De briefwisseling van P.C. Hooft. Deel 1

Eerste deel

Regelnummers proza verbergen

[p. 857]

Bijlage 209 Gedachtenwisseling tussen Huygens en Hooft over het metrum.

Het hs. van Hooft's Granida (UBA II C 14), voltooid 1 maart 1605, bevat een aan de tekst voorafgaande beschouwing, waarin Hooft rekenschap geeft van de maat van zijn verzen. In de druk (1615) werd deze uiteenzetting niet opgenomen, en pas P. Leendertz Wzn heeft De drucker groet den leser in 't licht gegeven (Gedichten 1871 II, 141). Ter inleiding van de gedachtenwisseling van 1623 volgt hier het laatste gedeelte, waarop Hooft en Huygens herhaaldelijk wijzen. Het is volgens Leendertz Sr. geschreven na het verschijnen van de Ariadne, waarvan het voorbericht op 30 juli 1614 gedateerd is. Huygens moet het uit het hs. gekend hebben.

De gesangen hier in gebracht gaen op haer wijsen oft sulcken maet datmen'er lichtlijck wijsen op stellen kan. De maet der doorgaende regelen is die van d'Italiaenen ende Franchoijsen, voornaemste tongen der Christenen in sprekens gebrujck; dewelcke de lanckheit der silben naer de bijclanck nemen: ende sijn tot een voorbeeldt wt de voornaemste poëten hier bij gestelt etlijcke stucken van regelen, sulx als genoech is; want de rest gaet op gelijcken voet.

De lange silben zijn dus geteeckent: , de corte dus: .

Maet der dichten

Gemeene maet

Petrarcha.	Al mond' e breve sogno
Tasso.	Col senn' et con la mano
Ariosto.	Finir quant' ho promesso
Bertas.	Mais tout cela n' est rien
Ronsard.	Mortellement blessé.

Eerste verandering

Petrarcha.	Favola fuj gran tempo
Tasso.	Et l' angelo gl' appari
Ariosto.	Imperator Romano
Bertas.	Porte de son ovrier
Ronsard.	Une jeunesse promte.

Tweede verandering

Petrarcha.	Et non mene guardaj

[p. 858]

Tasso.	Che fa l' arme cessar
Ariosto.	Di quel giovan' infido
Bertas.	Tout beau Muse tout beau
Ronsard.	De cent graces nouvelles.

Derde verandering

Petrarcha.	Sotto biondi capei
Tasso.	Canto l'arme pietose
Ariosto.	Senza spad' ad oprar
Bertas.	Tire l'ir' a l'iré
Ronsard.	Une belle prison.

Wat buiten dese maeten is lujdt quaelijck, gelijck

Que le clair soleil darde.’

De gedachtenwisseling gaat van de bovenstaande stellingen uit. De structuur van het debat vereist enige toelichting:

1 Voor de eenparicheijt enz. Huygens gebruikt in zijn betoog schuin, halfmodern schrift voor eigennamen, versregels, vaktermen en een enkele maal een element van het betoog. In de transcriptie is dit cursief gezet; de onder 2 genoemde renvooien: Hooft's onderstrepingen in Huygens' tekst, zijn klein kapitaal gezet.

2 Hooft maakt zestien aantekeningen in margine. De plaatsen waar ze betrekking op hebben blijken uit de plaats van het marginale; bovendien onderstreept Hooft in 12 van de 16 gevallen Huygens' woorden waar hij op reageert. De marginalia worden hier geordend door ze van de hoofdletters A-Q te voorzien.

3 Huygens schrijft dan een Weder-antwoord, waarin hij op Hooft's marginalia terugkomt; naar de besproken plaatsen verwijst hij met de nummers 1-18. Deze nummers plaatst hij naast of in Hooft's tekst.

4 Op dit Weder-antwoord tripliceert Hooft weer met marginalia. De plaats waarop hij reageert blijkt uit de nabijheid van Huygens' tekst, waar hij niet alleen naast, maar ook tussen en achter schrijft. In 11 van de 18 gevallen onderstreept hij in Huygens' tekst de woorden waarop hij reageert. Deze aantekeningen van Hooft worden hier met de onderkastletters a-s aangeduid.

Voor de eenparicheijt der Dichten, ende vande Voet-maet.^*

1 Het Gedicht is niet anders als canora dictio oft een singende uijtspraecke.¹ 2 Soo dat het in Latijn, als sommighe gelooven, den naem van 'tsingen 3 gehouden heeft: Gelijckmen bijnaer in Duijtsch mede met het woord, ³

* Titel: Over (of: pleidooi voor) de gelijkmatigheid der gedichten en over (of: en voor die van) het metrum.

1 singende uijtsprake: zingend spreken.

3 gehouden: behouden. Huygens denkt aan het Latijnse woord carmen voor gedicht; zoals men bijna in het Nederlands ook met het woord dichten zou mogen spelen, aangezien het zingen eigenlijk is: de woorden ‘dichten’, d.w.z. door de slepende voortgang van de stem ‘dicht’ aan elkaar hechten.

[p. 859]

4 Dichten, soude derven spelen, gemerckt het singhen eijgentl is, de 5 woorden dichten; dat is met het slepende gevolg vande Stem dicht aen- 6 den andren hechten.

7 Dienvolgende, dewijl de Dichten van oudts altijdt tot den sang ge-⁷ 8 maeckt ende singende uijtgesproken sijn gewordden, om alnoch het⁸ 9 selve gebruijck te onderhouden, is niet alleen betamelijck, maer oock 10 noodich deselve soo te maecken (gelijck de Heere Hóóft vande Ita- 11 liaensche ende Fransche spreeckt) dat sij op sekere wijsen daerop te setten, 12 voeghlijck connen gesonghen worden, ende gesproken wordende sekeren 13 vloeijenden vall hebben.

14 Dese Voeghlijckheijt ende vloeijende vall vereijscht ijet meer dan 'tge- 15 tal vande Silben; namentlijck haren Tuijt, door denwelcken sij inde¹⁵ 16 uijtspraeck langh off kort geduijdt worden.

17 Hoe het dan de Griecken ende Latijnen in 'tsinghen van hare Dichten¹⁷ 18 gemaeckt hebben, Dewijl sijluijden in haer Heldenloff, Treurspelen 19 ende diergelijcke, selver niet het getal vande Silben, maer alleen van 20 sekere Voeten waernamen, hebbe ick somtijdts in twijffel getrocken; 21 hoewel ick wel bedencken konde dat sij in hare Noten lichtelijck van²¹ 22 een Dactijlus eenen Spondaeus, Jambus, Trochaicus, Tribrachijs, 23 Molossus, Anapaestus, ende van gelijcken averechts, somtijdts bij her-²³ 24 stellinge, somtijdts bij verdubbelingh maecken konden. Doch inden²⁴ 25 aert van Dichten die sij Odae, dat is eijgentlijck Gesanghen oft Lieden 26 noemden, ende namentlijck inde Sapphica, die wel de soetste ende 27 sangelijckxste schijnen te wesen, merckte ick oock wel dat sij 28 ⁺ Weijnighe oft gheen veranderingh van Silben toe en stonden. / 29 Van dese leste soort ende eenighe haers gelijcken schijnt dat de Italia- 30 nen hare Stanze, de Françoisen hare Couplets, ende wij onse Vaersen³⁰ 31 ontleent hebben: Inde welcke wij dan oock voor eenen vasten regel³¹ 32 behooren te stellen, dat sij alle, soo wel in 'tgetal als inden Tuijt vande³² 33 Silben gelijckelijcken over een moeten komen.

34 Het getal aengaende, zijn beijde de Italianen ende de Françoisen met³⁴ 35 ons eens; dewijle wij gheen van allen de Latijnsche verdeelinge van³⁵ 36 Voeten gebruijcken noch toe en staen.

