Logo DBNL
Tegels lichten (1972)

Tegels lichten

(1972)–H.J.A. Hofland–rechtenstatus Auteursrechtelijk beschermd

of Ware verhalen over de autoriteiten in het land van de voldongen feiten


Vorige Volgende

II Indonesië

Elke volgende oorlog begint op het punt waar men met de vorige is blijven steken. De Eerste Wereldoorlog eindigde met tanks en vliegtuigen, en met die wapens begon de Tweede. Deze eindigde met raketten en atoombommen, zodat het begin van de volgende krachtmeting is gemarkeerd.

Dit allemaal volgens een oude militaire theorie, die, als we er eenmaal de grondslag van hebben herkend, ook op de vrede van toepassing blijkt te zijn. De menselijke verbeeldingskracht is niet toereikend om bij afwezigheid van de druk der omstandigheden iets radicaal nieuws te vervaardigen. Tanks, raketten en atoombommen worden door dromerige geesten ook wel in vredestijd verzonnen, maar pas als de behoefte ontstaat om een en ander werkelijk te gaan gebruiken, komt het praktisch vernuft in actie. Dát treft de mechanische arrangementen waardoor het nieuwe specialistengereedschap ook gemaakt en gehanteerd kan worden.

Op dezelfde manier heeft de vrede zijn eigen ontwikkelingen, die stagneren als de oorlog uitbreekt. Terwijl hij woedt, verandert de oorlog de mensen die eraan deelnemen, maar alleen als oorlogvoerenden. De oorlog schept een nieuwe natuur, hij spit de samenleving onophoudelijk om en dwingt iedereen steeds opnieuw tot frisse moed, energie en vindingrijkheid om zich aan te passen. Het resultaat is dat de overlevenden tenslotte zeer ervaren, ouder en wijzer de vrede begroeten. Maar het zijn een oorlogservaring en een oorlogswijsheid, waarmee in vredestijd niets te beginnen valt.

In de literatuur leveren deze nutteloze verworvenheden de grondslag voor het tragische verhaal waarin de held als specialist van het oorlogsleven ‘ontworteld en onbegrepen’ vergeefs aan de vrede probeert te wennen. In de politiek helpen zij het verschijnsel te veroorzaken dat restauratie heet: het herstel van de oude verhoudingen, min of meer, ‘met vermijding van vroegere fouten’, maar toch de vooroorlogse, dat wil zeggen de enige die de leiding gevende genera-

ties konden kennen. De oorlogen zijn wel verwoestend maar ze duren niet lang genoeg om een hele generatie te laten verdwijnen. Wie zal trouwens zeggen of dat veel in de een of andere richting zou helpen.

In 1945 en 1946 kreeg de restauratie in Nederland zijn onvermijdelijk beslag. Het is alleen opmerkelijk dat in de binnenlandse politiek een kortademig monsterverbond voor totale vernieuwing ontstond, een soort vereniging van revivalisten van protestants links en antiparlementair rechts, dat de naam Nederlandse Volksbeweging kreeg. Ooggetuigen hebben prijzend of kritisch melding gemaakt van de overeenkomst tussen de nvb en de Nederlandse Unie. Bij zijn aankomst als gijzelaar uit het kamp Haren in het kamp St. Michielsgestel (dat een centrum in de ontwikkeling naar de restauratie is geworden) ontdekte J. Goudriaan dat de Gestelaren ‘gijzelaars met een roeping’ waren. ‘Door het lot bijeengebracht binnen het prikkeldraad voelden zij dit - sterk beïnvloed, geloof ik, door religieus sentiment - als een feit dat hun een taak oplegde: zich te bezinnen op de toekomst van het land en concrete maatregelen uit te werken voor de toestand na de bevrijding.’

Goudriaan schrijft verder: ‘Wat mij van het begin af aan opviel en afstootte was de toenadering tussen de groep Schermerhorn-Banning-Brugmans en de leden van het Unie-Driemanschap Einthoven en De Quay, (die) meende dat na de bevrijding een militaire dictatuur van minstens een, misschien een paar jaar noodzakelijk zou zijn om orde op zaken te stellen. (Hij) verdedigde toen reeds de gedachte van één grote, vooruitstrevende partij waar personen van allerlei godsdienstige richting hun plaats in zouden vinden.’ Een beweging tegen het Establishment, zouden we net nu noemen.

