Geeraerdt van Velsen

[p. 41]

Geeraerdt van Velsen
Trevrspel

Eerste bedrijf⁺

Machtelt van Velsen

 

Wie soud ghelooven, dat de gloory overvloedich ¹

 

Des heugelijcken Sons; wie, dat den schencker goedich ²

 

Van 't aenghename licht ter wereld, ('t welck ghewis

 

De soetste suster des ghewilden levens is) ⁴

5

Wie, dat de schoonste der gheschaepene verveelde ⁵

 

Een schepsel, daer oft siel oft siels ghelijck in speelde? ⁶

 

Ghekomen ist soo ver, (helaes!) met my, wien (in ⁷

 

Het bloeyen van mijn jeuchdt, en 't weder, dat mijn min

 

Soo minnelijck toeloech, al hadd het min ghedraghen) ⁹

10

De blixem schielijck heeft en onvoorsiens gheslaghen,

 

Versengt, verdort, en neerghesmeeten in het slick,

 

Tot een uytveechsel snoodt, op eenen ooghenblick! ¹²

 

Sinckt gouden Sonne, sinckt; en gaet u lang vergheeten ¹³

 

By 't gruwelijcke wildt, en dieren onghemeeten, ¹⁴

15

Die daer gheschoolt, soo wijd en t'zijd te weyde gaen, ¹⁵

 

Onder de golven vanden graeuwen Oceaen. ¹⁶

+ Handelingsvoortgang van het eerste bedrijf, zie Inleiding, 1.4.

1 gloory, glans.

2 heugelijck, vriendelijk, blijde:
goedich, mild.

4 soetste, liefste;
suster, gezellin;
ghewild, begeerd, gewenst, aangenaam.

5 der gheschaepene, van alle schepselen, van al het geschapene.

6 siels ghelijck, wat op een ziel gelijkt.

7 wien, lijdend voorwerp.

9 al hadd het min ghedraghen, alsof het zelf liefde koesterde, verliefd was.

12 snoodt, nietswaardig;
op éénen ooghenblick, plotseling.

13 gaet u lang vergheeten, houdt u lang op.

14 't wildt, de wilde dieren;
onghemeeten, oneindig vele.

15 gheschoolt, denk aan: een school vissen;
te weyde gaen, metafoor, denk aan: het grazen van koeien.

16 graeuwen, donkere.

[p. 42]

 

En is uw fakel schuw van boosheyts leelijckheden, ¹⁷

 

Ghy sult in dat vertreck uw marren bet besteden,

 

Dan oft uw hemelsch ooch voortvarende', alle daech, ¹⁹

20

Der menschen goddeloos gheslachte' in 't aensicht saech. ^18-20

 

Sinckt gouden Son, en wendt vrij elders heen uw brallen: ²¹

 

Noch veel te helder my de duysternissen vallen, ²²

 

En tintelt'er een Star, die repp' haer hooft ghekruyft, ²³

 

My dunckt s' een nevel neer tot op mijn harte schuyft:

25

Soo naer vind ick het licht en soo seer ist my teghen.

 

Och oft den Hemel droef afstorte een dichten reghen ²⁶

 

Van nachten, uyt de lucht; dan dunckt my droeve Vrouw,

 

Dat het benauwt ghemoedt lichtenis voelen souw: ²⁸

 

Oft waer dit levend' lijck ghemetst, met dicke muyren ²⁹

30

In onderaerdtsche tomb' om d'ongheluckighe' uyren ³⁰

 

Te brenghen aen een eyndt, en d'overmaet van tijdt, ³¹

 

Die 't straffe noodtlodt my weyghert te schelden quijt. ³²

 

Nu kan ick niet alleen aenschouwt te zijn niet dooghen; ³³

 

Maer ben, 'k en weet niet hoe, schuw voor mijn eyghen ooghen.

35

En elck ghesicht vernuwt, waer 't op my valt, ghering, ³⁵

 

Mijn eerlijcke' huwelijcx schandlijcke' ontheyliging. ³⁶

17 fakel, fakkel;
boosheyts leelijckheden, de slechte daden der verdorvenheid.

19 oft, indien, wanneer.

18-20 Gij zult beter doen met in die ruimte te blijven dralen dan u voort te spoeden en de goddeloze mensen te aanschouwen.

21 brallen, pralen, glans.

22 vallen, zijn.

23 repp' beweegt;
ghekruyft, gekuifd. Het uitstralend licht der ster wordt hier met een kuif vergeleken.

26 och oft, geeft een wens aan.

28 lichtenis, verlichting.

29 oft, geeft ook een wens aan, maar de betekenis van oft = of in een tweede geval begint ook tegelijk door te breken.
gemetst, gemetseld.

30 tombe, graf.

31 d'overmaet van tijdt, de mij nog resterende levensdagen.

32 straffe, harde.

33 dooghen, dulden, verdragen.

35 ghesicht, blik;
ghering, aanstonds, terstond.

36 eerlijck, kuis.

[p. 43]

 

Neen, neen, ick weet het wel: wie dat my komt t'aenschouwen,

 

Dien schiedt voort in 't ghedacht: dit 's eene van de vrouwen

 

Die 's Roomschen Konincx soon. o smart! o droefheyt! ach! ³⁹

40

Graef Floris, dat nu, op, de Koning Willem sach! ⁴⁰

 

Hartsweer vol schaemte soud een vloedt van traenen dringhen ⁴¹

 

Uyt zijn ghenaedich ooch, en dese woorden wringhen

 

Uyt zijn oprechte tong: Hoe ondiep schiet in 't bloedt ⁴³

 

De Deuchd haer wortel! Soon, gheen soone nae 't ghemoedt; ⁴⁴

45

Maer die my na den vleesch alleen bestaet, niet naeder, ⁴⁵

 

En in het beste deel verloochent uwen Vaeder;

 

Ick hield een andren wech, doen 't vlieghende gherucht ⁴⁷

 

Mijn loffelijcken naem uytbromde door de lucht, ⁴⁸

 

Soo dat daer mee bekoort de grootste vander aerden

50

My riepen om den Staf van 't Roomsche Rijck t'anvaerden.