37 ⁺ Den Tuijt alleen Veronachtsamen sij beijde schandelijck.^37-42 38 Zoo dat sich menichmael de beste Sangher, inde tweede Stanza, Cou- 39 plet, ofte Vaers, seer verleghen vindt, om eenighe Silben sonder har-³⁹ 40 dicheijt met de Noten uijt te spreken, die op de woorden van 'teerste 41 Vaers behoorlijck gepast zijn geweest; sulcx inde Fransche ende Ita-⁴¹ 42 ⁺ liaensche Psalmen ende Airs Dagelijckx voorkomt.

43 ⁺ Dat dese verdachte onachtsaemheijt bijde Françoisen⁴³ 44 binnen de palen van een eenparighe ende drije Mengel-⁴⁴ 45 maten besloten zij, en kan ick de Heere Hóóft, voor alsnoch, niet⁴⁵

7 Dienvolgende: Derhalve; tot: voor.

8 uijtgesproken: voorgedragen; om ... hebben: is het, om ook nu nog dit gebruik in stand te houden, niet alleen gepast, maar ook nodig, ze (de gedichten) zo te maken (zoals de heer Hooft van de Italiaanse en Franse zegt), dat ze op bepaalde melodieën, die daarop moeten worden gecomponeerd, geschikt (gemakkelijk) kunnen worden gezongen en, gesproken wordende, een vloeiend ritme hebben. Huygens verwijst naar De drucker groet den leser.

15 Tuijt: accent (WNT tuit (III) 3978); door ... worden: waardoor ze bij het uitspreken als lang of kort worden opgevat.

17 Hoe ... getrocken: Hoe de Grieken en Romeinen het dan hebben aangelegd bij het zingen van hun gedichten, omdat zij in hun heldendichten, treurspelen en derg. zelf niet letten op het aantal van de silben, maar alleen op dat van bepaalde voeten, daarover ben ik soms in het onzekere geweest. Elke van de eerste vier voeten van een hexameter bijv. heeft evenveel kans om uit twee als om uit drie lettergrepen te bestaan, zodat het aantal lettergrepen van het vers eveneens wisselt.

21 Noten: muzieknoten; lichtelijck: zonder moeite (bedoeld wordt, dat men van een dactylus, , een spondee kan maken, , maar ook een jambe, , een trochee, , een tribrachys, , een molossus, , of een anapest, ).

23 van gelijcken averechts: evenzo andersom.

24 bij herstellinge: door samentrekking van twee lettergrepen; verdubbeling: splitsing van een lettergreep; Doch inden aert ... toestonden: maar ook bespeurde ik wel degelijk, dat ze in het dichtgenre dat ze oden noemden, dat betekent zeer toepasselijk gezangen of liederen, en vooral in de sapphische oden, die zeker de welluidendste en zingbaarste lijken te zijn, weinig of geen variatie in het metrum toestonden (de sapphische oden bestaan uit strofen van vier verzen, en wel 3 maal , gevolgd door .

+ (A)

30 stanze: strofen van 8 elflettergrepige versregels; Vaersen: strofen.

31 In de welcke: in de strofevormen van Italiaans, Frans en Nederlands.

32 dat ... komen: De strofen moeten dus versgewijs met elkaar overeenstemmen in aantal silben en accenten, zodat één melodie op alle strofen past.

34 zijn ... eens: gedragen zowel de Italianen als de Fransen zich evenals wij: wij staan geen vrije afwisseling van verschillende voeten toe, waardoor het aantal silben per versregel uiteenloopt,

35 verdeelinge: splitsing, verdubbeling van lettergrepen.

+ (B)

37-42 hier zit dus het probleem: terwijl het met de aantallen silben klopt, zodat het zingen van de bepaalde melodie wat dat betreft geen moeilijkheden oplevert (vgl. boven het zingen van de Griekse en Latijnse gedichten), geeft nu de onregelmatigheid van de accentverdeling moeilijkheden, b.v. daar waar een melodisch accent in de tweede strofe op een onbetoonde lettergreep valt.

39 sonder hardigheijt met de Noten: zonder in conflict te komen met de melodie.

41 sulcx: hetgeen.

+ (C)

+ (D)

43 verdachte onachtsaemheijt: verwaarlozing waarvan ik ze beschuldig.

44 eenparighe: regelmatig jambische; Mengelmaten: gemengde jambische en trocheïsche maten.

45 besloten: beperkt.

[p. 860]

46 toestaen: merckende dat de hardicheijt bij Sijne E. uijt Bartas voorge-⁴⁶ 47 stelt, namentlijck

48 ---- que le clair soleil darde,

49 onder hunluijden gansch niet selsaem noch paer-loos is. Maer wel bij⁴⁹ 50 noot oft gelegentheijt sonder achterdencken gebruijckt wordt, ⁵⁰ 51 als door Marot inden twaelfden Psalm dicht achter den anderen⁵¹

52 ---- entre eux ce propós tiennent.

53 ---- affiné à l' espreuve.

54 ---- Espuré par sept fois.

55 ---- dont tant molestez sommes. /

56 ende door Bartas,

57 ---- ains vostre vertu force.

58 ---- si leur pourvoijant maistre.

59 ---- ne croit qu' en vertu d'elle.

60 ---- par le dentelé poutre.

61 ---- lors qu' heureusement sage.

62 ---- tu vois le toreau naistre.

63 ---- en chemin dequoij paistre.

64 ---- sur les clairs talons verte.

65 ---- remarquer parmi l' ombre.

66 ---- mais qui transporté d'ire.

67 ---- qui bien avisé couppe.

68 ---- ainsi qu' en Janvier glace.

69 Oock door Ronsard,

70 ----ne peuvent trouver place.

71 ---- nouveau serviteur prendre.

72 ---- ses propres enfans mesmes.

73 ende van gelijcken menichmael door alle andere. Emmers dat sij Ten⁷³ 74 ⁺ opsichte vande twee langhe in een half vaers bij elkan- 75 deren komende niet geschouwten wordt: alsoo deselve⁷⁵ 76 reden de Tweede Menghelmaet mede verdacht zoude behooren te 77 maecken, als bijde gestelde voorbeelden blijckt:

78 Che fà l' arme cessar - - etc

46 toestaen: toegeven; hardicheijt: onwelluidende antimetrie; Bartas: Guillaume de Saluste, seigneur du Bartas, 1544-1590, hugenoots dichter, bij de Nederlandse protestanten zeer in ere.

49 gansch ... is: volstrekt niet zeldzaam noch zonder weerga (paer-loos) is.

50 bij noot ... gelegentheijt: in geval van nood of als het gelegen komt; zonder achterdenken: onbekommerd.

51 dicht achter den anderen: nl. in de 13^de, 23^ste, 24^ste en 27^ste versregel van zijn berijming. Opmerkelijk is, dat Huygens in r. 53 blijkbaar de eerste lettergreep van l'espreuve als ‘lang’ of beklemtoond hoort; als: bij voorbeeld (in alle volgende voorbeelden gaat het om dezelfde hardicheijt: twee accenten na elkaar aan het eind van het vers, b.v. het laatste van Ronsard: ses propres enfans mesmes (.))

73 van gelijcken: op dezelfde wijze; Emmers ... wordt: tweede object bij merckende (r. 46), dus: Althans dat zij (nl. die hardheid) ten aanzien van de twee lange die in een half vers, dus niet gescheiden door de caesuur, op elkaar volgen, niet vermeden wordt.

+ (E)

75 alsoo: zoals (Ook in de ‘tweede verandering’ stoten twee zware lettergrepen op elkaar; zie het voorbeeld van Hooft boven en het hier door Huygens aan Hooft ontleende Italiaanse).

[p. 861]

79 Behalven dat in mijn oor de twee aen een volghende kortten ten naes-⁷⁹ 80 ten bij zoo veel hardicheijts gheven als de Langhe, als in⁸⁰

81 ⁺ L'angelo gl' apparì.

82 Porte de son ouvrier. etc

83 Daerom ick eertijdts, met de naervolghende proeve getracht hebbe te⁸³ 84 bewijsen, hoe vloeijenden vall de Fransche Dichten, zoo wel als onse 85 Nederlandsche, hebben souden, indien daarin de kortte met de langhe 86 Silben beurt om beurt vermengelt wierden:

⁺ Ambre blanc, rougis tu pas
De te veoir couvrir le bras
Qui nous faict la neige noire?
Sa froideur le dict d'Ivoire,
Sa douceur le dict de Laict;
Froid et dur et doux qu' il est,
Il n' est corps, ni coeur, ni roche
Qu' il n' attire, qu' il n' accroche:

Et te flatte ta vertu

Eschauffée, d'un festu?

