De spelen van Gijsbrecht van Hogendorp

De vierde acte

[1] De Princesse Louysa en haer Voetster

Louysa

 

Eerweerdige goddin/ ghy Voedster aller saken/

 

Ghy die het blaeuw gewelf/ des Hemels hooghe daken/

 

Rontom den Aerden creyts hebt meesterlyck gestelt/

1630

Ghy die de Zee bepaelt door onsichtbaer gewelt:

 

Grootmachtige Natuer, O Moeder aller dingen/

 

Die uyt het ingewant soo overvloedich dringen

 

Van 'tvruchtbaer Aertrijck vet/ ghy die de schoone locht

 

Met soo veel loovers gult hebt constelijck doorwrocht:

1635

O Maelster van't cieraet des werelts groote zalen/

 

Ghy die den dagh vergult door Phebus blonde stralen/

 

Versilvert weer den nacht door Pheben Jaght-Godin/

 

Der Sterren gulden Choor een ware Coningin:

 

Ghy die den mantel groen de blyde Aerd doet dragen/

1640

Soo rijckelyck verciert/ in Lentens soetste dagen/

 

Met Bloemkens soet gelucht/ dat in zyn teere ieucht ¹⁶⁴¹

 

Des Aertrijcx hoovaerdy het Aertrijck selfs verheucht.

 

Ghy doet den Somer heet mit gulden Ayren proncken/

 

En maeckt den valen Herbst door eygen vruchten droncken/

1645

't Sneeuw-wit Satynen cleet/ geboort met silver Ys/

 

Eerwaerdicht al 't gelaet des couden Winters grys.

 

Dus geeft ghy yder beurt/ de dagen/ iaren/ tyden.

 

Nu gaet de gulden Son den tragen Creeft beryden/ ¹⁶⁴⁸

1641 soet gelucht, met zoeten geur.

1648 de zon treedt in het teeken van de kreeft, d.i. bij den aanvang van den zomer; de vermoording van den Prins vond plaats op 10 Juli 1584.

[p. 132]

 

En met een vlammich oogh bestraelt dit drooge landt/

1650

Verdort de bloemen fris/ en Ceres Garven brandt.

 

't Gevogelt danckbaer iuycht/ de schaduw-boomen bruysschen/

 

De silver Beecken coel slaep-tergich sluymer-ruysschen/ ¹⁶⁵²

 

De Velden ruych begraest die voeden 'tplechtich Vee/ ¹⁶⁵³

 

De Dieren in het Cruyt/ de Visschen inde Zee. ¹⁶⁵⁴

1655

Natueren schepsels al/ en wat men hier siet sweven/ ^1654-55

 

De vloeyende Natuer heeft alles stant gegeven/ ¹⁶⁵⁶

 

En dat den Mensch te staed/ en noch door milde ionst

 

Sy yvert onvermoeyt/ om door verborgen const

 

Te stellen goedertier d'ondanckbaer mensch te vreden

1660

Met gaven veelderley/ die wy soo snoot vertreden/

 

En oogen onbewust/ naer 'tgeen ons niet en faelt. ¹⁶⁶¹

 

Heylloose menschen/ die soo blindeling verdwaelt/

 

U niet en houdt vernoeghd met 'tgeen natuer gaet schencken:

 

Maer liever ongerust in prachten wilt verdrencken/

1665

Ach soo 't u was bekent wat soeter lusten dat

 

d'Eensame stilheyt geeft/ ghy koost geen Conincx schat

1652 slaep-tergich, slaap verwekkend.

1653 ruych begraest, dicht met gras begroeid; plechtich, statig, rustlg ¹⁾; achter dit vers leze men een punt.

1) De uitdrukking plechtigh vee wordt niet veel later ook door Vondel gebruikt in zijn Helden Godes (1620), De worstelaer [d.i. Jacob] vs. 3. Van Lennep gaf hiervan een zeer gezochte verklaring, die zich in de latere Vondeluitgaven heeft gehandhaald (ed. Sterck-Moller II, 335, noot op blz. 334) en ook in het Ned. Wdb. XII, 2464 wordt vermeld. Plechtig zou dan zijn schatplichtig, wat met betrekking tot vee zou doelen op het werpen van jongen. In verband met Jacob, die zich beroemde den veestapel van Laban te hebben vermeerderd, is deze verklaring wellicht verklaarbaar. Onze plaats bewijst dat zij onjuist is. Evenzoo vinden eenige plaatsen bij Spiegel (Hertsp. ed. A.C. de Jong (1930) II 449, III 106) e.a. een goede verklaring als men zich houdt aan de beteekenis: volgens regel en ritus, plechtstatig, waardig, ernstig.

1654 achter dit vers leze men een komma.

1654-55 landdieren, visschen en vogels.

1656 vloeyende, bewegende, naar de leer van Heraclitus, παντα ρει.

1661 en verlangen onwillekeurig naar hetgeen wij geheel niet missen.

[p. 133]

 

Voor d'onbekende weeld die 'tcleyn bewind can geven/ ¹⁶⁶⁷

 

De lieste Suster van het welgewilde leven ¹⁶⁶⁸

 

Is 't rustelyck gemoet/ dat niet en wert becoort

1670

Van 't gout/ dat menich uyt zyn sachten sluymer stoort.

 

O Princelijcken staet/ soo ghy by allen menschen

 

Doch eygen kundich waert/ voorwaer u niemant wenschen ¹⁶⁷²

 

En sou: oft dat gewis een yder waer bekent/

 

Hoeveel de gulden Croon des Conincx ruste schent/

1675

En hoe den scepter druckt zyn Conincklycke handen/

 

En hoe seer 'trycx bewindt hem perst met nauwe banden/

 

De scepter/ en de Croon/ ick weet/ dat man noch vrou/

 

Al vondt hy die op straet/ voor sich op raepen sou.