 

Gheeft seecker 't jeuchlijck bloedt, en 't hoochste luck wat toe; ⁵¹

 

Men besicht inde ploech gheen Spaensch ghenet; maer hoe? ⁵²

 

Vercrachten? een ghehuwde? een welghebooren vrouwe? ⁵³

 

Een dochter van zijn vriendt? een lief van zijn ghetrouwe? ⁵⁴

55

Uyt minnes dulheyt niet, maer om de raeuwe smaeck ⁵⁵

 

Van een gulhartich woordt? en dat een boel te wraeck? ⁵⁶

39 's Roomschen Konincx soon, Floris V, zoon van de Rooms-koning Willem II. Machteld kan deze zin door verbijstering niet meer voltooien, Veenstra 34, Inleiding 1.1.

40 dat mu, op, de Koning Willem sach, mocht. koning Willem nu eens opzien.

41 hartsweer, hartzeer.

43 tong, mond.

44 nae, naar.

45 Zie Veenstra 35 v., 24 v. (er bestaan drie soorten edelen).

47 doen, toen;
't vlieghende gherucht, de faam.

48 uytbromde, uitbazuinde.

51 luck, geluk.

52 ghenet, krijgspaard.

53 Zie Veenstra 34.

54 ghetrouwe, leenman.

55 minnes dulheyt, dolzinnige hartstocht der liefde.
de raeuwe smaeck van een gulhartich woordt, omdat gij verbitterd was door een al te openhartig woord. Floris had een minnares, die hij aan G. v. Velsen wilde overdoen, waarop deze zei: ‘uw versleten schoenen wil ik niet.’ (zie vs. 292).

56 een boel te wraeck, om een boel te wreken.

[p. 44]

 

Hoe souwt, ghy Graef, hier op uw vaeder antwoordt bieden?

 

Hoe anders als met van zijn aenghesicht te vlieden?

 

Ghelijck ghy seecker souwdt, ten zij ghy onberaen, ⁵⁹

60

En eer en schaemt ghelijck ten aerden hebt ghedaen, ⁶⁰

 

Op de' ongheluckighe' uyr, die bitter te vernuwen ⁶¹

 

Den grondt leyde' om al mijn ellenden op te stuwen. ⁶²

 

Wat is het sterffelijck gheslachte swack en broos?

 

O Godt, hoe licht vergrijpt een uyr, door 't radeloos ⁶⁴

65

Bestaen van moedwil slincx, 't gheen eeuwicheyts verlenghen ⁶⁵

 

Met alle 's wijsheyts Raedt niet weer te recht kan brenghen!

 

En die een schakel trock, uyt myner daghen reecx ⁶⁷

 

Omse' uyt te spoelen in 't nat des verghetelbeecx; ⁶⁸

 

Dat haeres heuchde vriend nocht vyand, nocht my selven; ⁶⁹

70

Wat soud hy arghernis en ramps den wech op delven? ⁷⁰

 

Nu is 'er niemandt van mijn Maeghen, noch mijn Man

 

Die 's lasters heughenis, helaes! af leeren kan: ⁷²

 

Maer gramschap siedend' brouwt den schendere, met wrocken, ⁷³

 

'T bederf, al soud' mer sich en al de zyne' in brocken. ⁷⁴

59 souwdt nl. vlieden; ten zij, behalve in het geval dat.

60 eer en schaemt, zie Veenstra 71 v.v., Inleiding 1.1.;
ten aerden hebt ghedaen, begraven hebt, afgelegd hebt.

61 bitter te vernuwen, bitter is 't het weer in herinnering te brengen.

62 op te stuwen, op te stapelen.

64 vergrijpt, misdoet;
door 't radeloos bestaen van moedwil slincx, door een onberaden daad van een verkeerde baldadigheid.

65 't gheen enz. (vergrijpt een uyr datgene) wat een eindeloos verlengen met alle wijze raad niet meer recht kan zetten.

67 die, hoort bij hy (70).

68 verghetelbeecx, de Lethe, een stroom in de onderwereld, waaruit de schimmen dronken om het verleden te vergeten.

69 zodat vriend noch vijand zich noch ik zelf me haar (n.l. de schakel zou herinneren.

70 wat zou hij aan ergerlijke daden en rampen de weg versperren door ophoping van aarde (barrikade), zie opdelven in: A. Oudemans, Taalkundig woordenboek op Hooft enz., Leiden 1868.

72 die de herinnering aan de smaad, ons aangedaan, kan vergeten; ed. 1636, afkeeren; zie Veenstra 87.

73 met wrocken, al wrokkend.

74 't bederf, 't verderf, al zou men zich zelf en al de zijnen er bij opofferen;
mer, men er.

[p. 45]

75

Dier sal, Hollandsche Vorst, u uwen hoomoed staen; ⁷⁵

 

En voorbood is my 't hart van schrickelijcke quaên: ^{75, 76 76}

 

Maer men beveeltse my diep in mijn borst bedooven ⁷⁷

 

Te sluyten: Ja de rouw, die alsoo qualijck hooven ⁷⁸

 

En passen haren gang kan na gheveynstheyts ry, ⁷⁹

80

Te dwinghen binnewaerts; om na te bootsen 'tbly

 

Ghelaet, met dit aenschijn 'twelck door verdriet en vreesen, ⁸¹

 

In treurens kreucken nu al moest bestorven wesen. ⁸²

 

Maer waer ick steelsghewijs van 't selschap wend mijn tredt.