97 Maer dat wij den Françoisen t' onrecht inde keur vande Silben eenen⁹⁷ 98 ⁺ Regel opdichten zouden, blijckt bij 'tgene sij dienaengaende selfs ge- 99 schreven hebben haren Vrijdom te wesen; namentlijck een onder hun-⁹⁹ 100 lujden, die sich de Dicht-konst vermeten heeft / boven andere te ver- 101 staen, ende vande meeste daer voor gehouden is geweest:

102 La Poesie des Grecs et Romains, seijt hij, mesure ses vers par certains nombres 103 de pieds, composez tant de longues que briefves syllabes sans Rime. Nous au 104 contraire faisons entrer dedans noz vers Touttes sortes de sylla- 105 bes, soijent longues ou briejves, Sans aucun triage; ains suffit qu' ilz¹⁰⁵ 106 aboutissent en paroles de pareille terminaison, que nous appellons Rimes. 107 ⁺ D'Italianen sonderlingh en hebben niet verdient aen d'eere van dit¹⁰⁷ 108 neerstige opsicht deelachtich gemaeckt te worden; want sij doch schier¹⁰⁸ 109 sonder eenighe verkiesinge ter Werelt te werck gaen; ende niet be- 110 ducht en sijn te seggen,

Sacerdote in quel tempo, o'l mostrò forse

Guarini. Sol virtu della donna, et però seco.

Io sarei già di questi pensier fuora.

Petrarcha. E'n sul cor, quasi fero leon, rugge.

---- e sè doppò sè tira.

79 Behalven: waar nog bij komt (Huygens doelt op de ‘korte’ tweede en derde lettergreep in de ‘eerste verandering’).

80 de Langhe: de (bovenbedoelde) opeenvolgende (twee) beklemtoonde.

+ (F)

83 Daerom: Waarom; naervolgende proeve: ieder vers bestaat uit vier trocheeën, zie voor het gedicht w. 1, 300 Sur un brasselet d'ambre blancq etc.

+ (G)

97 Maer ... wesen: Maar dat wij de Fransen ten onrechte een regel in de keus van de silben zouden toeschrijven (zoals Hooft deed) blijkt uit wat zij zelf daarover hebben geschreven dat hun vrijheid was. Vgl. Kossmann 38, die er met nadruk op wijst dat in de Franse maat ‘de verdeling van sterke en zwakke plaatsen (...) vrij (was) (slechts aan het aantal lettergrepen was men gebonden en aan de middenrust. Men vindt ook in Nederland vaak inderdaad gewone rederijkersverzen (...) met de gebruikelijke vier heffingen, die alleen een gelijkblijvende lengte vertoonen.’ In Nederland wordt nu al spoedig gestreefd naar ‘een gelijkmatig voortschrijdenden, niet door versnellingen en inzinkingen gestoorden versgang. En dit nieuwe streven vond zijn formule in de klassieke voorstelling van uit lange en korte lettergrepen opgebouwde voeten. Het merkwaardige daarbij is dat de Nederlanders, die deze wet voor het Nederlandse vers uitspraken, te goeder trouw schijnen te meenen, dat zij ook dezen “wissel van voeten” in het Romaansche voorbeeld hadden waargenomen en daaraan ontleenden.’ Huygens behoort dan zeker niet tot deze Nederlanders. Hij ziet duidelijk dat de Fransen zich niet bekommeren om regelmatige afwisseling van accenten. Zie zijn citaat dat volgt.

+ (H)

99 namentlijck ... verstaen: nl. een onder hen die de pretentie had de dichtkunst beter dan anderen te kennen en door de meesten als zodanig beschouwd is (Ronsard) met zijn Abbrégé de l'Art Poëtique Francoys, 1565.

105 triage: sortering, ordening.

+ (I)

107 D'Italianen ... worden: Vooral de Italianen hebben niet verdiend in de eer van ijverig hierop (op de eenparigheid van de maat) te letten, te delen.

108 want ... seggen: want zij gaan immers zonder enige voorkeur te werk, en zien er niet tegen op, te zeggen:

[p. 862]

 

Tasso. Ove in vece d'entrambi il furor punga.

 

Io non ho meco gente da uscir fuora.

 

Ariosto. Poi cal ò su l' arcion che ferrato era.

119 met diergelijcke t' elcke reijse. Jae selfs naerden Middelstuijt niet en¹¹⁹ 120 vraghende; dien doch de Françoisen noch hoochelijck bevolen hou-¹²⁰ 121 den, niet konnende lijden -

Je me veux ramentevoir à vous deux.¹²²
Je vous aijme pardessus toutte autre beauté.

124 ⁺ daer d'Italianen, deselve soo gereet over, als gade slaen, als inde meeste¹²⁴ 125 der voorgaende ende inde volgende Voorbeelden te zien is.

Guarini. E quella maraviglia che dovresti.¹²⁶
Petrarcha. E venga tosto, perche morte fura.
Tasso. Che parve il popol d'Asia inerme, e frale.
Ariosto. Quivi l' audace giovane rimase.

130 Datmen het onparigh springhen vande Silben met den aert der stoffe¹³⁰ 131 soude moghen verschoonen, die, volgens de Heere Hóóft, somtijdts¹³¹ 132 ⁺ vereijscht datmen de beurten breke, Heeft eenichsins sijn beden-¹³² 133 cken; ‘Ten ware men hier mede een al te ruijmen deure soude openen 134 voor de onachtsaeme ongeregeltheijt, die elck een altijdt met d'een¹³⁴ 135 off d'ander schijn van redenen zoude weten off trachten te bedecken; 136 ⁺ behalven dat De veranderingh met den Sang niet bestaen¹³⁶ 137 en kan, soo boven aengewesen worde.

138 Mijn besluijt is, als men de soeticheijt vanden eenparighen Silb-trant^138-146 139 (die doch wij Nederlanders, uijt kracht van de overvloedicheijt van 140 onse Tael in swangh gebracht hebben, ende ter eeren derselver, boven 141 de gemelte redenen, teghen alle^* andere spraken in waerde behoorden 142 te houden) teghen een harder ongebondenheijt zoude willen verruij- 143 ⁺ len, datmen beter de Griecken endelatijnen dan de Franschen 144 ende Italianen te hulpe zoude mogen nemen, ende beproeven watmen 145 met de gelijckenis van haerluijder verscheijden Voeten, sonder eenigh 146 opsicht van Middelstuijt off andersins, soude konnen te wege brengen. 147 Dus soudemen de volgende regels als Iambi konnen meten: ¹⁴⁷

119 met ... reijse: benevens dergelijke telkenmale; Middelstuijt: caesuur in het midden van het vers.

120 dien ... houden: die de Fransen toch immers streng in acht te nemen achten.

122 Je ... deux: er is geen caesuur, Ronsard keurt zulke verzen met enig voorbehoud af (O. Compl. 1949 p. 26/27).

+ (K)

124 daer ... slaen: terwijl de Italianen deze even makkelijk verwaarlozen (over slaen: samentrekking) als in acht nemen (gade slaen).

126 Guarini: E quella maraviglia che dovresti. In deze verzen ontbreekt de caesuur (minimaal een woordgrens) na de vierde lettergreep, die in Franse en Nederlandse tien-lettergrepige verzen wel in acht genomen werd. Vgl. 166.

130 onparigh: niet twee aan twee, dus niet jambisch (het is ook denkbaar dat het zou betekenen: oneenparich, dus onregelmatig).

131 volgens ... Hóóft: niet te vinden in het bovenstaande De drucker groet den leser. (Hij zou aan een soort klanksymboliek gedacht hebben. C.A.Z.).

+ (L)

132 datmen ... breke: dat men de regelmatige afwisseling verbreekt; heeft ... bedencken: valt enigszins te overwegen.