 

Myn ziel/ inden zy dorst/ den Hemel souse schelden/ ¹⁶⁷⁹

1680

Om dat hy my soo hooch in d'aertsche staten stelden/

 

En maeckten myn Princes: daer ick in myn gemoet

 

Versadicht van het groots/ in stiller lusten zoet

 

Myn leven slyten wou/ ontbloot van soo veel sorgen

 

Vermomde prachtens lust/ waer onder sit verborgen/

1685

(Laes!) so veel lijfs gevaer/ laes! soo veel lagen snoot/

 

Die dreygen yder stont den Prins met snelle doot.

Voetster

 

Ick weet niet myn Princes, wat u beweeght tot clagen.

 

Den Hemel streelt u sacht/ en heeft u opgedragen

 

Tot soo'n verheven staet/ daer in de grootste Vrou/

1690

Haer (sonderling vernoeght) geluckich roemen sou.

 

Ghy schelt den Hemel/ maer O myn Princes vercoren/

 

Wacht u/ dat die (vergramt) u niet laet comen voren

 

Een oorsaeck dat met recht ghy hem beschelden meucht/

 

Of walgt u/ o myn Kindt/ van al te grooten vreucht?

1695

Ick sien u als Godin van allen Staten groeten/

1667 cleyn bewind, eenvoudig bestaan.

1668 welgewild, welbemind.

1672 eygen kundich, even goed bekend.

1679 inden, lees indien (evenals uitg. 1639).

[p. 134]

 

Een yder sich verheucht wan hy u mach ontmoeten/

 

Myn Heer de Prins u Man draeght sich soo in zyn staet/

 

Dat zyn verheven deucht en roem ten Hemel gaet.

Louysa

 

't Is waer/ ick alle daech soo vol eerwaerdicheden

1700

Wort feestelyck gegroet/ en yver aengebeden

 

Van alderley geslacht/ maer ach wat's dat een lust/

 

Die altyt inner draecht een hert soo ongerust/ ¹⁷⁰²

 

Dat yder loof wat rept/ my dunckt/ men comt my clagen/ ¹⁷⁰³

 

Het Landt dat is verraen/ u Prins die is verslagen/

1705

Den vyant meester is/ u Wallen comt hy naer.

 

Ach 'thayr my dickwil recht door dit beducht gevaer. ¹⁷⁰⁶

 

Den sacht-gewenschsten slaep/ als trooster van d'onrusten/ ¹⁷⁰⁷

 

Die tergt my al versaecht met droomen vol onlusten/ ¹⁷⁰⁸

 

En my verschrickich dreycht met 't een oft 'tander leet/

1710

De Ziel my tuycht gewis/ veel ongelucken wreet

 

My nad'ren alle uyr. laes/ dulle rasernijen!

 

Och of de menschen dom wel wys hun conden myen/ ¹⁷¹²

 

Dan 't geen natuer vereyst/ te wenschen wyders niet!

 

De werelt al vernoecht geen doodelijck verdriet

1715

Beproefden yder stondt/ door soo veel ydel lusten/

 

Onnut was al den pracht/ den honger graech men blusten/

 

Niet door soo veel gerichts/ maer wel met weynich spijs/

 

Geen Coninck was van nood/ geen Rechter rechten wijs/ ¹⁷¹⁸

1702 inner, innerlijk, in mij.

1703 Dat yder loof wat rept, dat elk ruischend blad mij iets schijnt te zeggen.

1706 recht, te berge rijst.

1707 -gewenschsten, uitg. 1639 -gewensten.

1708 tergt my al versaecht, plaagt mij in mijn angst.

1712 hun conden myen, ervan konden afzien iets meer te wenschen dan hetgeen de natuur vereischt.

1718 rechten wijs, behoefde wijs recht te spreken.

[p. 135]

 

Al d'oorloochs listen wreet en golden niet met allen/

1720

Geen Borgers trotsten stout op hun verheven wallen/

 

Bepeer'lde scepters/ ende gulden Croonen ryck/

 

Dan werden min gelieft alst vuyl vertreden slijck.

 

Gerust was al het landt/ de volk'ren stil in vrede

 

Die leefden onbenyt/ een yder vreuchdich dede

1725

'Tgeen hem Natura riet: Lucullus weeld oft pracht/

 

Noch Cesars Monarchy en wirt dan niet geacht. ¹⁷²⁶

 

Gelijck een yder was/ soo sou een yder wesen.

 

Geen wreede beul ons siel en pynighde met vresen/

 

Om quetsingh van ons Eer/ oft van ons staet of landt/

1730

Waer door 't gemoet ontstelt van enckel wraek-lust brandt.

 

Maer o wy menschen zyn soo dom in onse daden/

 

Dat laes wy om den schijn het ware goet versmaden.

 

Wat is doch staet/ oft eer? wat's rijckdom/ goet/ oft schadt?

 

Vermogen die in't minst te geven't gene dat

1735

Ons aldermeest ontbreeckt/ dat's innerlijck vernoegen?

 

Ach neen: Want eer 'tgeval can stiller rust toe voegen ¹⁷³⁶

 

De onbecoorde siel van d'alderlaechste mensch:

 

Veel veylder wert vernoecht in syn verneerde wensch ¹⁷³⁸

 

D'eenvoude huysman slecht/ dan s'Conincx hooghe sinnen/ ¹⁷³⁹

1740

Die niet dan scepters oft veel heersching groot beminnen:

 

Want d'een het coopt om sweet/ en d'ander om het bloet/

 

Dat d'ondersaten dwaes hy voor hem storten doet.

 

Ach Hemel waert u lust/ en wilde ghy dat geven/

 

Dat heden ick verliet dit groots opsichtich leven/ ¹⁷⁴⁴

1745

En myn vertrock in stilt/ in eenich hutjen laech/ ¹⁷⁴⁵

 

En dat myn siel ontbloot van sorgen dien ick draech/

1726 wirt, uitg. 1639 wiert.