 

Dan ist, dat eensaemheyt de sluysen open set

85

Voor mynen vollen moedt; dan komt met grooter krachten ⁸⁵

 

De droefheyt barsten uyt aen troosteloose klachten ⁸⁶

 

Aen suchten al te diep, aen tranen siedend heet ⁸⁷

 

Dan sijgh ick t'eenemael, en smelt ick in mijn leedt. ⁸⁸

 

Men laet niet toe dat ick aflegghe de cieraden

90

Des weelds, om aen te doen soo treurighe ghewaeden

 

Als mijn rampsalicheyt wel passen; en men lijdt

 

Niet, dat ick, mids in druck en kommers noodt, versmijt ⁹²

 

Sorghen, en sinlijckheên, daer voorspoedt bly van wanghen ⁹³

 

En groene frissicheyt des jeuchds mee zijn behanghen:

95

Maer o myn Bruydegoom, myn uytverkooren schat,

 

Myn uytverkooren Heer, hoe seere ducht ick, dat

75 uwen hoomoed, uw gewelddaad, uw vergrijp;
dier - staen, duur te staan komen.

75, 76 Zie Inleiding 1.4. (prospektief).

76 quaên, rampen.

77 bedooven, gedompeld, verborgen.

78 rouw, smart, die zo moeilijk te ontveinzen is;
alsoo, zo;
hooven, zich aan het hof bewegen.

79 en passen, enz.: eig. zijn gang kan afmeten naar de maat der geveinsdheid.

81 ghelaet, voorkomen;
aenschijn, gelaat.

82 bestorven, verdroogd.

85 moedt, gemoed;
met grooter krachten, met groot geweld.

86 komt barsten uyt aen, barst uit in.

87 al te, zeer.

88 sijgh ick 't eenemael, zink ik geheel en al ineen.

92 mids in, te midden van.

93 sorghen en sinlyckheên, bezigheden en lusten.

[p. 46]

 

Ghy 't weeuwelijcke kleedt verbiedt in uwen daeghen, ^{96-97 97}

 

Op dat ick t' korteling hebb' om uw doodt te draeghen! ⁹⁸

 

Dat ick verwachtende' hier, op 't Huys te Muyden bleef

100

'T welck in bewaering heeft, van Aemstel mynen Neef,

 

Was u bevel: maer in wat schijn ick sal aenschouwen ¹⁰¹

 

Uw wederkoomst, dat heeft verhoolen my ghehouwen

 

Den Hemel, die den mensch soo weynich uytsichts laet ¹⁰³

 

In saecken daer de tijdt noch eerst mee swangher gaet.

105

Ghy weet het rijcke Godt, wiens ooghen 't al ontsluyten

 

Wat dicht is voor de Son; die, daer zijn straelen stuyten,

 

Passeeren sonder moeyt; ooghen die t'gheenen keer ¹⁰⁷

 

En wemelen van vaeck; ooghen die nimmermeer ¹⁰⁸

 

Beswalcken vande nacht; ooghen die t'gheenen vlaeghen, ¹⁰⁹

110

En scheemeren van 't licht der schitterighe daeghen.

 

Och slaetse, slaetse doch met een beweeghen teer, ¹¹¹

 

O Vader goedt, nu eens ten langhen laetsten neer,

 

Op dese' ellendighe gheschende' onteerde vrouwe,

 

Die t'eenemael, helaes! ghedompelt leydt in rouwe,

115

Dien ramp volcht als haer schim, dien aenhangt eenen klis ¹¹⁵

 

Van swaericheên, daer gheen doorredden aen en is.

 

En naedemael't niet is uw goddelijcke wille ¹¹⁷

 

Dat ick van desen val erryse', oft opwaerts tille ¹¹⁸

 

Het overlaeden hoofdt, en beure' het door mijn quael; ¹¹⁹

120

Soo gundt my dat de doodt het voorts heel onderhael, ¹²⁰

96-97 Zie Inleiding 1.4. (prospektief).

97 in uwen daeghen, tijdens uw leven.

98 op dat, omdat;
korteling, weldra.

101 schijn, toestand.

103 uytsicht laet, een blik gunt in de toekomst.

107 t'gheenen keer, nooit.

108 wemelen, telkens knippen.

109 beswalcken, verduisterd worden;
t'gheenen vlaeghen, nooit.

111 een beweeghen teer, teder medelijden, deernis.

115 dien die, wie;
schim, schaduw;
eenen klis, een klis, (onderwerp).

117 naedemael, aangezien.

118 erryse', verrijze.

119 quael, hartzeer, smart.

120 heel, geheel en al;
onderhael, volgens Oudemans o.c.: achterhale; als dat goed mocht zijn, het hier hoogstwaarschijnlijk ook de dubbelebodembetekenis van: omlaag hale, vgl. vs. 119: en beure' het door mijn quael.

[p. 47]

 

En met haer killende' handt dees weenende' ooghen luycke; ¹²¹

 

En graeve' in d'aerd' een wech waer lancx dat ick ontduycke

 

Des levens leyde licht van alte stercken dach, ¹²³

 

En al den druck, daer ick niet teghens op en mach. ¹²⁴

125

Doch, is de doodt, dien de gheluckighe vervloecken,

 

Te waerden gast, om my verfoeyde te besoecken? ¹²⁶

 

Soo zijt ghy welkoom my in mynen banghen noot,

 

O sorchsachtende slaep naemaeghe vande doodt;

 

Die stillen kundt alleen het knaeghen van mijn smarten;

130

Die u ontfarmen laet der afghepijnder harten; ¹³⁰

 

En noodicht 't lichaem mat en 't treurighe ghemoedt

 

Nu tot vergheetelheyts volschoncken beecker soet.