134 onachtsaeme ongeregeltheijt: nonchalante ongebondenheid.

+ (M)

136 behalven dat: nog afgezien van het feit dat; met ... worde: met de zang niet kan samengaan, zoals boven aangewezen werd, zie r. 37 v.

138-146 Mijn ... brengen: Mijn conclusie is dat, als men de welluidendheid van de gelijke lettergreepgang (d.i. de regelmatige afwisseling van betoonde en onbetoonde lettergrepen) - die wij Nederlanders immers op grond van de rijkdom van onze taal hebben ingevoerd en ter ere van deze, behalve om de bovenvermelde redenen, tegenover alle andere talen in ere behoorden te houden - voor een hardere (minder welluidende) ongebondenheid zou willen inruilen, men beter de Grieken en Romeinen dan de Fransen en Italianen als hulp zou kunnen nemen, en proberen wat men door de nabootsing van hun verschillende versvoeten zonder enige inachtneming van caesuur of op andere wijze zou kunnen tot stand brengen.

* boven staet weinighe (Hooft).

+ (N)

147 Dus ... meten: men kan inderdaad al deze verzen jambisch scanderen, b.v.

O quanti affanni ho sostenuto, o quante.

[p. 863]

 

Guarini. O quanti affanni ho sostenuti, o quante

 

Per questa cruda indignità sofferte!

150

Petrarcha. Amor con sue promesse lusingando

 

Mi ricondusse à la prigion antica.

 

Tasso. E l' empia fera in fin' argento impressa

 

Riluce si, ch' ogn' un direbbe, è dessa.

 

Ronsard. Il faut que nous mourrions tous deux en mesme jour

155

Et que soijons couverts de mesme sepulture.

 

Bartas. Et toutefois ce rien ne vid ensemblement

 

Paroistre sa matiere, et son riche ornement.

158 Daer dan de eenparicheijt vande Iambi veronachtsaemt ware, soude- 159 men de uijtspraeck konnen versoeten met andere Latijnsche oft¹⁵⁹ 160 Griecksche Voeten, soo boven van 'tsinghen geseijt is, ende bijde Latij-¹⁶⁰ 161 nen ende Grieckschen gepleecht wordt.

162 Oock dewijl men houdt dat de maet vande Elfsilbighe vande Latijn-¹⁶² 163 sche ende Griecksche Hendecasijllabi gecomen zij, zoudemen om har- 164 dicheijt te schouwen, bij gelegentheijt de regels off als Sapphici off als¹⁶⁴ 165 Phaleuci konnen aff tellen, als in dese;

Guarini. Con l'unir teco eternamente l'alma.¹⁶⁶

Felicissimo tempo de gl' amanti. /

168 Daer van 't eerste een volcomen Sapphicus, 'tander een soete Phalae-¹⁶⁸ 169 cus is, daer sij in Iambi verdeelt beijde hare hardicheijt hebben. /

170 Voorde 12.ende 13-silbighe meene ick mede een uijtspraeck te konnen 171 voorstellen die als vrij vloeijende, gewillich ende onbedwonghen val-¹⁷¹ 172 len zoude; Van gelijcken voor andere maten. Ende is te gelooven 173 ⁺ dat sich de Italianen met dese uijtvlucht Weten te versachten:¹⁷³ 174 sonderlingh gemerckt den aert vander Woorden tuijt den leser daer¹⁷⁴ 175 toe dwingt.

176 Doch dese zijn maer bloote voorslagen, die in haer selven mede al¹⁷⁶ 177 ettelijcke ongerijmtheden onderworpen zijn; daermen oock niet se-¹⁷⁷ 178 kers aff stellen moghe voor en aleer men eens zij over het rechte gevoe-¹⁷⁸ 179 ⁺ len Vande langhe, kortte ende gemeene silben: daer in ick¹⁷⁹ 180 mijns deels verre van andere verscheijden ben, die sich onderwonden¹⁸⁰ 181 hebben in Fransch, Italiaensch, Engelsch ende NeerDuijtsch den aert¹⁸¹ 182 van Dichten te beproeven die de Françoisen vers mesurez heeten, dat is, ¹⁸² 183 Regels opden latijnschen Voet gemeten; inde welcke de waerde der¹⁸³ 184 Silben best van allen uijtsteeckt. ¹⁸⁴

159 de uijtspraeck kunnen versoeten: het ritme vloeiender kunnen maken.

160 soo ... is: nl. blz. 1 r. 21 waar betoogd werd hoe men in het zingen makkelijk van een dactylus een spondeus enz. kan maken en omgekeerd.

162 houdt: meent.

164 schouwen: vermijden; Sapphici, Phalaeci (l.Phaleuci): de twee typen van antieke hendecasyllabi (elflettergrepige verzen) waarvan de maatschema's boven de Italiaanse verzen zijn gezet.

166 Guarini: Battista Guarini, 1537-1612, dichter van het successtuk Pastor fido, waarvan Huygens gedeelten heeft vertaald. Het eerst aangehaalde vers is uit scène 2 van het eerste bedrijf en luidt bij Huygens:
Met eewighlick mijn' Ziel aan d'uw te voeghen (w.1, blz. 290, vs. 194).
Het andere vers is uit het derde toneel van hetzelfde bedrijf, en is niet door Huygens vertaald.

168 Daer: terwijl.

171 vrij: vrijelijk; gewillich ende onbedwonghen: gemakkelijk en ongedwongen.

+ (O)

173 dat sich ... versachten: dat de Italianen hun versregels met dit hulpmiddel minder hortend weten te maken.

174 sonderlingh ... dwingt: vooral aangezien de aard van het accent der woorden de lezer daartoe dwingt.

176 Huygens zegt niet wat zijn voorstellen dan zijn.

177 ongerijmtheden: innerlijke tegenspraak.

178 stellen: zeggen; het rechte gevoelen van: de juiste mening over.

+ (P)

179 gemeene Silben: lettergrepen die zowel ‘lang’ als ‘kort’ kunnen zijn, de ‘ancipites’ van de antieke grammatica. (Niet moet hier waarschijnlijk gedacht worden aan de ‘tussenkwaliteit’ tussen kort en lang, door Caron bepleit (Klank en teken, Groningen 1972, 179-184) en ook vastgesteld door Hiër. van Alphen).

180 mijns deels: wat mij betreft (vgl. WNT deel 2331 voor mijn deel).

181 Neer Duijtsch: Nederlands.

182 vers mesurez: verzen waarin volgens de Latijns-Griekse metriek de lengte in acht wordt genomen.

183 de waerde: de veronderstelde duur.

184 uijtsteeckt: uitkomt.

[p. 864]

185 ⁺ Zoude oock dese verschooningh inden Heldenloff,¹⁸⁵ 186 Treurspelen, Brieven, ende andere Gedichten van¹⁸⁶ 187 eenen adem, eenichsins aenveerdelijck wesen; maer 188 niet wel lijdelijck inde Lieden oft Gesanghen, die ick¹⁸⁸ 189 boven geseght hebbe in Vaersen verdeelt, ende over- 190 sulcx nootsakelijck aende noten van' teerste gesangh 191 verbonden te moeten blijven.

192 Constanter.

193 Maijo. MDCXXIII.

+ (Q)

185 Zoude oock: Ook zou; verschooning: nl. van andere voeten erin te lezen.

186 van eenen adem: niet in strofen verdeeld.

188 niet wel lijdelijck: niet goed te verdragen, toelaatbaar; die ... blijven: waarvan ik (r. 29 v.) gezegd heb dat ze in strofen verdeeld moeten blijven en derhalve noodwendig aan de melodie van de eerste strofe gebonden moeten blijven.

(Repliek)

Hooft's marginalia bij Huygens' Voor de eenparicheijt enz.

A

dat's mijn gevoelen.

B^B

1. Nochtans worden alle de Stanze van Arioste op sekere wijse gesongen: ende daer hartheidt valt dat mostmen vrijdoom vanden Poëet oft zijnen feil houden, oft benautheidt van woorden.