Dergelijke reddende gedachten, niet over een militaire dictatuur, maar wel wat betreft één grote, zingende familiepartij voor vooruitstrevenden van alle gezindten, zijn eigenlijk ook een onderdeel van de politieke continuïteit in Nederland. Na de nvb is er wel een hiaat, waarschijnlijk als gevolg van de energie die het de politieke elite kostte om zich aan de technische en economische veranderingen aan te passen; maar daarna kwam d'66, een partij met een gespleten persoonlijkheid. Een deel van de aanhang van d'66 zou graag zijn partij tot een ‘Beweging’ van het nationaal politiek herstel willen maken. Dit is het deel dat als een exclusieve vereniging van visionairen zich verwant voelt en destijds meteen al wilde samenwerken met de ppr en haar profeetachtige politici, die zich weer graag bemoeiden met

zaken als ‘geestelijke leefbaarheid’ en ‘persoonlijkheidsvorming’ voor de natie.

Als de restauratie in 1945 niet had plaatsgevonden, zou dat tegen de wetten van de psychologie zijn geweest. De socialistische doorbraak liep vast in de erfenis van de sdap en in het onaangetaste immobilisme van de godsdienstige partijen. Het liberalisme werd binnen korte tijd nog conservatiever dan het al geweest was, en in de marge van de politiek kwamen opnieuw de rustieke sektariërs van links en rechts tevoorschijn. Met vereende krachten, of ze wilden of niet, herstelden zij het Nederlandse isolationisme. Dat zou niet tragisch of ernstig geweest zijn als niet tegelijkertijd de koloniale verhouding tot Indonesië had moeten worden opgelost.

Over de geschiedenis van deze oplossing bestaat nog geen onoverzienbare hoeveelheid geschriften waarin geprobeerd wordt, vat te krijgen op de ontwikkeling, en de oorzaken en gevolgen in de stroom van de geschiedenis te identificeren. De lotgevallen van het imperium zijn voor de Nederlandse letterkunde niet inspirerend genoeg geweest om er bijvoorbeeld een roman aan over te houden. Als we van een paar journalistieke indianenverhalen afzien, is Ik heb altijd gelijk van W.F. Hermans het enige boek waarin een directe verbinding met het slonzige drama van onze Indonesië-politiek wordt gelegd. Verder zijn er de gedenkschriften van Van Mook, Drees en Stikker, maar jammer genoeg niet die van Beel, Romme of Sassen - politici die volgens mijn overtuiging desnoods in door de staat betaalde afzondering gedwongen hadden moeten worden, hun versie van de geschiedenis op schrift te stellen. We hebben de kritische journalistiek van Jacques de Kadt en Paul van 't Veer, geschiedschrijving van mr. dr. C. Smit. Tenslotte de pers die hier als bediende van de publieke opinie wordt beschouwd tenzij in schaarse gevallen het tegendeel is aangetoond.

De schrijvers die tot nu toe hun memoires hebben gepubliceerd, horen tot de collaborateurs. Ik gebruik het woord niet in een veroordelende zin, ook niet in een moralistische. Ik bedoel ermee dat hun medewerking heeft bijgedragen tot de feitelijke gang van zaken in Indonesië, en dat hun mogelijke twijfel, afkeer of kritiek niet sterk genoeg is geweest om hun medewerking in afzijdigheid, laat staan in tegenwerking te doen veranderen. Op hun gezag en onder hun verantwoordelijkheid zijn een paar honderdduizend Nederlandse soldaten naar Indonesië verscheept; tienduizenden hebben daar veel langer moeten blijven dan hun plechtig was beloofd, en dat onder om-

standigheden die vaak weinig bevorderlijk waren voor het betrachten van de christelijke en andere solidariteitsbeginselen waarover de leiding van Nederland niet uitgepraat raakte.

Die, voor een land van ons formaat, gigantische onderneming is op een volslagen mislukking uitgelopen. Van een ernstig zelfonderzoek, ondernomen vanuit de politiek of de wetenschap, is daarna de eerste dertig jaar geen sprake geweest. De systematische verschuiving van de verantwoordelijkheid voor het failliet van de dekolonisatie naar de Indonesische tegenstander werd niet systematisch bestreden.