 

Och oft de tooghen soo mijn harsenen bevinghen, ¹³³

 

Dat 's lichaems rust den gheest beschutte, voor 't bespringhen

135

Der beelden ijsselijck, voetstappen diep gheplant ¹³⁵

 

Van 's daechs verloopen anxt in 't weeckelijck verstandt. ¹³⁶

Twist

 

Hier, opghedondert uyt het voorburch vander Helle, ¹³⁷

 

Ben ick scheursiecke Twist: dien ghy met moeden felle, ¹³⁸

121 killende, koud makende, verstijvende.

123 leyde, onaangename, hatelijke;
dach, daglicht.

124 op en mach, op kan.

126 te waerden, een te waarde, hoge.

130 die u ontfermt over de door verdriet uitgeputte harten.

133 tooghen, teugen.

135 beelden, droombeelden, visioenen;
voetstappen, indrukken. Nu komen de figuren uit Machtelts benauwde dromen op het toneel, Veenstra 53.

136 's daechs verloopen anxt, de angst, die men des daags geleden heeft.

137 Worp wijst in zijn De invloed van Seneca's treurspelen, 1896, blz. 104, op de overeenkomst tussen het verschijnen van Twist, Bedroch en Gheweldt met het begin van Seneca's Agamemnon en Thyestes. G. Kalff voegt daaraan toe dat in het begin van Garnier's Porcie Megera uit de hel opstijgt, gevolgd door Tisiphone en Alecto (Hooft's verplichtingen aan Fransche en Italiaansche dichters, Ts. voor Ned. taal- en letterkunde 35, 1916, blz. 316). De afhankelijkheid van Garnier is praktisch zeker, maar sluit die van Seneca niet uit. Voor vs. 137-140, zie Cornelissen, blz. 63; zie ook Inleiding 1.2.2.; voor vs. 137-264, zie inleiding 1.4.;
opghedondert, te voorschijn gekomen;
voorburch, de hel wordt hier als een kasteel voorgesteld.

138 met moeden felle, in felle overmoed.

[p. 48]

 

Hollandsche Vorsten, hebt beswooren, om den kop, ¹³⁹

140

Teghen den Hemel vol van spijt, te steecken op. ¹⁴⁰

 

En wordt hy noch niet paersch? beswalcken noch de starren ¹⁴¹

 

Niet van mijns adems gift? sal noch de Maene marren ¹⁴²

 

Met saluw worden, van het gruwel dat zy siet? ¹⁴³

 

En sweet van grooten anxt de banghe nacht noch niet?

145

Zy doen 't ghewisselijck. 't vergifticht aerdtrijck mede

 

Ghevoelt dat ick'er ben: en waer ick het betrede,

 

Daer gheven haeren gheest de bloemen frisch, en 't kruydt;

 

En wat mijn voetstap deckt, daer smoort de wortel uyt. ¹⁴⁸

 

De toorens schudden van het hooghe Huys te Muyden,

150

Niet anders oft de windt van teghen over 't Zuyden ¹⁵⁰

 

In 's aertrijcks hollicheydt benauwt met onghemack ¹⁵¹

 

Om aemtocht woelde', en al zijn vinnen van hem stack. ¹⁵²

 

Soo schrickt haer 't oopen doen van dese grijns: soo anghen ¹⁵³

 

Met giftich blaesen haer dese ghekrulde slanghen. ¹⁵⁴

155

Aerselen sie ick hier de Zuyder Zee vervaert; ¹⁵⁵

 

En uyt verbaestheyt vliên zijn golven achterwaert, ¹⁵⁶

 

Beghevende de strandt, al waer ick ben verresen. ¹⁵⁷

 

Oft soud mijn achtbaerheyt dacht ick verwelleckt wesen? ¹⁵⁸

139 beswooren, door bezweringen opgeroepen.

140 spijt, verbittering.

141 beswalcken, dof, bezoedeld worden.

142 marren, dralen.

143 saluw, bleek, zonder glans (vgl. ang. sallow);
't gruwel, deze afschuwelijke gedaante.

148 smoort - uyt, verstikt.

150 de windt van teghen over 't Zuyden, de noordenwind.

151 benauwt met onghemack, met pijnlijke benauwdheid.

152 om aemtocht woelde, naar adem snakte;
vinnen, leden; zich geducht roerde.

153 't oopen doen van dese grijns, het verschijnen van deze monstergestalte;
anghen, beangstigen (haer slaat op alle verschrokken dingen vanaf vs. 140).

154 zie aant. op 174.

155 aerselen, terugdeinzen.

156 verbaestheyt, ontsteltenis.

157 beghevende, opgevend.

158 achtbaerheyt, reputatie.

[p. 49]

 

En ghy verkeert Bedroch, en moedwillich Gheweldt ¹⁵⁹

160

Een eersleep die my staech met siel en sin verseldt, ¹⁶⁰

 

En nu kort volghen moest, soo ghy my oyt verselden. ¹⁶¹

 

Waer blijfdy?

159 verkeert, vals;
moedwillich, onbeschaamd, vermetel.

160 eersleep, gevolg;
met siel en sin, met hart en ziel.

161 kort, kort achter mij;
soo, zoals;
oyt, altijd.