1736 want het lot kan eerder rust en tevredenheid schenken aan den allereenvoudigste.

1738 veylder, veiliger, zekerder; verneerde, nederige.

1739 d'eenvoude huysman slecht, de gewone simpele landman.

1744 opsichtich, aanzienlijk.

1745 myn vertrock, mij terugtrok.

[p. 136]

 

Eensaem bedencken mocht des Hemels ware vreuchden/

 

Als dan myn siel ontlast van sorgen/ sich verheuchden

 

Alleen int soet bemerck van natuers gaven milt.

1750

Maer las in't tegendeel. ¹⁷⁵⁰

Voetster

 

Me vrou u clachten stilt/

 

Waer is u groots gemoet? waer syn u groote sinnen?

 

My dunckt ghy onbedacht u ongeluck gaet minnen/

 

Door grondeloose waen van yet voorbeeldich quaet. ¹⁷⁵³

 

Ach myn Princes, wel hoe? betaemt dit uwen staet?

1755

Ghy die hebt door gewoont het lyden in gedroncken/

 

Behoort stantvastich nu met lytsaemheyt te proncken:

 

Cleynmoedich eer 't u treft/ verslenst door 't yl gesucht. ¹⁷⁵⁷

Louysa

 

Ach waerste Voester, noyt myn siel was soo beducht.

Voetster

 

'Tis ydelheyt te dwaes/ 'tzyn ingebeelde schromen/

Louysa

1760

Ach ach ick sorch het sal myn altewis toe comen.

Voetster

 

Dan was het tyt met maet te treuren/ maer nu niet/

Louysa

 

'Tvoorbeeldich dreycht my steets met doodelijck verdriet/ ¹⁷⁶²

1750 Maar helaas, integendeel!

1753 door ongegronde vrees voor een gewaand toekomstig kwaad.

1757 verslenst, verlept.

1762 't voorbeeldich, hetgeen ik voorzie.

[p. 137]

Voetster

 

Voorbeelding/ die u ziel cleynmoedich selfs gaet dencken. ¹⁷⁶³

Louysa

 

Laes! Godt/ soo 't u belieft/ en laet doch nimmer crencken

1765

Myn Prins het ongeval/ maer dat my liever raeckt. ^1764-1765

Voetster

 

Me vrouw/ hoe redenloos ghy u ellendich maeckt/

 

Eer u d'ellende treft? myn ooren eertijdts hoorden/

 

Dat u verheven Ziel met overwyse woorden

 

De stormen van 't geval soo manlyck heeft veracht.

1770

Herneempt u selven doch/ en moedicht u gedacht.

 

Ghy voed u lyden staech/ en wilt het niet ontvluchten/

 

U heete tranen en de wint van al u suchten

 

Ontsteken droefheyts vier/ 'twelck metter tijt/ myn vrou/

 

Indien ghy selver wout/ allenxken dooven sou.

1775

Is t'u onkenbaer doch/ dat tranen/ suchten/ clachten/

 

Al u voorleden schaed niet weer te recht en brachten?

 

Noch dat het droef gebaer ons nimmer weder geeft/

 

Wanneer ons t'ongeval/ yet wes benomen heeft? ¹⁷⁷⁸

 

Hierom myn Vrou/ hierom/ verlaet het ydel clagen/

1780

En dempt der tranen vloet die steets u oogen plagen/

 

Weerhout door redens toom u angstelijck gedacht/

 

Op dat d'inbeelding vals u niet in 't eynt versmacht/ ¹⁷⁸²

 

Ey troost u doch myn Vrou/ en denckt dat licht naer desen

 

Een Vreucht verschijnen mach/ die u can flucx doen wesen

1785

Soo innerlijck vernoecht/ dat al dees tytsche smert

1763 Een toekomstbeeld, dat uw ziel in haar bangheid zelf bedenkt.

1764-1765 laat toch het ongeluk niet mijn Prins treffen, maar dat het mij zelf liever treffe.

1778 yet wes, iets.

1782 versmachten, worgen, vermoorden, te gronde richten.

[p. 138]

 

Vergeten/ en van u niet meer gedacht en wert.

 

Princes, u is bekent/ geen ding hier vast can duren/ ¹⁷⁸⁷

 

Alsoo den Hemel draeyt/ so wancken t'aller uren

 

Der menschen saecken oock/ en selver Phebus siet/

1790

Die ons niet t'allerstondt zyn gulden voorhooft biet/ ^1789-90

 

Noch oock de droeve nacht met zyn bestickte deken ¹⁷⁹¹

 

En veyld de Maen altijdt niet hoornich uyt te steken ¹⁷⁹²

 

Het ongedurich Licht van haer geleenden glans. ¹⁷⁹³

 

Nu schijnt door regen swert den Hemel dat bycans ¹⁷⁹⁴

1795

Het aertrijck drencken wil/ door stormen opgeheven ¹⁷⁹⁵

 

Doen nu de winden dul het vaste aertrijck beven/

 

Verschudden toornen trots/ en d'Eycken ruysschen neer: ¹⁷⁹⁷

 

En in een corten stont soo sal den Hemel weer

 

Het aertrijck vreuchdich met een helder voorhooft groeten.

1800

Dus alle dingen haer/ soo 't schijndt/ verand'ren moeten/

 

Nu lacht den een verheucht/ en d'ander smertich treurt/

 

Dan weer in tegendeel heeft yder flucx zyn beurt:

 

Dus myn Princes neempt moet/ drijft wech t'onnutte plagen/

 

Een stille rust sal haest uyt uwe siel veriagen ¹⁸⁰⁴

1805

De zorghen commer sieck: dan u vernoechde gheest ¹⁸⁰⁵

 

Sich boven maet verheucht/ als hy het quaet ghevreest

 

Nu ydel vinden sal. ^1806-07

Louysa

 

Godt laet het soo gheschieden.