Wel is er steeds meer incidentele kritiek gekomen. De nog steeds meest heroïsche poging is gedaan door de vroegere officier van de Koninklijke Landmacht, dr. J.G. Hueting. Die verklaarde op 17 januari 1969 - bijna twintig jaar na de soevereiniteitsoverdracht - in een uitzending van het Varaprogramma Achter het Nieuws dat Nederlandse militairen in Indonesië op grote schaal oorlogsmisdaden hadden begaan. Duizenden krijgsgevangenen en burgers waren gemarteld of neergeschoten. Van een aantal misdaden was hij zelf getuige geweest.

De uitzending veroorzaakte zware onlusten in de publiciteit. Hoge officieren bezwoeren dat ze, ‘op een enkel exces na’ van niets wisten; soldaten kwamen met nieuwe gruwelen waaraan ze zelf hadden meegedaan. Het kabinet-De Jong stelde een ‘ambtelijke stuurgroep op hoog niveau’ in om de zaak nader te onderzoeken; een voorstel van de Partij van de Arbeid om ook een kamercommissie aan het onderzoek te laten meedoen werd via een aantal smoezen door de regerringspartijen verworpen, en zo bleef de behandeling van het onderwerp in een veelbelovende aanloop steken.

Het is op zichzelf niet zo moeilijk, en het is ook niet voldoende, een aantal veteranen voor de camera te halen met opzienbarende verhalen over martelingen en moord en doodslag van alle kanten. De publikatie van een rapport voor bestrafte gruwelen door de regering is evenmin genoeg, vooral niet als met deze biecht de indruk zou ontstaan dat daarna alles geregeld was. ‘In iedere oorlog worden oorlogsmisdrijven gepleegd’, schreef Elseviers Weekblad in een tussenzin van zijn commentaar op de uitzending. Zo is het: wreedheid wordt gevolgd door wraak en weerwraak, maar dat is nog geen reden om een en ander met een terloops vertoon van vermoeide mensenkennis af te doen. Het ging er toen om, zoals nu nog, degenen te vinden die de voorwaarden lieten ontstaan, en onder wier politieke verantwoordelijkheid de kettingreactie tot stand kwam. Het ‘oprake-

len van de gebeurtenissen’ moet tenslotte dienen om eindelijk eens duidelijk te kunnen zien hoe de bewindvoerders in die tijd zich op kosten van de lichtingen 1945 tot 1949 in de buitenlandse politiek hebben geoefend.

Laten we het boek van mr. dr. C. Smit, De liquidatie van een imperium (1962) buiten beschouwing omdat de auteur zich zorgvuldig op de vlakte heeft gehouden, dan is er sedert 1949 maar één poging gedaan, een geslaagde bovendien, om greep te krijgen op de geschiedenis van de dekolonisatie: door Jan Bank in zijn Katholieken en de Indonesische Revolutie.* Het heeft 34 jaar geduurd voor het zover is gekomen.

 

Vijf jaar bezetting met de daarbij horende primaire problematiek zijn niet geschikt om iemand enig inzicht in het Aziatische nationalisme te geven. Daarom is het geen wonder dat regeerders, politici en publieke opinie zich in 1945 in het Indonesische gebeuren stortten met hetzelfde benul dat ook in 1940 al heerste.

Wat was Indonesië vóór de oorlog in de ogen van de Nederlander?

Indonesië was Indië of de Oost, en die was van ons. Wij waren geliefd bij de daar wonende inboorlingen, die voor ons de plantages onderhielden.

Dit was de kern van de bijna even simpele wetenschap die mij op de lagere school en ook nog op de hbs werd bijgebracht. Het was publieke opinie.

Natuurlijk had het anders kunnen zijn als het gezag niet sinds mensenheugenis alle Indonesische oproerkraaiers in de daartoe opgerichte strafkolonies en concentratiekampen had opgeborgen. Op zoek naar de politieke verantwoordelijkheid voor wat er in Indonesië is gebeurd, worden we eraan herinnerd dat Nederland een paar weliswaar gematigde maar toch de bewoners slopende en brekende concentratiekampen onderhield. De niet uitgesproken bedoeling was - althans het praktisch resultaat zou op den duur zijn - de uitsluiting en de geestelijke vernietiging van de Indonesische politieke elite. Die bestond uit politici die later onze gesprekspartners moesten worden, zodat de conclusie voor de hand ligt dat we eigenlijk helemaal geen gesprekspartners wilden. Het is overigens de vraag of het inzicht van het Nederlandse gezag zover strekte, dat het een dergelijk machiavellisme kan worden toegeschreven.