C

2. Dese feilen sijn mijns oordeels niet veele ten aensien vande welgaende vaersen.

D^D

3. Dat de Franchojsen desen regel gestelt hebben, wordt niet geseidt: maer datmen bevindt deurgaends deselve van hun waergenomen te zijn; mijns achtens, op t gelejde der ooren. Immer de mijne vinden daer inne niet hards als dat daer bujten loopt. 4. Ende meene dat alle de vaerssen op die voeten gaende konnen gesongen werden op de wijse die op den Ariosto geset wordt 5. hoewel 't half singen half seggen schijnt.

6. Oock heeft, mijns weetens, niemandt bij ons den regel gemaekt van sujvere jamben te gebrujcken ende indien verscheiden dichters alsoo gedaen hebben dat en kan andren geene wet sijn, oft hun en staet vrij andere formen van vaerssen te maecken.

E^E

Twee langen in 't laest van een half vaers. Heb ick willen seggen ende mij misschreven.

F^F

Waeromme hier meer hardigheids als in: Italiam fato?

G^G

Dese vondt is aerdigh: de Vaersen slibberigh, als wt Trochaeen bestaende, ende passen de stoffe. 8. Andere stof konde anders eissen.

B stanze van Arioste: de octaven van zijn epos Orlando furioso; daer hartheidt valt: waar onwelluidendheid optreedt; benautheidt van woorden: een tekort van de taal. Hooft meent dat de ene melodie toch wel past voor alle stanza's, ondanks metrische afwijkingen. Vindt hij het niet zo erg als melodie en woordaccent niet samenvallen?

D deurgaends: meestal; Immer: Tenminste; daer buyten loopt: niet valt onder een van de vier ritmische modellen (zijnde de jambische regelmaat en de drie veranderingen); schijnt: het is niet duidelijk of Hooft doelt op het voordragen dat hij van Fransen of Italianen gehoord heeft, dan wel op de indruk die de verzen bij het lezen op hem maken.

E (ick heb) mij misschreven: me slordig uitgedrukt (Hooft brengt een beperking aan: het ging hem alleen om twee ‘lange’ silben in het eind van een half vers, zodat Huygens' kritiek op het samenkomen van twee lange in het begin van een halfvers geen hout snijdt).

F blijkbaar beoordeelt Hooft de welluidendheid van een versregel op zichzelf en zonder betrekking tot het geheel van het gedicht en de verwachting van de lezer. (Italiam fato is overigens een halve hexameter en geen halve alexandrijn (Aeneis I, 2).)

G Dese vondt ... bestaende: Deze vinding is treffend, de verzen glad (vloeiend) daar ze uit trocheeën bestaan.

[p. 865]

H^H

Van desen regel is voor geseidt.

I^I

Dat d'Italiaenen zeer groote vrijdoom gebrujcken ende liever een lange sjlb afbijten als een' goeden inval verkrepelen, stae ick gaerne toe; 9. maer houde evenwel dat zij nae wat anders luisteren als nae 't getal der sijlben ende de rijme. Want 10. wat soetheidt soud' er dan in hunne versi sciolti zijn, gelijck zij noemen de geene daer de rijm gebreeckt?

K^K

Den middelstujt beken ick in de bijgebraghte Fransche vaerssen met onvoeghlijckheidt versuimt te zijn. Meen nochtans dat 'er groot onderscheidt valt tussen woordt ende woordt aldaer gestelt ende al stujt het midden van 't vaers ten halven van een woordt 11. vinde daer kleene swaerigheidt in, als de sijlb daer 't op stujt van welhooghen tujt oft bijklanck is. Jae worden in mijnen sin meest alle vaersen lam met nauw waer nemen van middelstujt 12. in de wtspraeck.

L^L

Dewijl de Latijnen ende Griecken in eenerleij vaersen inde selve setel verscheiden voeten gebrujcken; als dactilus ende spondaeen in alle 4 zetels van Heldendicht, om den trant der vaersen te setten nae den aert der stoffe, brujckende dactijlen in geswintheidt, spondaeën in bedaertheidt: 13. Waerom salmen ons verpeenen niet wt onsen tredt te gaen?

M^M

14. Dat sommighe veranderinge met den sang bestaen konnen acht ick niet gelooghent sal werden.

N^N

15. De Griecken en de Latijnen te volghen soude veel vrijheids vereisschen om meenighte van consonanten wt de woorden te smijten daerse mede vermast gaen: ende kan hier niet doorsien.

O^O

Als wij op de selve wijse wercken als d'Italianen soo kan ons hunne wtvlucht niet ontstaen. 16. Ende ducht ick dat wij swaerlijck genoegh hen ende de Franchojsen achterhaelen zullen met eere van dichten, al en binden wij ons niet nauwer als zij gebonden zijn.

P^P

17. Sijlben kort genoegh om in Latijnsche vaersen daer voor te strecken, vindt men weenigh in Neerduitsch; ende zullen ons, zoo 't schijnt met de lanckheidt oft korth vanden bijklanck aengewesen, moeten genoeghen.

Q^Q

Dit laeste stae ick genoeghsaem toe ende heb daerom geseidt in 't eerste van 't geen op dese stof bedacht had, dat de maet moet gevoeght worden nae de wijse daer de dichten op gaen: ende daer nae, dat de gemeene dichten dat zijn degeene diemen voor geen eighentlijcke gesangen wt en geeft, moghen

H voor, nl. in D.

I liever ... verkrepelen: liever een ‘lange’ lettergreep op de plaats van een ‘korte’ gebruiken dan een goede inventio verknoeien; houde: ik ben van mening; versi sciolti: overwegend rijmloze verzen (N.B. deze hebben geen vaste regellengte, maar, bij vrouwelijk verseinde, steeds een oneven aantal lettergrepen).

K bijgebraghte: (door Huygens) aangehaalde; met onvoeghlijckheidt versuimt: te onpas verwaarloosd; de sylb daer 't op stuijt: de lettergreep die aan de caesuur voorafgaat; wtspraeck: voordracht.

L eenerleij vaersen: dezelfde versvorm; inde zelve setel: op dezelfde plaats in het vers; alle 4 zetels: de vier eerste voeten van de hexameter (die nl. hetzij dactylen, hetzij spondeeën zijn); in geswintheidt, in bedaertheidt: doelt Hooft weer op klank-symboliek? (C.A.Z.); verpeenen: dwingen (U.W. ‘onder bedreiging met straf tot iets verplichten enz.’).

M bestaen: samengaan, verdraaglijk zijn.

N De Griecken ... volghen: lettergreeplengte als grondslag voor het metrum te kiezen (waarbij een lettergreep b.v. ‘positione’ lang is als de klinker gevolgd wordt door twee of meer medeklinkers); te smijten: weg te laten; vermast gaen: overladen zijn; hier niet doorsien: niet overzien wat hier de consequenties van zijn.

O wtvlucht: vrijheid; ontstaen: ontbreken.

P kort ... strecken: die kort zijn in de zin waarin Latijnse lettergrepen kort heetten; de lanckheit ... aengewesen: de ‘lengte’ of ‘kortheid’ die op de klemtoon berust.

Q 't eerste ... had: het stukje De drucker groet den leser (hiervoor blz. 857); wtgeseidt alleen: alleen met deze uitzondering; min of meer: groter of kleiner; behoudens: met handhaving van; sijner E wetenschap: zijn (muzikale) kundigheid.

[p. 866]

gemaekt worden op de maeten bij mij aengewesen. 18. Ende zijn wij hier in volkomentlijck van een verstandt, soo de H.Huijghens dit toestaet, wtgeseidt alleen dat ick meene selfs in gesang somtijds 't getal der sijlben min oft meer kan sijn behoudens de wijse. Bij exempel:

die schand en schie mij nemmermeer
sprack Gerrit van Velsen tot sijnen landsheer.

Dese twee regels weeten alle de hujslujden op eener wijse te zingen. Nochtans is d'eerste van vier jamben, de tweede van een jambe in laest, al de rest amphijbrachi.

Maer hierinne onderwerp ick mij sijner E *wettenschap*⁺ gaerne met een' blinde gehoorsaemh.