1787 vast, blijvend.

1789-90 ziet de zon zelf die ons niet steeds zijn gouden aanschijn toont.

1791 droef, duister; bestickte deken, met sterren bezet gewelf.

1792 en veyld de maen, beveiligt de maan niet, geeft de maan geen zekerheid; hoornich, hoornvormig, sikkelvormig; uyt steken, uitzenden, uit doen stralen.

1793 ongedurich, onzeker.

1794 nu schijnt .... den Hemel dat...., nu lijkt het alsof de hemel.

1795 opgeheven, hevig.

1797 trotsche torens instorten en de eiken ruischend neervallen.

1804 haest, spoedig.

1805 commer sieck, rijk aan kommer.

1806-07 als hij het gevreesde kwaad nu ijdel zal bevinden.

[p. 139]

Voetster

 

Mevrou/ ghewis/ ghelooft/ ten heeft niet te bedieden

 

Dat ghy u ziel so quelt met dit beducht ghevaer.

1810

Dus verlicht u ghemoet/ en stemt u suchten swaer. ¹⁸¹⁰

1810 stemmen, stelpen, tegenhouden.

[2] Geveynsde Religie, Superstitie, Moorder

Geveynsde Religie

 

Myn kindt/ siet hier den tydt bequaem tot uwe saecken/

 

Nu moedicht uwe ziel/ en wilt het alsoo maecken

 

Dat alles naer den wensch van Spangien mach geschien

 

Den Hemel wijst een wech daer door ghy veyl moocht vlien/

1815

Dees poort die noyt en was gheopent in veel jaren.

 

Myn soon siet hier de sorgh die Godt heeft om bewaren

 

De lievers van 't gheloof/ der Eng'len blyde scharen ¹⁸¹⁷

 

U wachten al verheught: wanneer u vrome handt

 

Ter hellen senden sal de ziel van den tyrandt.

Moorder

1820

't Is desen dach de lest/ Orangien 't sal u gelden/

 

D'heylloose vrees versaecht/ die my ghestadich quelden/

 

Die is nu uyt myn ziel: 't moet eenmael zyn ghedaen

 

Al sout my selver aen het lyf of leven gaen.

 

Gheen noot/ ick vrucht nu niet/ ick ben daer toe beraden/ ¹⁸²⁴

1825

Het lichaem is maer stof/ de ziel men niet can schaden:

 

En die wert opghevoert van d'Engh'len naer myn doot/

 

Nu 't sa/ dit is 't gheweer/ daer met de ziele snoot ¹⁸²⁷

 

Ick vanden ketter boos sal nae der hellen senden.

1817 lievers, beminners.

1824 vruchten, vreezen.

1827 't gheweer, het wapen.

[p. 140]

 

Verheucht u Phlippe, want siet hier 't ghewenste enden ¹⁸²⁹

1830

Van die u Scepter trotst/ siet hier d'heylloosen val

 

Van die noch desen dach met Pluto wesen sal. ¹⁸³¹

 

Hey Roma feestich viert/ hey juycht ghy Paus-ghesinde/

 

De moort die g'in u ziel so innerlijck beminde

 

Wert heden wis volbracht/ treurt Ketters/ want u hooft

1835

Wort heden van het licht der lieve Son berooft.

 

't Sa/ 't sa/ het is nu tijdt! maer wel bedacht te deghen/

 

Het voor den noen te doen en is doch niet gheleghen:

 

't Is beter dat ick wacht/ wan 't middach mael ghedaen/

 

De Prince uyt der zael sal na zyn camer gaen.

1829 enden, einde.

1831 met Pluto, in het doodenrijk.

[3] Geveynsde Religie, Superstitie, Tisiphone, Alecto en Megere.

Geveynsde Religie

1840

Megera, soo ghy oyt in 't moorden hadt behaghen/

 

Wilt nu doch boven al een yver sorghe draghen/ ¹⁸⁴¹

 

Dat dit ons niet en faelt/ ontsteeckt hem 't heete bloedt ¹⁸⁴²

 

Met sulcken raserny en moort-lust onbehoet:

 

Dat noch het doots ghevaer/ noch al de wreetheyts pijnen/

1845

Daer hem de straf met dreycht/ cleynmoedich doen verdwijnen ¹⁸⁴⁵

 

Den yver tot de moort: hem moet en stoutheyt gheeft.

 

Hey rasernyen wreet dat nu Orangien sneeft. ¹⁸⁴⁷

Megere

 

Ho/ ho/ leeft onbeducht/ ick heb so inghenomen

1841 yver, ijverig.

1842 faelt, mislukt.

1845 daer .... met, waarmee.

1847 rasernyen, Furiën.

[p. 141]

 

Syn ziel en al 't ghemoet/ dat doch geen bloode schromen

1850

Weerhouden dese daet/ met dulheyt onbesuyst/

 

Eer dat den avondt valt/ de moort is al ghekuyst. ¹⁸⁵¹

1851 ghekuyst, in het reine gebracht, volbracht.

[4] Den Prins van Orangien, en de Princesse Louysa

Orangien

 

En hier in eyghen bleeck/ Mevrou/ dat al de reden

 

Vermoghen niet in 't minst de menschen af te leden

 

Van 't gheen dat over hem 't Destin besloten heeft. ¹⁸⁵⁴

1855

Hoe dickmael ick hem riet/ myn Neef u niet en gheeft ¹⁸⁵⁵

 

In handen des tyrans; ghy kent de Spaensche treken/ ¹⁸⁵⁶

 

Hy heeft u inden haet/ hy sal sich schendich wreken/

 

Dewijl hy oorsaeck raemt/ van 'sKoninckx raet bemacht/ ¹⁸⁵⁸

 

Maer al dees reden doen by hem als dwaes belacht/ ¹⁸⁵⁹

1860

Syn naderhant by hem als wel ghesecht bevonden.