Gheweldt. Twist

Gheweldt

 

Wacht u voor verlaeter my te schelden. ¹⁶²

 

Verwijt my slappen moet nocht traecheyts ongherucht. ¹⁶³

 

Uyt boosheyts lendenen is noyt ghesproten vrucht ¹⁶⁴

165

Die soo veel harde moeyt', en arbeyds heeft verswolghen, ¹⁶⁵

 

Nocht ander soon soo fors, soo dapper, soo verbolghen.

 

In 't Oorloch treede' ick staech aen Mars zijn rechter zy ¹⁶⁷

 

En nerghens houdt hy 't lijf verseeckert sonder my. ¹⁶⁸

 

'Kheb niet vergheefs ghedoocht dat my de God der voncken ¹⁶⁹

170

In 't ruwe stael van hooft tot voeten heeft bekloncken;

 

En naghelvast aen 't lijf dit knarssende gheseet ¹⁷¹

 

Met kraft ghedwonghen, dat van riem noch gesp en weet:

 

Maer om dat ick my t'ontwapenen t'gheenen tyen

 

Gheswooren heb by d'Heylicheên der Raseryen. ¹⁷⁴

175

Dus gae, dus stae, dus waeck, dus slaep ick, nimmer uyt

 

Het yser bars, en bruyck het Harnas als mijn huyt. ¹⁷⁶

162 verlaeter, iemand die zich verlaat, talmt, treuzelt.

163 traecheyts ongherucht, traagheid, die tot schande strekt.

164 lendenen, beschouwd als de zetel der vruchtbaarheid. Uit iemands lendenen voortkomen is een bijbelse uitdrukking.

165 harde moeyt', pijnlijke inspanning.

167 Mars, de god van de oorlog.

168 verseeckert, veilig.

169 de God der voncken, Vulcanus, de god van 't ijzersmeden en koperslaan, als zodanig ook wel Mulciber geheten.

171 gheseet, gewaad, harnas.

174 Raseryen, furiën, wraakgodinnen, Tisiphone, Alecto en Megera, voorgesteld met een afschuwelijk gelaat, adderenhaar, bloedige ogen en gewapend met fakkels en slangen.

176 bars, ruw, hard.

[p. 50]

 

Dit swaerdt is m'inde vuyst ghesmeedt; naektarmde reusen

 

Op aenbeeldt, souden 't met gheen logghe mookers kneusen.

 

Mijn suster volcht met vlijt; en kan niet wesen veer. ¹⁷⁹

Twist

180

Bedroch komt voor den dach.

179 met vlijt, spoedig, haastig;
veer, ver.

Twist. Bedroch. Gheweldt

Bedroch

 

Gheen ding en haet ick meer. ¹⁸⁰

Twist

 

In dicke duysternis en wordt gheen Eer verkreghen.

Bedroch

 

Die jaech ick niet.

Twist

 

Noch ooc geen aensien.

Bedroch

 

Dats my teghen. ¹⁸²

Twist

 

Lust valsheyt u alleen?

Bedroch

 

Daer ist. ¹⁸³

Twist

 

Komt even graech.

180 gheen ding en haet ick meer, nl. dan de dag, het licht.

182 dats my teghen, daar heb ik een afkeer van.

183 daer ist, dat is het juist;
komt even graech, kom dan even graag, toch, maar, voor de dag.

[p. 51]

Bedroch

 

In't duyster tiertse best.

Twist

 

S'is aldergrootst by daech.

Bedroch

185

Met weynich proncx en is het licht soo niet te mompen. ¹⁸⁵

Twist

 

Uw voorschoot is soo schoon. ¹⁸⁶

Bedroch

 

Dat net is voor de plompen.

Twist

 

Blancketselkorst beveynst u aensicht om end' om. ¹⁸⁷

Bedroch

 

Blancketsel liecht te blaeuw, want dat ick my vermom. ¹⁸⁸

 

Mijn Sluyer, en het kap noch wat verschickt zijn moesten. ¹⁸⁹

Gheweldt

190

Onsalighe Goddin, wat neemdy te verwoesten ¹⁹⁰

 

Voor bloeyend rijck, 't welck sloopt vermast van weeld' en schat? ¹⁹¹

 

Oft uyt te royen voor vermoghen groote stadt? ¹⁹²

185 mompen, bedriegen.

186 voorschoot, uiterlijk voorkomen?
dat net enz., met dat nette (voorkomen) kan men domme mensen vangen, bedriegen.

187 beveynst, bedekt, vermomt.

188 liecht te blaeuw, liegt niet voldoende.

189 het kap, het kapsel(?).

190 onsalighe, verderfelijke;
wat neemdy enz., wat voor bloeiend rijk zijt gij van plan te verwoesten.

191 sloopt, te niet gaat;
vermast, vetgemest; volgens Lipsius zijn de oorzaken voor binnenlandse krijg: het Fatum, Gods raadsbesluit en weelde, zie Veenstra, Invloeden, blz. 207.

192 vermoghen, machtige.

[p. 52]

 

Oft voor Doorluchtich Huys en stamme te vernielen?

 

Werwaerts hebdy 't gemunt?

Bedroch

 

Wy volgen op uw hielen.

195

Myn sinnen zyn, o al t'onderbrenghende Twist,

 

Ghescharpt tot uwen dienst op duysentderley list,

 

En valsheyt wayfelooch; al wat 'er in 't vermoghen ¹⁹⁷

 

Van blinde laeghen is, en van verbloemde loghen, ¹⁹⁸

 

Van arghe schallickheyt, van dubbeltongsheyt stouwt, ¹⁹⁹

200

Van haetlyck vainsen, van deurtraptheyt meenichvouwt,

 

Van nydighe' achterklap; al wat, met slimme treecken, ²⁰¹

 

Verradery vervloeckt is machtich te besteecken; ²⁰²

 

Wat met meyneedicheyt die Godt vergheeten pry ²⁰³

 

Is door te dryven; laet dat komen aen op my. ²⁰⁴

205

En zyt gherust, heb ick de Griecken konnen leeren, ²⁰⁵

 

De Goôn te roepen om een dackschaer, met haer sweeren; ²⁰⁶

 

Te leyden om den tuyn, de kindren door het spel,

 

De mannen door den eedt; en met het vossevel

 

Behendich aenghenaeyt, te stoppen en vervanghen

210

Al waer de leeuwenhuyt niet toe en mochte langhen: ^208b-210

197 wayfelooch, die iemand niet flink durft aanzien, gluiperig.