+ *wetenschap.*

(Dupliek)

Weder-antwoord teghen des H^en P.C.Hóófts Aenmerckingen op mijn Wederlegh.

1 Van eersten aen hebbe ick getracht te bewijsen, ende houde noch¹ 2 staende, dat sich noch de Françoisen, noch de Italianen geen Gemeene² 3 oft Mengelmaten voorgeschreven hebben, die mij dunckt de H^e Hóóft³ 4 hunlujden opgedicht heeft, met dat hij alle hunne Gedichten binnen⁴ 5 die palen heeft besloten; Daer sijluijden, soo ick meene bewesen te⁵ 6 ⁺ hebben, Haer selven ongelijck meer ruijmte geven; Behal-⁶ 7 ven, als sulcx niet en ware, dat daer onderscheijt is tuschen eenen die de 8 nootsaeckelijckh van dwang binnen de palen houdt, ende eenen ande- 9 ren die deselve palen niet en overtreedt dan ter tijdt toe hem sijn' 10 eijghen geneghen oft gelegentheijt daer toe aen raden sal. Dat wij dan 11 voor alsnoch in 'tspoor der gemelte natien niet en stonden, om hun 12 recht uijt te mogen volgen, is mijn eerste besluijt geweest. Zedert ben¹² 13 ick in 'tselve gevoelen gestijft geworden, door 'tgene eenen Girolamo¹³ 14 Ruscelli aengaende sijne eijghen natie, in desen geschreven heeft, met 15 dese woorden.

16 ⁺ Per certo questo Assegnare I luoghi a gl' accenti, mi par fatica 17 veramente ociosa. Percioche il verso nostro si misura più con l' aere che altri se 18 ne prende ò figura nella mente che con lo stare à riconoscer le sedie de gl' ac- 19 centi. Et ogni donniciuola, et ogni artegiano, che non sia del tretto stolido 20 della mente e delle orecchie formerà versi misurati e giusti, anco à l' improviso; 21 ne vi attenderà ad altera regola che à quella proportione che s' havera formata 22 nella mente, con l' essempio di qualche verso del Petrarcha, ò del furioso, ò d'

1 van eersten aen: van meet af.

2 geen: (dubbele ontkenning).

3 Gemeene oft mengelmaten: het jambische vers en de ‘veranderingen’ zoals die vermeld staan aan het eind van De drucker groet den leser (zie hiervoor, blz. 857).

4 met ... besloten: doordat hij al hun gedichten binnen die grenzen besloten heeft.

5 terwijl zij, zoals ik meen bewezen te hebben, zich veel meer vrijheid permitteren.

+ (a)

6 Behalven ... sal: waar nog bij komt dat als dit niet zo zou zijn, er verschil is tussen iemand die door de noodzaak van dwang binnen de grenzen gehouden wordt en iemand die die grenzen niet overtreedt voordat zijn eigen lust (geneghenheijt, neiging) of een goede aanleiding hem daartoe zal aansporen.

12 besluijt: conclusie.

13 Girolamo Ruscelli: 1504-1566, werkte te Venetië aan grammatica en rhetorica, schreef een poëtiek (Rimario):
Inderdaad, dit aanwijzen van de plaats der accenten lijkt me werkelijk een nutteloze moeite. Want ons vers wordt meer gemeten naar het ritme dat iemand overneemt of in zijn geest schept, dan dat men er zich mee bezighoudt de plaats van de accenten op te sporen. En iedere eenvoudige vrouw en elke handwerksman die niet volkomen verstoken zijn van verstand en van gehoor, zullen ook voor de vuist verzen met de juiste maat kunnen vormen en zij zullen daarbij geen andere regel volgen dan deze basis, die zij in hun geest gevormd hebben naar het voorbeeld van verzen van Petrarca of van de Orlando Furioso of van andere dichters. En vervolgens dient men met des te meer reden te geloven, dat dit gebeurt bij personen die meer intelligentie en geleerdheid bezitten, die zonder enige moeite hun verzen vormen en deze veranderen en wéér veranderen op de een of andere wijze, om ze sierlijker van bouw en klank te maken, zonder dat men erop let of de accenten wel op de juiste plaats staan maar - zoals ik gezegd heb - alleen steunend op het oordeel van het oor en op de volmaaktheid van het voorbeeld uit goede dichtwerken dat men in zijn geest heeft gevormd.

+ (b)

[p. 867]

23 altri. E molto più poi si dià da credere che ciò si faccia nelle persone di maggior 24 giudicio e dottrina; lequali senza niuna fatica si formano i versi, e gli mutano 25 e rimutano in questa ed in quella guisa per haverli più leggiadri di compositio- 26 ne nelle voci e più numerosi nelle syllabe e ne' tempi loro, senza però metter 27 mai cura à rimirar se gl' accenti stieno nelle loro sedie, ma Governando- 28 ⁺ sene solamente, come ho detto, col giudicio dell' 29 orecchie, e con la perfettione dell' abito, che nella 30 mente si hanno fatto ne' versi buoni etc.

31 Alle 'twelcke genoechsaem over een slaet met het ghene ick uijt de³¹ 32 Françoisen bijgebracht hebbe.³²

33 Op 't ghene de H^e Hóóft tegen mijn Antwoord aengeteeck^t heeft, sal 34 ick mij hier naer, volgens de bijstaende getalen, verklaren.

35 1. Dat alle de Stanze van Ariosto op sekere wijse gesonghen worden, kan 36 waer wesen: Maer advijs aenden singher, hoe sijn stemm van regel tot³⁶ 37 regel metten Tuijt worstelen moet; ende off het wel mogelijck is daer- 38 mede sijnen maetslach in eenparicheijt te houden.

39 2. Boven alle tegenspreken, sij sijn menigh en moeijelijck. De dage-³⁹ 40 ⁺ lijcksche Ondervindinge doet mij daer over klagen.

41 3. Van 't stellen vanden Regel spreke ick in 'tbegin.

42 ⁺ 4. Dit kan ick niet toe staen; want wat raed met⁴²

Io non hò meco gente da uscir fuora.
Poi calò sú l' arcion che ferrato era,

45 ende diergelijcke, die vele zijn, boven andere ongeregeltheden?

46 ⁺ 5. Het ware beter een van beijden volkomen, dan beijde ten halven.

47 6. Niemand heeft hem gemaeckt, niemand de macht daertoe gehadt:⁴⁷ 48 Maer 'tgebruijck van groote mannen, gesticht, soo ick seijde, op de 49 overvloedicheijt van onse Tael, heeft hem onser aller oor en oordeel 50 ⁺ soo vast ingelijvet, datter Nu weijnighe meer sijn die andere Voe- 51 ten als de Iambum ende Trochaicum kennen oft erkennen willen. 52 unde difficilis erit regressus ad asperiorem licentiam. Behalven 'tgemack⁵² 53 ⁺ ende gevoechelijckheijdt dieder de Singhers in vinden.

54 ⁺ 7. Die met ons niet als Iambos toe en staet, moet die niet⁵⁴ 55 even soo veel hardicheijts in een versette korte, als in⁵⁵ 56 een misstelde langhe vinden? Want als wij Duijtsche Hexame- 57 tros heroïcos maken wilden, dan verstae ick wel dat Italiam fato ende⁵⁷ 58 L'Angelo gl' appari gelijckmatigh zijn. Maer des en zijn wij niet eens.⁵⁸ 59 Anders, op dien voet, beken ick dat wij in onse Tale mede wat vloeij-⁵⁹ 60 ends machtich sijn te maken. Dus beproefde ick 't onlanx tuschen 61 Haerlem ende Amsteldam.

+ (c)

31 over een slaet: overeenkomt.

32 bijgebracht: aangehaald.

36 advijs aenden singher: goede raad is nodig voor de zanger.

39 moeilijk, met hun klemtonen op de negende én tiende lettergreep.

+ (d)

+ (e)

42 toe staen: toegeven.

+ (f)

47 de regel is er, gegrond op het gebruik van grote mannen (Marnix? Heinsius?), een gebruik dat weer rust op de rijkdom van onze taal.

+ (g)

52 unde etc.: uit de heersende jambenmaat zal het moeilijk zijn, terug te keren tot de grovere ongebondenheid.