 

Als hem nu den tyran zyn vonnis hadt ghesonden/

 

Hy sprack/ Orangien o! u reden onghelooft ¹⁸⁶²

 

Sal my (doch onverdient) benemen 't dwase hooft.

 

Weemoedich heeft myn ziel doen tranen veel vergoten/

1865

Wanneer ick 't hadt verstaen/ so heeft het myn verdroten/ ¹⁸⁶⁵

 

Dat soo'n grootmoedich Heer soo schendich wiert ghevelt/

 

Die voor des Conincx winst soo menichmael ghestelt

 

Sich hadt in doots ghevaer/ en door zyn manlijck strijden

 

Den Conincklijck ghesant rechtvaerdich deed' belijden/ ¹⁸⁶⁹

1870

Dat hy nu sach onthalst den ghenen waer voor heeft

 

Tot driemael al verschrickt het Fransche rijck ghebeeft.

1854 Destin, vgl. de aant. bij vs. 1364.

1855 myn Neef, d.i. Egmond.

1856 des tyrans, van Alva.

1858 daar hij de gelegenheid zoekt, waartoe hij door den Koning gemachtigd is.

1859 doen, toen.

1862 u reden onghelooft, dat ik uw rede niet geloofde, naar uw raad niet luisterde.

1865 verstaen, vernomen.

1869 den Conincklijck ghesant, de Fransche gezant; belijden, erkennen.

[p. 142]

 

Den tyran sich daer naer hoochmoedich liet bedencken ¹⁸⁷²

 

Het was nu al naer wensch/ en niemandt con hem crencken/

 

Hy maeckten 't al naer lust: het moorden nam gheen ent

1875

Der ondersaten trou/ aen lijf en goet gheschent.

 

Hy sey 't goedt was verbeurt/ sy waren 's Coninckx slaven.

 

Ick swoer doen in myn ziel dat eer Neptun begraven

 

Sou 't vaste Aertrijck met al 't menschelijck ghebouw/

 

Dan ick het Vaderlandt soo sluefs verlaten wouw. ¹⁸⁷⁹

1880

Doch yver was myn moet/ maer ydel was myn poghen/

 

Als ick my vant ontbloot van 't noodighe vermoghen/

 

Want al myn goedt verbeurt den tyran hadt ghemaeckt/

 

Doch daerom heeft myn ziel 't voornemen niet ghestaeckt.

 

Want noyt myn ooghen doen een sachten slaep ghenoten/

1885

Soo heeft van 't waerste volck de plage my verdroten: ¹⁸⁸⁵

 

't Ghelaet altydt bedroeft/ in 't hert heb ick ghesucht/

 

Met yver beeden ben ick dick tot Godt ghevlucht/ ¹⁸⁸⁷

 

En hy verhoorde my van synen troon genadich/

 

Te walghen hem begon de moetwil overdadich/

1890

Die dit godloos gespuys aen zyn gemeenten dee/

 

Zyn toorne was verteert/ hy neychden sich tot vree. ¹⁸⁹¹

 

En doen ick moest uytheems op vreemder miltheyt leven/

 

Doen heeft het Godt belieft den middel my te geven

 

Dat ick naer 'shertsen wensch het vaderlant con sien/ ¹⁸⁹⁴

1895

En voor myn heyr en trots den Tyran dede vlien/

1872 sich bedenken, van gedachte zijn, te moede zijn; Alva verbeeldde zich daarna hoogmoedig, dat alles nu naar wensch was.

1879 sluefs (uitg. 1639 sleufs), vernederd, onderdrukt, bij het ww. sloven.

1885 waerste, waardste, zeer beminde.

1887 dick, vaak.

1891 zijn toorn was vertederd, verzacht.

1894 sien, weerzien.

[p. 143]

 

Die sich had al bevreest voor myn ghewelt begraven/ ¹⁸⁹⁶

 

En voor de dubbel stadt myn Ruyters men sach draven/ ¹⁸⁹⁷

 

Al-moedich onversacht/ en daechden hem tot slach

 

Die soo verwaent wel eer/ nu myn gewelt ontsach.

1900

Doch s'hemels schick/ soo 't bleeck/ en hadt noch niet besloten/

 

Dat ick doen vaerdich sou het nederlandt ontblooten ¹⁹⁰¹

 

Van zyn verladen smert: Want myn beroemt gewelt ¹⁹⁰²

 

Veel minder als den list van Spaengiens handel gelt;

 

En ick moest weer te rug. Want niemant dorst sich wenden ¹⁹⁰⁴

1905

(Den tyran noch geheel) my noodich hulp te senden/ ¹⁹⁰⁵

 

En myne macht was swack/ doch noyt door tegenspoet

 

En heeft myn ziel gestaeckt het Vaderlandts behoet:

 

Maer wyders poochd'ick heen/ doch ydel scheent te wesen. ¹⁹⁰⁸

 

Maer als nu den tyran/ ontbloot van allen vresen/

1910

Sich waenden vast getroont in zyn tyrannicheydt/

 

So comt den Hemel/ en hem onbedacht bereydt

 

Een oorsaeck/ waer door Godt hem eyghen wou betuyghen

 

Dat d'aertsche moghentheyt moet voor zijn Scepter buyghen:

 

En dat hy 's werelts loop stiert nae zijn wijsheyts sin/

1915

So wert op 't onghesienst den Briel ghenomen in/

 

Dat door soo flauwen macht den Spaengiaert lacchen dede. ¹⁹¹⁶

 

Maer als nu Vlissingh muyt/ en dat Enckhuysen mede

 

Met openbaer ghewelt t'oproeren stout began/

1896 begraven, ingegraven.