198 blinde, onzichtbare.

199 arghe schallickheyt, gemene, lage sluwheid;
dubbeltongsheyt stouwt, brutale dubbelhartigheid.

201 nydighe', afgunstige.

202 vervloekt verraad heimelijk kan klaar krijgen.

203 pry, kreng, gemeen wijf.

204 door te dryven, gedaan te krijgen.

205 heb ick, als ik enz. (voorwaarde).

206 te roepen om een dackschaer, voor de gek te houden; eig. om iets dat zij toch niet kunnen geven; een dakschaar bestaat niet;
sweeren, eden.

208b-210 en met het vossevel enz., en waar kracht niet toereikend was, die door list aan te vullen en te vervangen; Veenstra, Invloeden, blz. 76, waar hij van Montaigne aanhaalt: où la peau du lion ne peut suffire, il y faut coudre un lopin de celle du renard. Op blz. 222 citeert hij een door Lipsius uit Plutarchus vertaald gezegde van een Spartaanse koning: Ubi Leonina pellis non pertingit, oportet Vulpinam assuere. De beelden van leeuw en vos horen bij de staatsmanskunst van Machiavelli, zie Veenstra blz. 54-56 en Inleiding 1.1.

[p. 53]

 

Heb ick het Roomsche volck, nasaeten van dat vry, ²¹¹

 

Oprecht en preusch gheslacht ('t welck tot verradery ²¹²

 

Te vroom, nauw anders streed als onder vliênde vlagghen) ²¹³

 

Doen keeren tot vergif, en tot bedeckte dagghen: ²¹⁴

215

Heb ick den Helschen Jood bewaerder van de bus, ²¹⁵

 

Zyn Meester en zyn Godt doen levren door een kus:

 

Ick sal wel strecken nu een dochter van de boosheyt. ²¹⁷

Twist

 

Aen werck ick helpen sal u vernuftighe loosheyt:

 

En u schendsiecken arm aen oeff'ning te ghelyck.

Gheweldt

220

'T zy ghy ghegrepen aen wilt hebben 't Fransche ryck;

 

Tusschen Garrone' en Loyr de borgherschap ontuyen; ²²¹

 

De Seyne krom van loop, teghen de Rosne' opruyen; ²²³

 

Oft witte' en roode Roos verhitten in 't gheschil,

 

En stoppen toe, den Tems, met lycken zynen kil; ²²⁴

225

Oft Duytslandt schudden, dat de Vorsten haer versetten ²²⁵

 

Teghen de Steden op haer vryheit trots; oft wetten

211 Roomsche, Romeinse.

212 vrij, oprecht en preusch, edel, rechtschapen en grootmoedig, zie vs. 430.

213 nauw, nauwelijks;
vliênde vlagghen, vliegende vaandels.

214 dagghen, dolken.

215 den Helschen Jood, Judas;
bewaerder van de bus, van de beurs (vgl. Joh. 12, 6; 13, 29).

217 strecken, zijn, dienen als.

221 ontuyen, in rep en roer brengen. Hooft denkt hier waarschijnlijk aan de honderdjarige successie-oorlog (1339-1453) en aan de boerenkrijg, de Jacquerie (1358).

223 Rosne, Rhône.

224 kil, bedding. De vermelding van de strijd tussen het huis Lancaster, de roode roos, en dat van York, de witte roos (1455-1485) is natuurlijk ook een anachronisme.

225 Men denke aan de grote stedenoorlog (1388), die in Zuid-Duitsland van het meer van Konstanz tot aan de Main gevoerd werd.

[p. 54]

 

Den Portugeeschen haet teghen den Castiljaen; ²²⁷

 

Oft in het averouwdt Italien klaeuwen slaen, ²²⁸

 

En ryten het van een, door't doodelijck krackeelen

230

Van Guelf, en Gibelin de schaedelijcke deelen: ²³⁰

 

Oft dat u lust den Turck teghen den Tartar rap; ²³¹

 

Teghen den Mameluck der Persen ridderschap; ²³²

 

Den geelen Indiaen teghen het rijck van Chine; ²³³

 

Den schenstraet Arabees teghen den Abissine; ²³⁴

235

Teghen den Christen kloeck des Moors verbolghen krop;

 

Strandt teghen Strandt, Zee teghen Zee te maecken op; ²³⁶

 

De Koninghen vol prachts, Hertoghen grof van haven, ²³⁷

 

Te doen in haer bederf, met arren moede draven; ²³⁸

 

't Aertrijck in vier en vlam te stellen; en in roer ²³⁹

240

Weerspannich overeyndt 's ontsetten werelts vloer: ²⁴⁰

 

Mijn handt en wederstaen noch waepenen, noch wallen; ²⁴¹

 

S'is reedt, gheeft als ghy wilt teecken om aen te vallen. ²⁴²

 

Mijn spieren joocken. ^220-243

Bedroch

 

Ick van grooten yver swoech.

227 In de 14e en 15e eeuw leest men herhaaldelijk van strijd tussen Portugezen en Castilianen; vooral de overwinning van Jan de Onechte (1385-1433) bij Aljubarota is bekend.

