De lucht

Gewone en zeldzame verschijnselen van den dampkring

Hoofdstuk IX.
Over het onweder.

Acht en dertigste les.
Korte beschouwing over het Onweder. - De Bliksem en de Donder.

Een der treffendste natuurverschijnselen, waarbij de mensch zijne eigene onmagt best kan leeren gevoe-

[p. 56]

len, en de grootheid en majesteit van God meest kan leeren bewonderen, is voorzeker het Onweder.

De hoofdzaak is daarbij het meermalen herhaalde bliksemen en donderen.

Bovendien is het onweder gewoonlijk nog door regen, ook wel door hagel, en meer of min hevigen stormwind vergezeld, welke laatste gewoonlijk het onweder voorafgaat, en na de volslagene uitbarsting daarvan, weder een einde neemt.

Wat eigenlijk de bliksem is, en hoe hij ontstaat, weet men niet; doch als gij genoegzaam in de Natuurknnde gevorderd zijt, zult gij vernemen, welke overeenkomst men tusschen hem en eene electrische vonk heeft opgemerkt, waardoor de zoogenaamde bliksemafleiders hun aanzijn hebben verkregen.

De donder, welke den bliksem gewoonlijk vergezelt, ontstaat waarschijnlijk door het plotselijk uitzetten en weder zamenvallen der lucht.

Dikwijls verloopen er eenige seconden, na de verschijning van het licht, eer men den slag hoort; ofschoon beide te gelijk ontstaan. Dit laat zich verklaren, als men bedenkt, dat het licht, ongeloofelijk snel zijnde, bijna geen' tijd behoeft om eenige duizende ellen afstands te doorloopen, terwijl het geluid, minder schielijk voortgaande, ééne seconde tijds noodig heeft, om zich slechts 340 ellen voort te planten. Verloopen er dus vijf seconden na de verschijning van het licht eer de slag valt, dan is hij, 1700 ellen van ons verwijderd, onstaan.

[p. 57]

Negen en dertigste les.
Over het ontstaan van het Onweder.

De meeste onweders vinden plaats in den zomer, en wel vaker des namiddags en des avonds, dan des voormiddags en des morgens.

Gewoonlijk gaat eene zoele, broeijende, drukkende lucht met onbewolkten hemel, bij een onweder, vooraf.

Niet alleen menschen, maar ook dieren worden hierdoor gespannen, en, zooals men het gemeenlijk uitdrukt, benaauwd. Lieden, van een zeer prikkelbaar en zwak zenuwgestel, ondergaan in deze oogenblikken dikwijls eene angstige beklemdheid, die echter niets gemeens heeft met eenige vrees voor de mogelijke vernielingen van het onweder zelf.

Eerst na de uitbarsting van het onweder, en met het begin van den stortregen, vermindert deze benaauwdheid.

Inmiddels vormen zich aan den gezigteinder eene menigte eenvoudige wolken, die weldra donker worden. De vergrooting dezer wolken schijnt van haar zelven, als van binnen uit te gaan.

De onwederswolken onderscheiden zich van andere regenwolken door hunne geheel verschillende lichtschakering. Op sommige plaatsen is hare kleur donker grijs en gaat in het blaauwe over, terwijl

[p. 58]

onmiddelijk daarneven geelgekleurde deelen worden waargenomen, en op enkele plaatsen openingen ontstaan, waardoor men het daarachter gelegene blaauwe veld van het uitspansel ontwaart.

Dit laatste heeft echter slechts bij het begin of bij zeer ligte onweders plaats; want bij zware onweders of na de volkomene uitbarsting is de gansche hemel met wolken overtrokken.

Bij de beweging, welke de onwederswolken aannemen, schijnen zij niet den heerschenden wind, maar eene, uit haar zelven ontstaande, rigting te volgen, zoodat men niet zelden onwederswolken zich aan den hemel ziet vereenigen, die ieder uit een verschillend gewest van den horizon aankomen.

Veertigste les.
Vervolg.

Gedurende het opstapelen der donkere onwederswolken heerscht nog eene groote windstilte; maar somwijlen ziet men reeds eenige kleine bliksemstralen, die de groote voorafgaan.