1897 de dubbel stadt, Maastricht en Wijk; men vergelijke bij vs. 1896-98 de elfde strophe van het Wilhelmuslied.

1901 ontblooten, ontlasten.

1902 verladen, opgelegde; want mijn macht is niet opgewassen tegen de listige handelwijze van Spanje.

1904 sich wenden, er toe overgaan.

1905 geheel, in zijn volle kracht.

1908 wyders poochd' ick heen, ik zette mijn pogingen voort.

1916 hetgeen den Spanjaard om de zwakheid van het verzet deed lachen.

[p. 144]

 

En dat d'ervaren list mijns broeders Berghen wan:

1920

Doen sach hy al verbaest met wijdt ontloken ooghen/

 

Hoe ydel dat den waen hem vleyend' hadt bedroghen.

 

Als hy vermeenden dat zijn tyranny bebloedt

 

Soo schrickich hadt verbluft het Nederlandts ghemoedt/

 

Dat noyt gheen Stadt oft Landt hem oyt sou derven stellen

1925

Tot wederstandt van 'tgheen daer met hy hun wou quellen:

 

Doch flucx om dat te doen sich yder moedich neycht/

 

't Welck onbekent den roem van Spaengien heeft ghedreycht. ¹⁹²⁷

 

Want hy die al verwaent hem als een Godt liet eeren/

 

Nu wist nau weer dat eerst den noot hem riet te keeren

1930

Den aenval van so veel vyanden onversaecht:

 

Nu heeft hem eerst 't ghemoedt met scherper wroech gheplaecht/ ¹⁹³¹

 

Als hem met recht nu meer de landen niet betrouden/

 

En 't hem gheen twijffel was waer hy sich keeren soude/

 

Dat d'overgrooten haet weer aen een ander sy

1935

Het volck sou dryven flucx tot wrevel muytery.

 

Oock 't ylich hem ghebeurt/ niet ydel was zyn vresen. ¹⁹³⁶

 

Siet hoe 't den Prince scheelt voor wreet ghehaet te wesen/ ¹⁹³⁷

 

Oft om syn deucht ontsien te syn en oock bemindt.

 

Een yeder Spaengiens trots niet langher was ghesint

1940

Te lyden/ maer met bloet hun vryheyt waert te coopen/ ¹⁹⁴⁰

 

Dit maeckt hun onversaecht/ dat sy ontbloot van hoopen

 

Op eeniger genaed' als Spaengiaerts wreetheyt kondt. ^1941-42

 

Hier door ick al verheucht myn selven vaerdich vondt ¹⁹⁴³

1927 onbekent, onvoorzien, zonder dat iemand het wist.

1931 met scherper wroech, met bitter zelfverwijt.

1936 't ylich, al te spoedig; en dit gebeurde hem ook al te spoedig.

1937 ziet welk groot verschil het maakt voor een vorst.

1940 vryheyt waert, kostbare vrijheid.

1941-42 dit maakte hen onverschrokken, dat zij niet de minste hoop op genade [hadden], zooals de wreedheid van den Spanjaard bekend maakte.

1943 vaerdich, bereid, zonder dralen.

[p. 145]

 

Ter plaets die ick bequaem voor 't alder veylst kon kiesen: ¹⁹⁴⁴

1945

Want ick onachsaem gheen gheleghentheyt verliesen

 

En wou/ van 't geen ick goet voor my hadt overdocht. ^1945-46

 

En 't is door Gods genaed' soo wijdt alsnu gebrocht/

 

Dat wy bekennen wis/ dat Godt met stercke handen/

 

Den Roovers moetwil toont/ syn wreetheydt leydt in banden/ ¹⁹⁴⁹

1950

En stut syn boosheyt snoot.¹⁹⁵⁰

Louysa

 

Also (helaes!) myn Heer/

 

Heb ick oock wel ghesien in myne jeuget teer

 

Het wonder van't geval/ en veel seltzamer zaken/

 

't Gheheuch daer van my noch doet dickwil woelich waken/

 

Den schalck-geveynsden Vred' verschrickt noch myn ghemoedt/

1955

En die verrader-feest/ daer soo veel Edel bloedt/ ¹⁹⁵⁵

 

Ghelijck als water slecht/ ghestort wert en vergoten:

 

Des heusheyts spiegel selfs wert wreedelijck deurstoten/

 

Myn waerste Teligny, myn Vader wreet ghedoot. ¹⁹⁵⁸

 

Dat Roma sy vervloeckt met haer beloften groot.

1960

Een yder laet sich dwaes van haer niet meer bedrieghen.

 

Tot Ketters ondergangh vrymoedich machmen lieghen:

 

Dat is by haer een wet myn Prince wacht sich doch:

Orangien

 

Waer voor myn waerste Vrou?

1944 bequaem, geschikt; veylst, veiligst.

1945-46 ik wilde niet onachtzaam een kans voorbij laten gaan voor hetgeen ik naar mijn meening als juist had overlegd.

1949 toont, lees toomt?

1950 stut, stuit

1955 verrader-feest, de bloedbruiloft.

1958 Teligny, Louise's echtgenoot.

[p. 146]

Louysa

 

voor hare lagen.

Orangien

 

och!

 

Daer voor kan God alleen my veylichlijck bevryden.

Louysa

1965

De alderhoochste God en wil doch nimmer lyden/

 

Dat sy haer handen boos eens wasschen in u bloedt.

Orangien

 

De ziel onsterflijck is/ het lichaem sterven moet.

 

Waer nu mijn tijdt bestemt dat ick most noodich sterven/

 

En Godt liedt hun naer lust haer boosheyts wensch verwerven/

1970

Sy schonden 't lichaem teer: wat wast doch meer ghedaen/

 

Dan 't aerden vat gheschendt/ 'twelck noodich moest vergaen?

 

Maer o! de ziel sy niet en connen ymmer schaden.