228 averouwdt, overoud.

230 schaedelijcke, kwetsbare; de sch. deelen, bijstelling.

231 Hier kan worden gedacht aan de strijd tussen Bajazeth en Timurlank, het hoofd der Tartaren of Mongolen, die in 1402 de Turken bij Angora versloeg.

232 Selim I (1512-1520) verovert Egypte.

233 de geele Indiaen, het Mongoolse ras. In 1218 werd China door de Mongolen onder Temudsjin veroverd.

234 schenstraet, straatschender, rover;
Arabees, Arabier.

236 te maeken op, op te zetten.

237 grof van haven, rijke.

238 bederf, verderf;
met arren moede, doldriftig.

239 te stellen, hoort ook bij de rest van 239 en bij 240.

240 's ontsetten werelts vloer, de ‘vloer’ van de uit haar voegen gerukte wereld.

241 Na het geheel van 220-240 volgt nu de hoofdzin.

242 reed, gereed.

220-243 Zie Inleiding 1.2.3. Let goed op de zeer vele samentrekkingen.

[p. 55]

Gheweldt

 

Waer leyd de tocht? ²⁴⁴

Twist

 

Ghy zijt voor dees tijd ver genoech.

245

Legt krachten ghy te kost, ghy konst en listicheden, ²⁴⁵

 

Aen 't plaeghen van dit Volck, op Aedel, Graef, en Steden ²⁴⁶

 

Uw raeserye veldt, gaet haer, met loose grondt ²⁴⁷

 

En gladde stricken aen; en brengt met helsche vondt ²⁴⁸

 

De voorsichtichste by, bedreyt haer de ghedachten; ²⁴⁹

250

Dat zij niet weeten waer vertrouwen, waer haer wachten,

 

Door al te scheeven gang verbijstert in het spoor.

 

Houwt mijn voetstappen warm, ick treed' u moedich voor.

 

Thans sullen haer oock bykoomen de Krijch moordaedich, ²⁵³

 

De leedtkauwende wraeck, de wreetheyt onghenadich, ²⁵⁴

255

De rouwe roodooch, en den honger slytevlees ²⁵⁵

 

Met haeren quaeden raedt, de verweloose vrees ²⁵⁶

 

Met archvermoên haer naeste bloedt, den armoe smaelijck, ²⁵⁷

 

De kortademde moeyt, de doodt van opsicht laelijck. ²⁵⁸

 

Elck schricklijker om sien als ander, met een swerm ²⁵⁹

260

Van sorghen knaeghende' en te machtich alle scherm. ²⁶⁰

244 waer, waarheen.

245 legt krachten ghy te kost, bezigt gij geweld.

246 plaeghen, leed berokkenen, kwellen.

247 raeserye, woede;
veldt, doet neerkomen;
gaet haer, valt enz. hen aan met valse redeneringen en legt hun slimme lagen.

248 brengt de voorsichtichste by, enz. misleidt de schrandersten met helse middelen.

249 bedreyt, verwar, verstrik, bedrieg.

253 t'hans, straks;
haer by koomen, hen overvallen.

254 leedtkauwende, de belediging, het onrecht, niet vergetende; wrokkende;
onghenadigh, wrede.

255 roodooch, met ogen, rood door het wenen;
slytevlees, die het lichaam doet vermageren.

256 raedt, raadsman;
verweloose, bleke.

257 archvermoên, achterdocht;
den armoe smaelijck, de verachte armoede.

258 moeyt, arbeid;
opsicht laelijck, die er afschuwelijk uitziet.

259 de een nog schrikkelijker om aan te zien dan de ander.

260 te machtig alle scherm, alle bescherming, tegenweer te machtig.

[p. 56]

 

Scheuren en schenden sullen zij, rooven en rucken

 

Vellen, en villen elck om strijdt, scheeren en plucken ²⁶²

 

'Tbetoverde gheslacht. ²⁶³

Bedroch

 

Voochdesse treedt voorheen.

Gheweldt

 

Wy volghen onvermoeyt met evenwyde schreên.

Rey van Aemstellandsche Jofferen

265

Wie sal in Prinssen dienst voortaen ²⁶⁵

 

Sich quyten vroom, oprecht, en heylich? ²⁶⁶

 

De beste 't booste loon ontfaên, ²⁶⁷

 

En nerghens is de trouwe veylich.

 

 

 

Den Heere van Velsen in vreemden landt ²⁶⁹

270

Lach onder onbekende daecken, ²⁷⁰

 

Als nyver, en nechtich, en trouw ghesant; ²⁷¹

 

En dreef des Graefs van Hollandt saecken. ²⁷²

 

 

 

Om 't voordeel zijns Landtsheeren, liet

 

Hy 't soete slaepen alle nachten;

275

Zijn nieuwe bruydt en had hy'er niet, ²⁷⁵

 

Die hem zijn sorghen kon versachten.

262 scheeren, roven;
plucken, beroven.

263 betoverde, verstrikte, verwarde;
voochdesse, gebiedster;
voorheen, vooruit.

265 Prinssen, van de vorst.

266 heylich, godvruchtig.

267 't booste, het slechtste.

269 te Bergen in Henegouwen.

270 onbekend, vreemd.

271 nechtich, nauwlettend, ijverig.

272 dreef, behartigde.

275 zijn nieuwe bruydt, zijn jonggehuwde vrouw.

