. Pap. 2.