Hoe langzamer deze onwedersvorming plaats vindt; hoe talrijker de afzonderlijke wolken van alle punten van den horizon bijeen trekken; hoe langer dit

[p. 59]

voorspel aanhoudt; hoe sterker en langduriger de hitte te voren geweest is: des te heviger zal doorgaans het uitbrekende onweder zijn.

Ook het ratelen van den donder hoort men onder zulke langzame toebereidselen reeds in de verte, en wel een uur voor de eigenlijke uitbarsting.

Somtijds echter begint het onweder ook terstond met een zeer fellen bliksem, die door eenen hevigen donderslag vergezeld wordt.

De regen vangt met eenige zware droppels aan, die echter spoedig vermeerderen.

Met elken slag neemt de regen merkelijk toe, en niet zelden, stort hij in stroomen, als plasregen, neder.

Indien zich hagel met het onweder verbindt, valt hij terstond in het begin, hetzij alleen of met den regen vermengd neder. Vele aanvankelijk nedervallende zware regendroppelen schijnen gesmoltene hagelsteenen te wezen.

De hagelwolk kondigt zich, gelijk wij reeds aangemerkt hebben, door een bijzonder gedruisch en eene witgraauwachtige kleur aan.

Gaande weg veranderen de wolken van gedaante en hernemen de gewone graauwe wolkenkleur, terwijl het eigenlijke onweder, dat is, het bliksemen, donderen en regenen vermindert, en allengs geheel ophoudt.

De stralen der zon breken daarop door de wolken heen, en vormen in die, welke naar den horizon

[p. 60]

terugtrekken, den prachtigen regenboog, over welken laatste breeder in het volgende hoofdstuk zal worden gehandeld. -

Een en veertigste les.
Sterke Onweders. - Hoogte der Onweders. - Iets over het Onweder met betrekking tot ons Vaderland.

De sterkste onweders zijn die, welke in andere gewesten ontstaan zijn, en in volle kracht naar ons overkomen.

Groote onweders van dien aard doortrekken soms in 24 uren eene streek van 60, 80 en zelfs 100 duitsche mijlen.

Zulke groote, zich verre uitstrekkende, onweders nemen ook eene breedte van een tot twee mijlen aan.

Bij eenen lagen Barometerstand zijn de onweders gevaarlijker dan bij eenen hoogen.

Geheel ongegrond is het denkbeeld, dat onweders bij maanheldere nachten meer dan andere te vreezen zijn. Zij maken doorgaans bij nacht eenen dieperen indruk, en het verschrikkelijk openrijten van den donkeren hemel door de bliksemstralen, boezemt den mensch meer vrees in, dan op den helderen dag.

Op hooge bergen ziet men niet zelden onweders

[p. 61]

beneden zich. Het regent, dondert en bliksemt als dan in de laagte, terwijl men op den top des bergs den heldersten zonneschijn geniet.

Volgens zekeren geleerde is de gewone hoogte van het onweder, boven den vlakken grond, tusschen de 1500 en 3000 vademen.

Met betrekking tot ons Vaderland kan men ten opzigte der onweders aanmerken: dat zij veel naar de groote rivieren en de Zuiderzee trekken; dat het verschil van het aantal onweders in sommige streken opmerkelijk is.

Er zijn steden, die slechts drie uren van elkander zijn verwijderd, en van welke er in de eene jaarlijks tweemaal zooveel plaats hebben, dan in de andere.

De onweders schijnen in Gelderland zwaarder te zijn dan in Holland.

Twee en veertigste les.
Verbazende kracht van den Bliksem. - Bliksemafleiders.

Meermalen gebeurt het dat de bliksem ergens inslaat, en zelfs worden somtijds menschen en dieren door hem gedood.

Verbazend is dikwerf de kracht, welke hij bij dat

[p. 62]

inslaan aan den dag legt. Toen op de 6^den Augustus 1809 een huis te Manchester door den bliksem werd getroffen, schoof hij eenen steenen muur van 12 voeten hoog en 3 voeten dik, zonder hem overigens te verbrijzelen, derwijze opzijde, dat het eene einde 4, en het andere einde 9 voeten van zijne plaats was geweken. Het weggeschovene gedeelte bevatte 7000 baksteenen en woog 520 centenaars.