In ieder geval waren er toen al Indonesiërs die een betere kijk op de toekomst hadden dan menige knappe kop in Den Haag. Sjahrir, na de oorlog bekend geworden en plechtig herdacht als ‘gematigd en redelijk nationalist’, hield in de strafkampen Digoel en Neira een dagboek bij, waarin hij onder andere zijn gedachten over internationale verhoudingen opschreef.*

Op 6 mei 1936: ‘Een ding is wel zeker, een oorlog gaat ditmaal ook ten koste van Nederland. (En) zowel de acht miljoen Nederlanders als de zeventig miljoen Indonesiërs zijn militair gelijk aan nul te stellen! Erger nog: Nederlanders en Indonesiërs hebben elkaar leren wantrouwen. Maar de Hollandse kleinburger kan immers niet anders dan bekrompen en kortzichtig zijn.’

Op 24 december 1936: ‘Hoe langer hoe meer zal blijken, dat het juist de regering is, die hier een revolutionaire situatie schept met haar politiek-agressieve wijze van werken, waardoor ze diepe lagen van de bevolking van politiek doordrenkt en dat op een wijze die heel wat gevaarlijker voor haar zal blijken te zijn dan het bestaan van honderden Soekarno's en Hatta's.’

Op 10 juli 1937: ‘Ik weet dat het kleine Holland niet edel of grootmoedig is(...) De Hollandse kruideniers mogen weinig verbeelding hebben, maar hun directe belangen kennen ze bij instinct. Jammer dat dat instinct niet voldoende is voor een koloniale politiek ten opzichte van een volk van zeventig miljoen.’

Niemand kan zeggen dat het Indonesische nationalisme ons niet vaak duidelijk en intelligent heeft gewaarschuwd. Sjahrir is geen uitzondering; bij Hatta, Soekarno, Soemitro, vinden we soortgelijke diagnoses van de kolonisator.

Wat blijkt daaruit: dat de Indonesiërs beseften dat op lange termijn hun kracht werd onderschat, en dat het moeilijk zou zijn, wat dit betreft Nederland tot andere gedachten te brengen. Daaruit volgt dat ze weinig illusies hadden over de redelijkheid van de Nederlanders als onderhandelingspartners, omdat alleen maar redelijk kan worden onderhandeld tussen partijen die elkaars krachten juist schatten. Het is erger geworden dan ze zich hadden voorgesteld.

Het opvallende is, dat de politici van de restauratie nooit een ‘we hebben het niet geweten’ als verontschuldiging hebben gebruikt. Ze hebben het wel geweten, en ze hebben alle relevante wetenschap opzijgeschoven om daarna geblinddoekt aan hun lange mars te beginnen.

Al heel vroeg na de oorlog, op 27 September 1945, kreeg Nederland een bijzonder duidelijke aanwijzing, in welke richting de ontwikkeling zou gaan. Op die datum had Ch. O. van der Plas, toen de hoogste Nederlandse autoriteit beneden de Evenaar, in Singapore een gesprek met admiraal Mountbatten, dit ter voorbereiding van onze terugkeer naar Batavia. Van der Plas vroeg om het sturen van Engelse troepen, die overigens maar in bescheiden hoeveelheid op het zuidelijk halfrond aanwezig waren, reden waarom er zuinig mee moest worden omgesprongen. Het verslag van Van der Plas voor de enquêtecommissie bevat de volgende passage:

‘Aan het slot der besprekingen deelde admiraal Mountbatten mij mede, dat naar zijn meening er slechts één mogelijkheid was, welke het zenden van Britse troepen mogelijk zou maken, t.w.: in zee te gaan met Soekarno c.s., zooals hij zelf met den Burmeenschen militairenleider had gedaan, die zich aanvankelijk tegen de Britten gekant had, maar tenslotte de Japanners had aangevallen.
Ik deelde hem mede,’ aldus de heer Van der Plas, ‘overtuigd te zijn, dat mijn Regeering absoluut zou weigeren te onderhandelen met Soekarno, en dat men psychologisch een groote fout zou begaan, wanneer men zijn medewerking zou wenschen. Ik wees hem erop dat de Soekarno-groep, in tegenstelling met Burma, niet met de geallieerden gestreden had, maar in tegendeel, tot het laatst met de Japanners had geheuld...
“Soekarno is de enige die een organisatie heeft,” zei de admiraal, “dus moeten wij met hem in zee gaan.” Ik stelde daartegenover dat het juist de taak van de geallieerden was de democratische groep de gelegenheid te bieden zich te organiseren. “Ik zeg u dat u op deze wijze Indië verspeelt,” zeide Mountbatten. Ik merkte op, dat afgescheiden hiervan, in alle buitengewesten gebleken was de groote vreugde van het volk over onze terugkomst, het onze zaak was, en niet de zijne, welke houding wij zouden aannemen...’