+ (h)

+ (i)

54 Hooft was evenals Huygens uitgegaan van jamben en Huygens had geconstateerd dat de eerste verandering twee korte op elkaar doet volgen, wat hij ook hard vond, evenals het op elkaar volgen van twee lange. Hooft vond Italiam fato welluidend, maar terecht merkt Huygens op dat hij daarmee overgaat naar een andere voet en dat de woorden uitstekend passen in de hexameter (Italiam fato, L'Angelo gl'appari). Huygens geeft nu een staal van vers mesurez waarin hij hexameters bouwt op basis van de woordaccenten: ‘Muyden, ick kom enz.’ (in juli 1626 gaf hij nogeens een dergelijke proeve in Ontschuldlghe aenden Heere Hooft enz., w. II, 163); Die ... staet: Wie evenals ik uitsluitend jamben goedkeurt.

55 versette: hetzelfde als misplaatste, met het maatschema strijdige.

57 verstae: meen.

58 gelijckmatigh zijn: in het metrische schema passen; des: (wschl.) ten aanzien van de mogelijkheid om Nederlandse hexameters te dichten.

59 Anders: Tenminste (?).

[p. 868]

62 Muijden, ick kom, hergunt mij de gunst die 'ck langhe geleden

63 Van uw' beleefden Heer, van uw' Heerinne genoot

64 Hadd' ick van harten verhardt hun weldaet konnen vergeten,

65 Hadd' ick, als sonder verdienst, sonder gevoelen geweest,

66 Ghij soudt buijten de vrees, en uw meester buijten 'tgevaer sijn,

67 Beij vande selve ongenucht, beijde van 'tselve verdriet,

68 Beij vande sorgh, en beij vande pijn, en beij vande quelling,

69 Beij vande moeijt die U beij met mijn genaken genaeckt.

70 Maer hun onthael was te soet; en, moet ick 'tnauwste bekennen,

71 'Kwaer mette toespijs alleen sonder hun spijse verleijdt etc

72 8. Van 'tveranderen der Voeten, volgens de Stoffe, hier onder.

73 ⁺ 9. Girolamo Ruscelli spreeckt boven anders.⁷³

74 10. Versi sciolti sijn 't die ick hier uijt Guarini bijgebracht hebbe. Soo is⁷⁴ 75 ten meestendeele sijn heele P. fido. Daer hij sich niettemin alle de sel- 76 ven toom geeft, die hij en andere in volslagen rijmen plegen te ne-⁷⁶ 77 ⁺ men.

78 ⁺ 11. In Treurspelen en Diergelijcke stoot ick mij daer mede minst aen.

79 12. Men kan de aerdicheijt vande vloeijende vaersen inde uijtsprake⁷⁹ 80 soo wel, ende beter, gadeslaen, als vande harde; maer op onverstandige 81 ⁺ Lesers hoeft niemand rekening maken.

82 ⁺ 13. Om de twee redenen die ick aen 'tgetal 6. gegeven hebbe.⁸²

83 14. Ick erkenne geene, die der recht wel mede bestaen konne.

84 15. Mijn voorslagh van de Griecken ende Latijnen te hulpe te nemen was 85 'tselve dat de H^e Hóóft van hun leenen will, namentlijck van in eenerleij 86 vaersen ende selve setel verscheijden voeten te gebruijcken: sonder nochtans ex⁸⁶ 87 ⁺ professo heele Hexametros, Phalaecos, Sapphicos, oft andere 88 te maken; dan alleen de uijtspraeck daermede te versachten. Alle 'twelcke ick⁸⁸ 89 nochtans sijne merckelijcke ongerijmtheden seijde onderworpen te sijn, ende 90 daerom alsnoch liever sien soude datmen ons gheen oorsake en gave van dese 91 uitvluchten op te soecken.

92 16. Konnen wijse oock andersins achterhalen, ick derve mij, van we-⁹² 93 ⁺ gen den rijckdom onser Tale, beloven, dat ons soo Weijnigh verpee- 94 nens niet te rugge houden sal: Jae, ten anderen, dat sij haer endlick uijt 95 jalousie, in dien strijd van eere, met gelijcke wapenen sullen willen be- 96 helpen, daertoe ick al over langh een groeijende genegentheijd inden⁹⁶ 97 Françoisen gemerckt hebbe, uijt hunne mondelinghe bekenteniss.

98 17. Dus hebbe ick reden te seggen dat ick mijns deels over 'trechte⁹⁸ 99 gevoelen der korte, lange ende gemeene silben verre van andere ver- 100 scheijden ben; want datmen in Neerduitsch weinigh silben kort genoech¹⁰⁰ 101 vindt, om in Latijnsche vaersen daer voor te strecken (sulcx het schijnt de H^e101 102 Hóóft boven aen 'tgetal 15. mede ijet met het uijtsmijten der Conso-¹⁰²

+ (k)

73 Hooft is vaag; hij meent dat zij ‘nae wat anders luisteren als nae 't getal der sylben ende de rijm’. Huygens wijst echter terug naar het uit Ruscelli geciteerde: op accenten wordt niet gelet, daar gaat het hem om.

74 wat de versi sciolti betreft merkt hij op dat die aan dezelfde euvels lijden als de rijmende vss.

76 toom: vrijheid (WNT toom 1143).

+ (l)

+ (m)

79 Men kan het treffende (de aerdicheijt) van de vloeiende verzen (dat zijn de alternerende jambische en trocheïsche) door handhaving van de middenrust even goed en beter in acht nemen dan die van de harde onwelluidende, maar met onbekwame lezers hoeft niemand rekening te houden. (Het gaat hier om de middelstuijt; deze verlamt de verzen niet als men goed leest. Integendeel, het schone van het alterneren komt dan nog beter uit).

+ (n)

+ (o)

82 aen 'tgetal 6: onder nummer 6.

86 ex professo: als deskundige.

+ (p)

88 Alle ... soude: van dit alles zei ik dat er echter aanmerkelijke bezwaren aan kleefden, en dat ik daarom vooreerst liever zag enz.

92 Hooft meende dat de dwang die Huygens oplegt, ons hinderen zal in het evenaren van de Italianen en Fransen. Huygens ziet in deze geringe dwang geen belemmering. Als wij hen ook op een andere manier kunnen evenaren, durft hij verwachten dat een zo geringe oplegging van dwang ons niet zal hinderen. Hij verwacht zelfs dat zij zich aan ons zullen conformeren.

+ (q)

96 genegentheijd: bereidheid.

98 mijns deels: zie blz. 863 op r. 180; Huygens is het niet met Hooft eens dat er in het Nederlands weinig korte syllaben zijn (hij verwijst naar Hooft's opmerking N, waarbij hij zijn wederopmerking 15 plaatste). Wanneer het woordaccent lang maakt is er geen gebrek aan korte. Wanneer de klankopbouw van de lettergreep bepalend is, komt men in moeilijkheden door de vele syllaben met korte klinker die op twee of meer consonanten eindigen en daardoor dus lang zouden zijn. Het is niet duidelijk wat Hooft's standpunt is; enerzijds schijnt hij de tweede opvatting te huldigen, anderzijds voelt hij ervoor lengte en kortheid van het accent te laten afhangen zoals Huygens wil. Vgl. de commentaar bij N.

100 kort genoech vindt: aantreft die kort genoeg zijn.

101 sulcx: zoals.

102 aen 't getal 15: onder nummer 15.

[p. 869]

103 nanten heeft willen aenwijsen) kan ick niet gevoelen.

104 18. Daer in schelen wij alleen dat ick ongaerne toe soude staen 'tghene¹⁰⁴ 105 de H^e Hooft liever aenvaerd dan 'tghene men daerom verlaten moet. 106 In allen gevalle ick ben te grooten sang-sott, om mij De suijver- 107 ⁺ heijt vande Singende uijtspraeck te laten belemmeren. 108 Konnen de Huijsluijden onder malkanderen smaeck en genoeghen 109 ⁺ vinden inden ouden Deun van Velsen, ick laet de kraeijen de 110 kraeijen verheugen; maer den H^e Hóóft sal ick blijven trachtende de- 111 ses onder mijne gesintheijt te trecken; sulcx ick hope mondeling beter 112 gelucken sal; makende hiermede een ende van over ende weder schrij- 113 ven, teghens onse naeste bijeenkompst.