 

Dus vreest men te vergheefs al hun verbolghen raden. ¹⁹⁷³

 

Den Hemel is voor ons het eenich Vaderlandt/

1975

Gheen Conincklijck ghewelt/ oft menschelijck verstandt/

 

Vermoghen yet in 't minst ons daer van af te leden/

 

Ten sy moetwillich dul wy selver dwalich treden

 

Den Goddeloosen wech/ verleyt door sonden snoot/

 

Die eynd'lijck leyden elck tot een grousame doot:

1973 te vergheefs, om niet, noodeloos.

[5] Moorder, Prince, Capiteyn van der Wacht ende de Hellebardiers

Moorder

1980

O Wonderlijck bestaen! o dach fatalen dach!

[p. 147]

 

In welck men door dees handt den Prince vallen sach.

 

Dit is de leste uyr/ Oraengien sal nu sterven/

 

En ick sal door zijn doot des Hemels woonst be-erven.

 

Maer ach wat slaet my 't hert/ door vreemder schrick die 't heeft/

1985

Een bleecke schim des doots my steedts voor d'ooghen sweeft.

 

Wat wonderlijcker daedt! in 't midden van zijn wachten?

 

O Hemel is 't u wensch/ soo leent my moet en crachten/

 

Van sonderlinghen lust dat Roma vreuchdich feest/

 

En Phlippus boven maet verheucht zijn trotse gheest.

1990

De lang ghewenste doodt/ o Spaengien/ is voorhanden.

 

Hy slippert nu alree (de oorsaeck van u schanden/ ¹⁹⁹¹

 

O Phlippe) naer zijn graf: siet hier waer met ick sal

 

Oraengien stooten in 't ghevaer van eyghen val. ¹⁹⁹³

 

Ay my! hoe treedt ick heen met al te wijde schreden ¹⁹⁹⁴

1995

So yver naer mijn doot? ghewis mijn loome leden

 

Die zidderen al verschrickt/ en sweeten eenen vloet/

 

Wanneer ick wel bemerck in mijn besorght ghemoedt

 

De grootheyt van 't ghevaer/ soo rechten my de haren/

 

Maer doch en swicht ick niet voor gheen ydel vervaren/

2000

Wat schroom de ziel my druckt/ hoe seer het hert my slaet/

 

Ick wijcke niet te rugh/ het is nu al te laet.

 

O wonderlijcke saeck! wat vlicchelt door mijn sinnen ²⁰⁰²

 

Een weet-lust boven maet wat endt ick sal ghewinnen.

 

Neen neen/ de ziel my tuycht/ ick sal 't ontcomen niet/

2005

Doch ist my even veel/ wanneer het maer gheschiet

 

Dat ick den Prince vel/ en dat met dese handen

1991 slippert, glijdt.

1993 in 't ghevaer van eyghen val, met kans op mijn eigen ondergang.

1994 wijde, groote.

2002 vlicchelt, fladdert.

[p. 148]

 

Ick zijn godloose ziel nu jaech naer Ach'rons stranden. ²⁰⁰⁷

 

O dat is al mijn wensch/ al moet ick selver voort/ ²⁰⁰⁸

 

Gheen noot/ den Hemel wilt/ en eyst van my dees moort. ²⁰⁰⁹

2010

Maer hola/ siet hy comt/ ayme/ mijn leden beven/

 

Hoe? sou nu mijn ghemoedt door blooheyt my begheven?

 

Neen/ neen/ ick treedt hem toe/ mijn ziel is niet verwijft/

 

Flucx werdt hy metter yl van dese handt ontlijft.

Prince d'Orangien

 

Ons leven wert gheleyt van daghen/ maenden/ jaren/

2015

Mits tusschen d'aenloop deur der dreyghende ghevaren ²⁰¹⁵

 

Van 't weyffelich gheval/ 't welck wanckelt t'aller tijdt: ²⁰¹⁶

 

De grootste rijcken meest van 't blindt gheval benijdt

 

Ghevoelen op het seerst haer dertel rasernijen. ²⁰¹⁸

 

Gheen Prince oock/ hoe wijs/ die wel heeft connen mijen

2020

De dulle buijen van des avontuers onspoet/

 

De groote Croonen treedt sy aldereerst met voet.

 

Ten spieghel ons verbeeldt het al-ghebiedent Romen, ²⁰²²

 

Siet waer toe is het nu door veel ghevals ghecomen.

 

Dat Xanders Monarchy den Persen leyt ter neer/ ²⁰²⁴

2025

En Roma croont sich 't hooft met hunner beyden eer:

 

En al is het vergaen; de grootste Monarchijen/

 

Het wanckel Avontuer wil niet gheduyrichs lijen/

 

Der staten throonen zijn so tederlijck gheheyt/ ²⁰²⁸

 

Dat die nu machtich heerst/ licht merghen nederleyt.

2007 Acheron, rivier in de onderwereld.

2008 voort, weg, van hier uit het leven.

2009 wilt, wil het.

2015 mits, te midden.

2016 't weyffelich gheval, het wisselvallig lot.

2018 dertel rasernijen, boosaardige rusteloosheid.

2022 verbeeldt, zich vertoont.

2024 Xander, Alexander de Groote.

2028 tederlijck gheheyt, zwak gegrondvest.

[p. 149]

2030

Nu sit een op den throon/ vergodet in ghewaden/ ²⁰³⁰

 

Die flucx onnut ghecleedt men vuylijck sal versmaden ²⁰³¹

 

En die nu met zijn hant den scepter drucken sal/

 

Is merghen dienstbaer slaef/ door onversienen val:

 

Ter werelt can gheen dinck altijt gheduyrich blijven.