Van der Plas wist er alles van. Toen omstreeks dezelfde tijd het verhoudingsgewijs verlichte blad Je Maintiendrai schreef, dat de ‘nooitmet-Soekarno’-leuze wel teruggenomen zou moeten worden, zegden 1200 lezers hun abonnement op. Gebruikelijke verzetsdaad van geletterde Nederlanders die de strijd tegen de wereld aanbinden.

Nu nog eens de discussie te openen over de vraag of Soekarno wel

of niet een ‘collaborateur’ was, is irrelevant. Een poging daartoe zou trouwens een symptoom zijn van dezelfde potdichtheid, een herhaling van de arrogantie, die in 1945 de grondslag was van de Nederlandse mislukking in Azië. Aan de cipier staat nooit ter beoordeling, welke partners de gevangene moet kiezen om aan de andere kant van de tralies te komen.

Het doen en laten van Soekarno in de oorlogsjaren heeft niets veranderd aan het feit, dat in Nederland maar een zeer vage notie bestond van het Aziatisch nationalisme en van de eigen onmacht tegenover deze beweging van honderden miljoenen. Algemeen verbreide onwetendheid, veroorzaakt door de onwil van de opiniemakers om het publiek van de werkelijke verhoudingen op de hoogte te stellen: dat is het punt waarom het gaat bij de vraag naar de politieke verantwoordelijkheid. Het typerende van de reactie van Van der Plas op Mountbattens goede raad was dan ook (behalve de daarin aanwezige verontwaardiging die iedere gedachtenwisseling al uitsloot), dat onze man in Azië verkeerd was ingelicht. Degenen die in 1945 in Burma gingen regeren, kwamen voort uit een nationalistische beweging die met de Japanners had samengewerkt, of zoals gezegd werd, geheuld. Amerika, het land dat Japan verslagen heeft, had geen bezwaar om in 1946 de soevereiniteit over de Filippijnen over te dragen aan de beweging van Manuel Roxas, van tijd tot tijd een heuler met de Japanners. Voortdurend hadden de Nederlanders voorbeelden tot hun beschikking om beter te weten, en dat waren niet louter voorbeelden van inzicht of ‘handigheid’. Ook de ‘eer’ en de ‘waardigheid’, alle terminologische feestkleding die een politiek voor het volk nobel of verteerbaar maakt, was erin aanwezig; maar van Nederlandse kant was er geen belangstelling.

Schermerhorn heeft vastgesteld dat de Nederlandse bevrijding van Indonesië (van de Japanse bezetting - op zichzelf niet meer dan een goede bedoeling) al gauw veranderde in een poging tot herovering (op de nationalisten van de Republiek). Dit is hetzelfde als te zeggen dat, wat er verder ook beweerd werd, de feitelijke inhoud van het nationalisme ons weinig boeide.

Want waartoe diende de herovering? Het eerste doel was, ‘het wettig gezag zodanig te herstellen en te handhaven dat het toekomstig staatsbeleid in Nederlands-Indië zich aan het verleden zou laten aanknopen’. Dat was in Indonesische ogen, krachtens lange ervaring van de nationalisten, een staatsbeleid met als eindpunt Boven-Digoel. De geciteerde formule, afkomstig van Van Starkenborgh, werd naar de

letter inderdaad al vlug te gek gevonden en bijgevolg nam de auteur ervan zijn ontslag. Maar voor het zover was, werd er ernstig over gedebatteerd, en wat erna kwam verschilde naar de geest niet zoveel van de gedachten van Van Starkenborgh.

Na het gave herstel van het gezag zouden de Nederlanders (niet alleen volgens Van Starkenborgh maar volgens alle bewindvoerders en gezagdragers) uitmaken wie van de Indonesische nationalisten collaborateur geweest was en wie ‘goed’, en dan zou op basis van deze selectie met de goede Indonesiërs een rustig gesprek worden begonnen waarin hun bindend zou worden verteld hoe zij te zijner tijd hun staat zouden moeten inrichten.