[p. 57]

 

Hoe luttel vermoed hy, dat ouwden haet

 

Hem had soo verre doen versenden,

 

En middeler tijdt, met oevelen raedt, ²⁷⁹

280

De Graef zijn eere socht te schenden? ²⁸⁰

 

 

 

O saet des Roomschen Konincx waerdt, ²⁸¹

 

Wat oorsaeck had uw onbesweecken

 

En moedich hart van eelder aerdt, ²⁸³

 

Met soo verwoeden brandt ontsteecken? ²⁸⁴

 

 

285

Dat was een antwoort alte straf ²⁸⁵

 

En qualijck op zijn hoofs behouwen, ²⁸⁶

 

Dat d'altevrijpostighe ridder gaf, ²⁸⁷

 

Doen ghy hem verchd' uw boel te trouwen. ²⁸⁸

 

 

 

Dat ick (Godt lyd het nimmermeer)

290

Zy teghen die schand opghewassen;

 

Sprack Geeraert van Velsen tot zyn Landtsheer,

 

Uw slete schoen myn voet niet passen. ²⁹²

 

 

 

De Graef verbeet zyn leedt, tot dat ²⁹³

 

Men d'adelycke Maechdt van Woerden,

295

In staetlyck selschap, uyt haer stadt,

 

Voor Vrouw op 't Huys te Velsen voerden.

279 oevelen, verkeerde.

280 De allerzwaarste hoon is vrouwenverkrachting, zegt Hugo de Groot (zie Veenstra, 76), zie vs. 370.

281 o saet, enz., o zoon van de edele Roomse Koning, Willem II.

283 eelder, edele.

284 brandt, gramschap;
ontsteecken, ontstoken.

285 straf, bars.

286 behouwen, beschaafd.

287 altevrypostighe, al te ronde, te rondborstige.

288 verchd', vroeg.

292 slete, versleten, afgedankte.

293 leedt, toorn, woede.

[p. 58]

 

Doen raeckte, door verspeeten smart, ²⁹⁷

 

De Vorstelycke Boel aen 't rasen;

 

En heeft het smoockend vier, in 't hart,

300

Weer door zyn ooren, opgheblasen.

 

 

 

Hoe selden sal, in Minnes gloedt,

 

Smeeckende mondt haer bede missen? ³⁰²

 

En ghy Hovaerd, en Overmoedt, ³⁰³

 

Hoe kundy 's menschen bloedt ophissen?

 

 

305

De Grave reed na 't Slotelijn

 

Dat in 't gheboomt verschuylt zyn kruynen;

 

Daer Hollandt op zyn smalst mach zijn,

 

En krimpt voor 't stuyven vande Duynen.

 

 

 

De Duynen die by verwaeyt onweêr, ³⁰⁹

310

Met grondt met al de vruchten snoepen, ³¹⁰

 

Als de Noordzee en Wijckermeer

 

Elck met oneven keel beroepen. ³¹²

 

 

 

Vrouw Machtelt staeckte' haer naeldwerck knap, ³¹³

 

Als zy de tyding heeft vernomen,

315

En daelde vande wenteltrap,

 

Om haer Landtsheer te moet te komen.

 

 

 

Nieuws van uw Man, myn Nicht, seyd hy

 

Niet lang ghy spaenen sult uw Minne; ³¹⁸

 

Leydt my daer 't is om spreecken vry. ³¹⁹

320

Zy gaet, hy volcht ter kamer inne.

297 verspeeten smart, smart die verbittering was geworden.

302 smeeckende, vleiende;
haer bede missen, haar bede niet vervuld zien.

303 overmoedt, trots.

309 verwaeyt onweêr, stormweer; ed. 1636;
Duynen die.

310 met grondt met al enz., met grond en al de vruchten wegnemen.

312 elck met oneven keel beroepen, elkander beroepen met ongelijk geluid, stem.

313 knap, onmiddellijk.

318 ghy spaenen sult uw Minne, zult gij uw geliefde missen.

319 daer 't is om spreecken vrij, waar wij vrij, zonder gehoord te worden, kunnen spreken.

[p. 59]

 

Mits dat de grendel gaf een kras, ³²¹

 

Hoe seer ontsetten al haer leden? ³²²

 

De Graeve werd ghewaer wel ras,

 

Dat woorden daer gheen proef en deden. ³²⁴

 

 

325

Zy riep soo luyd kracht, en gheweldt; ³²⁵

 

Wat maeckt ghy mijn edele Landesheere? ³²⁶

 

Waer daer een man op my ghestelt,

 

Ghy soudt hem met uw swaerdt afkeeren. ^327-328

 

 

 

Hoe zy meer riep, en kermd', en badt,

330

Hoe dat hy dwong en drieschte grover; ³³⁰

 

Tot dat de' Heylloose lust was sat,

 

En gaf zyn hart den wroeghinghe' over. ³³²

 

 

 

Nu, ducht ick, brouwt de wraeck versteurt

 

Den gantschen Lande quaedt met hoopen: ³³⁴

335

O Godt wat d'Overheydt verbeurt ³³⁵

 

d'Onnoosele' al te dier bekoopen! ^{336 335-336}

321 mits dat, tegelijk dat;
de grendel (die de graaf namelijk van binnen toeschoof).

322 ontsetten, door schrik verbijsterd worden.

324 gheen proef en deden, niets baatten, vermochten.

325 kracht, hetzelfde als geweld; zij riep dat men haar kracht en geweld aandeed (vgl. verkrachten).

326 maeckt, doet.

327-328 indien een man mijn tegenstander was, mij aanviel, behoorde gij hem te bestrijden (en thans doet gij zelf mij geweld aan).

330 dwong, des te sterker legde hij haar zijn wil op;
drieschte, dreigde.

332 ed. 1636: der wroeging.

334 met hoopen, veel.

335 verbeurt, misdoet.

336 onnoosele', onschuldigen.

335-336 zie Inleiding 1.2.3.