Moorder

2035

Grootmoedich Prins, de ziel begint my weer te drijven

 

Met nieu-becoorde lust om 't vaderlandt te sien/

 

Ick eys verlof/ mijn Heer/ doch steets sal ick my bien ²⁰³⁷

 

U Prince dienst te doen/ door dien ick heb ghenooten

 

So veel welda.

Orangien

 

ayme/ ayme/ ach/ ach/ o grooten

2040

Godt des Hemels doet toch mijn arme ziel ghenaedt:

 

Ick ben dootlijck ghequetst/ o Godt my niet verlaet/

 

Noch oock dit arme volck: Vader in uwen handen

 

Beveel ick mijnen gheest.

Capiteyn

 

O moorders daedt vol schanden!

 

Verradelijcke moort! helaes! ons Prins is doot/

2045

O grouwelijck verraet! ach/ ach/ vervloeckte schoot! ²⁰⁴⁵

 

O jammerlijck beclach! ondanckbaer van weldaden

 

Verrader is u ziel/ moest ghy so snoodt verraden

 

Ons Prince vroom van moet? o moort die elck beclaecht!

 

My dunckt hy sich noch roert/ laes datmen ylich draecht ²⁰⁴⁹

2030 vergodet in ghewaden, als met goddelijke statie omringd.

2031 dien men spoedig, zonder dat zijn koningsmantel hem meer van nut is, met verachting zal ter zijde schuiven.

2037 ick eys verlof, ik vraag verlof, neem afscheid; my bien, mij aanbieden, bereid zijn.

2045 schoot, schot.

2049 ylich, snel.

[p. 150]

2050

Mijn Prince op zijn bedt/ ick sie noch d'ooghen sweven! ²⁰⁵⁰

 

Daer is noch leven in/ maer weynich is het leven.

2050 sweven, zich bewegen.

[6] Choor

 

O droef beklach! o suchtich wenen!

 

O treurens tijdt! ons Prins is henen.

 

Orangien vroom van moedt/

2055

Deerlijck verslaghen

 

Door moorders handt verwoedt.

 

Fy heyloos Rooms ghebroedt/

 

't Welck noyt en teelden goedt/

 

Maer 't moorden lieft bebloedt/

2060

Helaes! dit zijn u Moorders laghen.

 

O Phoebe wijckt in Thetis salen/

 

Becleedt met rou u blonde stralen/ ^2061-62

 

Besmet u niet/ treedt voort/ ²⁰⁶³

 

Door het aenschouwen

2065

Van dees Godloose moort/

 

Die ons in druck versmoort/

 

Wy die onbeeren/ door 't ²⁰⁶⁷

 

't Gheveynst verraet ong'hoort/

 

Naest God (helaes!) al ons betrouwen. ²⁰⁶⁹

2070

Vereenicht Landt u hooft leydt neder/

 

Betreurt met ons zyn uytgangh teder/ ²⁰⁷¹

 

Ghemeent beweent syn doot/ ²⁰⁷²

 

Die in syn leven

 

Sich al te yver boot/ ²⁰⁷⁴

2075

Om u den slaefsen noot

 

Te wenden vroom van 't hoot/ ²⁰⁷⁶

 

Ach ongheluck te groot/

 

's Lands welvaert is door moort verdreven.

 

O wreet Destin! stuerse Planeten! ²⁰⁷⁹

2080

O Hemel trots op ons verbeten/

2061-62 O zon, ga onder in de zee, bedek in rouw uw licht.

2063 treedt voort, haast u.

2067 onbeeren, missen.

2069 hem die naast God al ons vertrouwen was.

2071 uytgangh teder, machteloos einde.

2072 ghemeent, volk.

2074 yver, ijverig.

2076 vroom, dapper; hoot, hoofd.

2079 Destin, vgl. de aant. bij vs. 1364.

[p. 151]

 

In d'hooghste nooden swaer

 

Rooft ghy den vromen/

 

O onghemeen misbaer/

 

Van ons Princes voorwaer/

2085

Landts Maechden weent met haer/

 

In dit ghemeen ghevaer/

 

Want doch ghemeen zijn onse schromen.

 

Haer clachten droef ons treurig manen

 

Tot eewich leet/ haer hete tranen/

2090

Haer suchtens bangheyt flaeu

 

Tot rou beweghen

 

De harde steenen sou/

 

O overdroeve Vrou!

 

Ghemeen is onsen rouw/

2095

U Man ons Vader trouw

 

Heeft onverdient syn eynt ghecregen:

 

Doch Prins u deucht doet u opstyghen

 

Ten Hemel hooch/ daer ghy vercryghen

 

Sult welverdiende loon

2100

Voor u weldaden/

 

Der vromen zeges-croon/

 

U ziel onsterflijck schoon

 

Is in des Hemels throon/

 

Maer laes met duysent doon

2105

Wy blijven hier soo droef verladen. ^2104-05

2104-05 maar wij blijven achter in duizendvoudigen doodssmart.

1) De uitdrukking plechtigh vee wordt niet veel later ook door Vondel gebruikt in zijn Helden Godes (1620), De worstelaer [d.i. Jacob] vs. 3. Van Lennep gaf hiervan een zeer gezochte verklaring, die zich in de latere Vondeluitgaven heeft gehandhaald (ed. Sterck-Moller II, 335, noot op blz. 334) en ook in het Ned. Wdb. XII, 2464 wordt vermeld. Plechtig zou dan zijn schatplichtig, wat met betrekking tot vee zou doelen op het werpen van jongen. In verband met Jacob, die zich beroemde den veestapel van Laban te hebben vermeerderd, is deze verklaring wellicht verklaarbaar. Onze plaats bewijst dat zij onjuist is. Evenzoo vinden eenige plaatsen bij Spiegel (Hertsp. ed. A.C. de Jong (1930) II 449, III 106) e.a. een goede verklaring als men zich houdt aan de beteekenis: volgens regel en ritus, plechtstatig, waardig, ernstig.