Nu was het in tegenstelling tot wat in Nederland simpel werd aangenomen niet zo, dat de Indonesiërs pas in 1945 een begin moesten maken met het nadenken over de vorm en positie van hun natie. Er was, zoals bijvoorbeeld uit de publikaties van Sjahrir en Hatta blijkt, een duidelijk beeld van de plaats die het onafhankelijke Indonesië binnen de Aziatische verhoudingen zou moeten krijgen. Alleen als een staat met een gecentraliseerd gezag, dachten zij, zou Indonesië zich kunnen handhaven. Zonder dat gezag zou het binnen korte tijd het slachtoffer worden van zijn eigen verscheidenheid; gefragmentariseerd zou het worden door zijn aardrijkskundige en etnologische eigenaardigheden, en vervolgens zou het worden kaalgeplukt door zijn gretige buren, om te beginnen Maleisië en de Filippijnen.

Men moest dus met een centraal gezag beginnen om van daaruit misschien een federatieve oplossing te bereiken, en die oplossing zou geheel en al de zaak van de Indonesiërs zijn. Een omgekeerde regeling zou de federatieve, meestal ook provincialistische, dorpse, politiek achterlijke krachten uit de buitengewesten een zodanige start geven, dat centralisatie binnen een paar jaar monnikenwerk zou zijn geworden, maar minder vreedzaam. Want dan zou al een bron van eindeloze grensconflicten, lokale oorlogjes en daarop volgende pacificaties zijn ontstaan, zoals min of meer analoge ontwikkelingen in Afrika later hebben bewezen.

Iedere Nederlandse regering had voortdurend haar best gedaan, het gezag zoveel mogelijk in Batavia te concentreren, maar aan de Indonesiërs in het zicht van hun onafhankelijkheid adviseerden we precies het tegendeel, zulks niet ter versterking van onze geloofwaardigheid.

Toch waren de Indonesiërs nog wel bereid om een ‘federale oplossing’ volgens de wat gewijzigde denkbeelden van Van Mook te aan-

vaarden, wat in 1946 uit de conferentie op de Hoge Veluwe gebleken is. Het heeft geen zin nog eens weer te geven hoe deze conferentie verliep. Het gaat om de analyse en de gevolgtrekkingen van degenen die tot nu toe aan Nederlandse kant de geschiedenis hebben geschreven.

De hoofdzaak van de onderhandelingen was ogenschijnlijk de vraag of Sumatra wel of niet bij de op Java gevestigde Republiek moest gaan horen. De Republikeinen vonden dat Sumatra er wel bij hoorde; Van Mook met zijn federatieve oplossing vond van niet. In werkelijkheid deed de toekomst van Sumatra op de Hoge Veluwe niet ter zake, want ook als Java als Republiek afzonderlijk soeverein was geworden, had het hels kabaal van de verliezers in Nederland niet vermeden kunnen worden.

Dit ligt besloten in de weergave die Smit van het overleg geeft. Hij schrijft:

‘Toegeven aan de Republikeinse eisen op dat ogenblik(...) zou voor de pvda bij de komende verkiezingen de nederlaag hebben betekend en verder de kvp in de oppositie hebben gedreven en dus een eind hebben gemaakt aan de samenwerking met deze partij. Dat laatste is weliswaar voorkomen, doch het is duidelijk dat, nu onder de Nederlandse delegatie (...) geen enkel kvp-lid voorkwam, deze daaruit politieke munt heeft kunnen slaan bij de komende verkiezingen.’*

In deze woekeringen van rooms-rode vriendschap kon de Nederlandse delegatie natuurlijk niet meer werken. De conclusie van Smit is dan ook dat ‘de hoofdreden voor de mislukking van de Hoge Veluweconferentie dus daarin is gelegen, dat de Nederlandse delegatie, met de verkiezingen van 17 mei in het vooruitzicht, het niet aandurfde met de republikeinse delegatie tot een resultaat te komen’.