Het laatste doel van den bliksem, die uit eene onwederswolk losbarst, is echter altijd de aarde.

Gewoonlijk treft hij ligchamen, die zich hoog in de lucht verheffen, eer, dan lagere voorwerpen; hetzij omdat zij nader bij de onweêrswolk zijn, of omdat zij voor hem eene voortgaande leiding naar de aarde vormen. Zoodanige ligchamen zijn bergkruinen, boomen, torens, scheepsmasten, gevels en schoorsteenen van huizen, punten van bliksemafleiders enz.

De beste leiders van den bliksem zijn de metalen. Dezen worden het eerst door hem getroffen en hij gaat langs hen voort, zoo verre zij reiken.

Indien hij te voren door andere ligchamen is geleid, verlaat hij deze, zoodra hij metalen ontmoet. Van daar treft hij zoo ligt metalen knoppen, stangen en daken op torens en gebouwen.

Om bovengenoemde reden plaatst men dus genoemde Bliksemafleiders aan kerken, hooge gebouwen scheepsmasten enz., die uit metalen stangen bestaan, waarvan de punt zich boven de hoogste deelen van

[p. 63]

het gebouw behoort te verheffen, en zeer fijn moet wezen. Van deze punt, gaan de stangen verder langs het geheele gebouw heen, en eindigen in eenen vochtigen grond of in eene waterput.

Bij het onderwijs in de Natuurkunde zal men u over deze afleiders meerder zeggen; hier willen wij nog met een paar voorbeelden derzelver nuttigheid doen uitkomen, zoo als ons die door den Heer p. van der burg worden medegedeeld.

Op eenen berg in Carinthië stond een kerktoren, waar de bliksem jaarlijks vier, vijf of meermalen insloeg, en die in 50 jaren tweemaal geheel afbrandde. Nadat men nu den derden nieuw gebouwden toren van eenen afleider had voorzien, bleef deze ongeschonden.

De St. Michielskerk te Charlestown, welke van haren opbouw af, om de twee of drie jaren door den bliksem werd getroffen, bleef 14 jaren van dat inslaan bevrijd, toen men haar eenen afleider had gegeven.

Drie en veertigste les.
Voorzorgen bij het Onweder in acht te nemen.

In de voorgaande Les hoorden wij dat de metalen de beste leiders van den bliksem zijn.

[p. 64]

Na de metalen zijn het de menschen en de dieren, vooral wanneer zij in het vlakke veld de eenige uitstekende voorwerpen zijn, of wanneer zij zich overigens in de rigting zijner baan bevinden. Om deze redenen is het zeer gevaarlijk tijdens een onweder onder boomen, hooge muren enz. eene schuilplaats te zoeken; wijl, als deze worden getroffen, de bliksem op den mensch overspringt, en aldus naar de aarde wordt gevoerd.

Is men tijdens een onweder in het open veld, dan is het beste zich op eenen behoorlijken afstand van boomen enz, te houden.

De rook, die uit een' schoorsteen oprijst, trekt dikwijls den bliksem aan; daarom is het goed zich in huis van den schoorsteen verwijderd te houden.

Ook is het bijeenzijn van vele menschen in eene kleine ruimte alsdan niet zonder gevaar; wijl daar eene menigte vochtige uitwasemingen ontstaan, die almede den bliksem aantrekken.

Onder overigens gelijke omstandigheden, worden grootere verzamelingen van mensehen en dieren ligter door den bliksem getroffen, dan enkele personen.

De ligchamen der dieren, bijzonder die der paarden, schijnen eerder te worden getroffen, dan die der menschen. Althans men heeft verscheidene voorbeelden, dat de paarden voor eenen wagen door den bliksen getroffen worden, terwijl de voerman of koetsier onbeschadigd bleef. Waarschijnlijk moet de grootere dampwolk

[p. 65]

die de vermoeide en verhitte paarden omgeeft, als de oorzaak van dit verschijnsel worden aangemerkt.