114 Constanter

115 Hag. Julio,

116 MDCXXIII.

104 Huygens duidt het verschil van standpunt dat Hooft enigszins vervaagde, fijntjes aan: hij wil desnoods, als men dan toch de regelmaat verwerpen wil, in de doorlopende (niet in strofen verdeelde) gedichten (de gemeene dichten van Hooft onder Q) de accommodatie van de onregelmatige verzen aan klassieke metra toestaan, Hooft heeft dit liever dan de regelmaat. - Wat Hooft bepleitte met zijn voorbeeld van de deun van Velsen (twee verzen met ongelijk aantal lettergrepen op één melodie gezongen) verwerpt hij ten enenmale. Dit gaat hem, de zanger, te ver. Hij zal blijven proberen Hooft in dit opzicht (deses) tot zijn mening over te halen (sal ick ... trecken), wat naar hij hoopt mondeling beter zal lukken (sulcx, rel. pron.).

+ (r)

+ (s)

(Tripliek)

Hooft's marginalia bij Huygens' Weder-antwoord enz.

1 ⁺ Indien zij zich meer rujmte geven te min redens hebben wij om ons^a 2 nauwer te binden, dan ick doe bij de voorgestelde maeten.

3 ⁺ Immers hier wt blijkt datmen ze in Italien heeft, die den bijklanck^b 4 sekere setels geven.

5 ⁺ Dit oordeel der ooren ende habito della mente is geen wildt ding, dat^c 6 alle gestalte van dichten voor goedt aenvaerdt, maer heeft keur. Zoo 't 7 keur heeft zoo bindt het zich ergens aen: dat is mijns oordeels aende 8 maeten van mij voorgestelt. Ende acht ick dat Virgilius selve luttel 9 achts gegeven heeft op den standt van de silben, door dien l' habito 10 della mente hem dien zonder opmerken doorgaends heeft doen tref- 11 fen: sponte sua etc.

12 ⁺ In zang en ontken ick niet, datmen de nooten volghen moet: ende dat^d 13 bij de dichters daer in misslaeghen vallen: maer in Treurspel, Helden- 14 lof, brieven kan dese ondervinding geen klaght, mijns oordeels, bae- 15 ren.

16 ⁺ Ick seg dat alle de vaersen op de voorgestelde maeten gaende souden^e 17 moghen gezongen worden op de wijse diemen op Ariosto zet. Dese 18 gaen bujten die maeten.

+ a

a Hooft houdt onveranderlijk vast aan de door hem voorgestelde maten (de gemene en de drie toegestane veranderingen). De grotere vrijheid die zij (de Italianen en Fransen) zich mochten veroorloven, maakt het voor de Nederlandse dichters des te minder nodig, dat zij zich nauwer binden dan zoals hij voorstelde.

+ b

b Hooft leidt uit Ruscelli's protest tegen het aanwijzen van de plaats der accenten (‘een nutteloze moeite’) doodleuk af, dat dit aanwijzen toch voorkomt, dus dat er in Italië zijn die aan het accent bepaalde plaatsen geven.

+ c

c ‘Het oordeel van het oor en de volmaaktheid van het voorbeeld uit goede dichtwerken dat men in zijn geest gevormd heeft’ (Ruscelli) heeft keur (is kritisch, onderscheidt, vindt niet alles goed) en heeft dus een norm voor die onderscheiding. Hooft acht dat deze norm bestaat in de door hem voorgestelde maten. Vergilius dichtte zo, zonder bewust te letten op de ‘standt van de silben’ (lang en kort), vanzelf (sponte sua).

+ d

d Hooft zwakt Huygens' oordeel: ‘sij sijn menigh en moeijelijck’ (de misslagen zijn vele en geven last) af door treurspel enz. vrij te stellen van Huygens' eis van regelmaat. Voor de gedichten die voor de zang bestemd zijn wil hij wel toegeven dat men zich aan de accentplaatsen in de melodie dient te houden en dat daarmee fouten gemaakt worden.

+ e

e Verwerping van Huygens' kritiek als niet ter zake doende. Hooft heeft alleen geponeerd dat de verzen die conform zijn voorgestelde maten zijn, op die wijs voor Ariosto kunnen worden gezongen. De door Huygens aangehaalde vallen daarbuiten.

[p. 870]

19 ⁺ Daer waer wat afte zeggen als men wel wiste hoe Virgilius zijnen^f 20 AEnaeide heeft wtgesproken.

21 ⁺ Verscheijden zijnder die in liedeken, dactilen ende anapaesten ge-^g 22 bruijckt hebben met groote aenvalligheidt.

23 ⁺ die raeken heldenlof treurspel nocht brieven.

24 ⁺ ganschelijck. Maer waerom jujst Jamben te maecken ende niet een 25 vaers dat meer gemeenschaps heeft met de hexametro? gelijck dit 26 doet: L' angelo gl' appari.

27 ⁺ Hij seidt alleen dat zij de vloeijentheidt soecken met het oordeel der^k 28 ooren. Dat's wat anders als zich maer aen tal van silben ende rijme te 29 binden.

30 ⁺ Onder dese zijn er zeer weenigh bujten de voorgestelde maeten loo-^l 31 pende.

32 ⁺ noch eenighsins dan.

33 ⁺ Indien de vaersen door nauw waernemen der middelstujt inde wt-ⁿ 34 spraeck verleemen, soo schijnt vergeefsche moejte dien in 't dichten 35 waer te neemen, zonder woordt te willen deelen.

36 ⁺ Dese twee redenen vind ick volle swack, ten aensien van dese reden ge-^o 37 gront op den eisch der stoffe, die ten hooghsten bedenkelijck is.

38 ⁺ Hier zijn wij 's eens behalven dat mij de ongerijmtheden, waervoor de^p 39 H. Hujghens vreest niet voorkomen.

40 ⁺ veel

41 ⁺ Bestaetse in sujvere Jamben oft Trocheen?

42 ⁺ Daer vintmen in eenerleij vaers verscheiden voeten. Wat wonder is 't?^s 43 de Latijnen ende Griecken doen 't doorgaends, selve in eighentlijcke 44 gezangen, soo ick meen. Zingt slecht oft diminueert, 't sal eene wijse 45 zijn, verscheiden voeten.

+ f

f Daarover zou iets te zeggen zijn als men goed wist hoe Vergilius zijn Aeneis voorgedragen heeft (misschien half zingend, half sprekend?).

+ g

g Er zijn er verscheidene (nl. dichters) die in liedjes dactylen en anapesten gebruikt hebben met grote bevalligheid (‘liedeken’ klinkt vreemd: het genre aangeduid door het substantief zonder lidwoord, of een ongewone meervoudsvorm; is het een verschrijving voor ‘liederen’?).

+ h

+ i

+ k

k tal van silben: het aantal der lettergrepen.

+ l

l dese: de rijmende verzen van Guarini.

+ m

+ n

n Hooft heeft ervaren dat strenge, regelmatige handhaving van de caesuur de versklank bederft; hou je je daar toch aan, door nooit een woord te laten enjamberen van de eerste naar de tweede vershelft, dan is die inspanning verkeerd besteed.

+ o

o volle swack: nogal heel zwak; bedenkelijck: het overwegen waard.

+ p

p ongerijmtheden: dingen die met het gezond verstand in strijd zijn.

+ q

+ r

+ s

s Hooft verdedigt de deun met in het tweede vers ‘verscheiden voeten’, met een beroep op de Ouden, die het ook doen, zelfs in gezangen die bestemd zijn om gezongen te worden. Zing gewoon (het eerste vers) of verkort (in het tweede vers de overtollige silben versnellen, zodat b.v. Gerrit dezelfde duur krijgt als schand).
F.L.Z.
C.A.Z.
F.M.

UBL Pap. 2.
Hs. Zeven folio's r. en v.