De cursivering laat zien waar de aap uit de mouw komt. De grootste partijen, pvda en kvp, beide geleid door politici die als staatslieden de geschiedenis in dreigen te gaan, waren op de simpelste manier bang voor stemmenverlies. De delegatieleden op de Hoge Veluwe kwamen onder de indruk, werden handelingsonbekwaam door de angst (‘beduchtheid’) van de leiders van eigen en bevriende partijen. (Voor wat? De massa? Het stemvee? De ‘mob’?) Romme maakte van de angst een deugd en kapitaliseerde op de onwetendheid van de

kiezers die hij juist van deze slepende kwaal had moeten verlossen. Drees rommelt later bij het schrijven van zijn memoires nog wat rond in de details, maar komt tenslotte toch niet verder dan het stellen van een weinig progressieve vraag: ‘En wat had er gewonnen kunnen worden door het sluiten van een overeenkomst die de Staten-Gene- raal niet zouden honoreren?’

Als dat geprobeerd was, hadden we het geweten. Nu mogen we, bij wijze van een zwakke aanloop tot bevrediging van het rechtsgevoel, vaststellen dat het bewust bevorderen van mislukkingen, zoals Romme heeft gedaan, een verantwoordelijkheid met zich meebrengt, maar dat het nalaten van duidelijk verzet tegen zo'n politiek evenmin aan het alziend oog ontsnapt.

Een dergelijke manier van redeneren zal wel onrechtvaardig tegenover Drees gevonden worden. Paul van 't Veer bijvoorbeeld, die een zakelijke, daardoor moordende monografie heeft geschreven over de Nederlandse buitenlandse politiek in de Indonesië-kwestie, laat merken dat hij Drees realistisch vindt. Hij schrijft:

‘Gesteld dat er (als resultaat van de Hoge Veluwe-conferentie) wel een verdrag was gesloten en dat Sumatra wel erkend zou zijn als onderdeel van de Republiek, dan zou slechts de geschiedenis van het mislukte akkoord van Linggadjati vervroegd zijn: chicanes en politiek verzet in Nederland, dat nog niet “rijp” was voor zo'n overeenkomst en eerst door veel schade en nog meer schande rijp gemaakt moest worden.’

Volgens Van 't Veer zag Drees dat in: elk akkoord zou ‘onhaalbaar’ zijn geweest.

‘Drees redeneerde vooral vanuit de Nederlandse politieke verhoudingen en mogelijkheden. Zijn pessimistische verwachtingen dat een overeenstemming die in dit stadium op vergaande toegeeflijkheid jegens de Republiek zou zijn gebaseerd, in de aanstaande verkiezingstijd zou worden “verscheurd”, werd bij voorbaat bewaarheid door prof. Romme, die nog voor hij zijn rentree in de Tweede Kamer maakte, zijn reputatie als “groot staatsman” bevestigde door zijn artikel in de Volkskrant over “De week der schande”.’

De grote vraag is nu, of het zin gehad zou hebben - zin, vertaald in aantallen gesneuvelden - om ‘de geschiedenis van het mislukte ak-

koord van Linggadjati slechts te vervroegen. ’Ik zou zeggen dat, áls Drees en de pvda het zo scherp zagen, ze dan in deze kwestie die op een onzinnige oorlog kon uitdraaien, de consequenties van hun scherpe blik hadden moeten trekken. Ze hadden bijvoorbeeld duidelijk kunnen tonen, dat ze principieel een afkeer hadden van de vriendschap van prof. Romme.

 

Schermerhorn stelt ook iets vast:

‘De tragiek is, dat vrijwel iedere onwaarachtigheid ons later op een of andere wijze is ingewreven.’*

Wie is er met ‘ons’ bedoeld? Niet de soldaten die met scheepsladingen naar de gordel van smaragd werden vervoerd en die een jaar of twintig later als verdacht van oorlogsmisdaden konden worden beschouwd. Schermerhorn kán iets anders hebben bedoeld; met kleine wijzigingen maken we er dit van:

De tragiek is, dat ónze onwaarachtigheid anderen op een of andere wijze is ingewreven.

Zo is het; en het doel van de geschiedenis is, ieders rol opnieuw te definiëren, zó dat hem precies wordt gegeven wat hem toekomt, liefst niet postuum.

Na de Hoge Veluwe was Linggadjati de volgende historische mijlpaal. Sumatra werd nu bij de Republiek gerekend, maar in tegenstelling tot een uitgebreid en snel groeiend deel van de wereld, wilde de Nederlandse regering er nog steeds niet achter komen dat de Republiek in feite de enige grootheid was waarmee ze te maken had. Ze bleef beheerst, of misschien wel bezeten door haar federatieplannen. Het eigen gelijk en het bereik van de eigen macht werden door de publieke opinie nog altijd grenzeloos overschat, en niemand van de Nederlandse elite kon, wilde of durfde opheldering verschaffen.