Vier en veertigste les.
Vervolg.

Alhoewel de lucht zelve den bliksem niet geleidt, is toch het sluiten der ramen en vensters ten tijde van een onweder niet af te keuren, wijl er mogelijk vochtige lucht, wasem, rook enz. in de huizen aanwezig kunnen zijn, die wel degelijk den bliksem aantrekken, zoo als wij in de voorgaande les hoorden, en ons nog meer blijkt uit de omstandigheid, dat, als een boom door den bliksem wordt getroffen, deze gewoonlijk zijnen weg door de sappige ruimte neemt, die zich tusschen het hout en de bast bevindt, waardoor de boom als geheel geschild wordt.

Verder moeten wij hier nog aanmerken, dat eene overdrevene vrees ten tijde van een onweder tot niets dient, dan tot nadeel; wijl een hevige schrik en angst voldoende is, om den mensch te doen sterven. Gedenken wij liever dat gevallen van het dooden of kwetsen van menschen door den bliksem, gelukkig zeer zeldzaam zijn; dat de goede God altijd tot welzijn handelt, en zonder zijne toelating geen haar van ons hoofd kan vallen, veel minder een groot ongeluk ons kan overkomen.

Ten slotte zij hier nog gezegd, dat de vochtige

[p. 66]

aarde, en wel de oppervlakte daarvan, het laatste doel is van den bliksem, zoo als reeds in de 42^ste Les is opgemerkt.

Ofschoon hij op zijne baan derwaarts metalen smelten, muren doorboren, deurstijlen van een splijten, woningen in brand steken en velerlei andere verwoestingen aanrigten kan, zoo nemen toch, zoodra hij de oppervlakte van den aardbodem bereikt, alle sporen van vernieling een einde. De vloering der huizen, het muurwerk, dat zich onder den grond bevindt, de kleders, straatsteenen enz. blijven gewoonlijk onbeschadigd. De bliksem schijnt, nadat hij de oppervlakte der aarde heeft bereikt, door hare leidende vochtigheid zich naar alle rigtingen onmerkbaar te verliezen.

Somtijds slaat de bliksem ook in de aarde; alsdan boort hij dikwijls diepe gaten in den grond, doet het zand tot op eene diepte van 8 tot 10 ellen smelten, en vormt alzoo de dusgenoemde donderkeilen of donkerkegels, die men meest in zandachtige streken vindt.

Vijf en veertigste les.
Nut van het Onweder.

Om dit Hoofdstuk te besluiten, willen wij in deze Les over het nut van de onweders handelen.

[p. 67]

Niets is beter dan een onweder in staat, om onze tuinen en velden van schadelijke rupsen te verlossen, die, zoo het schijnt, zijn geflikker niet kunnen verdragen.

Ten tijde van den droogen nevel in het jaar 1783, waarover in het vorige Hoofdstuk is gehandeld, ontstond te Bramley in Kent in den nacht van den 20^sten op den 21^sten Julij een hevig onweder, hetwelk echter geene schade aanrigtte, maar de nevel, die eene maand lang had aangehouden, werd door den bliksem aangestoken, en verscheen als eene heldere vlam, doch zonder gedruisch. Nadat de donder had opgehouden, zag men deze vlam wit, en zoo helder, dat men daarbij konde lezen. De insekten, die tot nu toe de boomen hadden bedekt, waren geheel verdwenen.

Het onweder verkoelt bijzonder de brandende lucht, zuivert haar van de onreine dampen, en herstelt, om zoo te spreken, de geheele natuur. Zij schijnt dit zelve te gevoelen; alles geeft daarvan blijken: de planten rigten zich op; de bloemen verspreiden balsemgeuren; de vogelen beginnen op nieuw te zingen; het vee gaat weder aan het grazen, en ook de mensch, van zijne afmatting hersteld, en versterkt door de verfrischte lucht, keert vrolijk tot zijn werk terug, of gaat met vernieuwden ijver daarmede voort. -