De manoeuvre van Nederland, later bekend geworden als het aankleden van Linggadjati, valt met de beste wil niet anders te zien dan als een vorm van oplichting, niet eens te kwader trouw of met voorbedachten rade, maar uit angst voor ongewilde complicaties na al te ferme daden. De Nederlandse onderhandelingsdelegatie, de Commissie-Generaal, had namelijk een akkoord weten te bereiken

dat in Nederland opnieuw niet ‘haalbaar’ was, onder andere doordat er de gelijkwaardigheid tussen Nederland en de Republiek uit te destilleren viel.

De gevolgen van de angst waren natuurlijk veel grotere complicaties. Door de aankleding van de overeenkomst met een ‘onoverzichtelijke en tientallen bladzijden tellende interpretatie’, werd nu de inhoud voor binnenlands gebruik aanvaardbaar gemaakt. Voor de Republiek betekende de operatie de zoveelste aanmoediging en rechtvaardiging om zich aan het doen en laten in Den Haag niet meer te storen. Maar het slot was in ieder geval dat de samenwerking tussen pvda en kvp gered was.

Linggadjati, dat door eindeloze onderhandelingen over nu betekenisloze details een zeer onoverzichtelijke gebeurtenis lijkt, is toch eigenlijk niet meer dan een van de tekenen van onvermogen van Nederland om zich zijn eigen positie duidelijk voor te stellen. Eenvoudiger symptomen wijzen op dezelfde kwaal.

Tijdens de onderhandelingen over het akkoord van Linggadjati werd door Romme en hem verwante kringen in de provincie ernstig gedacht ‘aan het stichten van een soort superstaat, ter behartiging in de eerste plaats van de buitenlandse betrekkingen, de defensie en de financiiën’. Als de financiële samenwerking geïsoleerd had kunnen worden, was het denkbeeld misschien nog begrijpelijk geweest. Voor het overige waren de superstaatkundige ideeën die van een fantast met grootheidswaan. Regeling uit Den Haag (of Djakarta?) van de buitenlandse betrekkingen van de ‘superstaat’ zou voor Nederland verplichtingen van onoverzienbare omvang met zich mee hebben gebracht, als het tenminste zijn legalistische en moralistische overtuigingen trouw zou blijven. Nederland zou een half-Aziatische mogendheid zijn geworden, die automatisch door Indonesië op sleeptouw zou zijn genomen, gezien de omvang en de aard van de problemen waarmee dat land te maken heeft en de potentiële macht die het vertegenwoordigt. Nederland als lid van de superstaat had in de jaren vijftig voor het onoplosbare vraagstuk gestaan, een compromis te vinden tussen het Aziatisch neutralisme en zijn eigen positie als partij in de koude oorlog. Het was misschien op een dubbelzinnige manier betrokken geraakt bij de oorlog in Vietnam. En Indonesië had aanspraak kunnen maken op onze militaire bijstand, terwijl wij intussen niet eens aan onze Nato-verplichtingen konden voldoen. Het zijn maar een paar voorbeelden van mogelijkheden.

Door de niet eens tegengestelde, maar uiteenlopende belangen

van de partners kon er van een unie natuurlijk niets terechtkomen, en iedereen die met vrucht de aardrijkskundelessen van de mulo had gevolgd, had dat kunnen begrijpen. Maar alle begrip werd verhinderd door de unieke combinatie van rooms superpatriottisme en socialistische meegaandheid, overkoepeld door universele onwetendheid.

Tekenend was ook het voorstel van Nederland om een commissie in te stellen voor opleiding tot de buitenlandse dienst, op een ogenblik dat Nederland in het buitenland geen voet meer aan de grond kreeg, terwijl de Republiek met uitstekende resultaten werkte aan de uitbreiding van haar buitenlandse betrekkingen. Al hadden, wie weet, de Indonesische diplomaten in 1947 van het vak protocol nog niet alle finesses onder de knie, er kon juist op dat ogenblik moeilijk van hen worden gevergd dat ze bij de Nederlanders hun licht zouden opsteken om hun gebrek aan kennis te verhelpen.

Begin 1946 werd in Nederland gedebatteerd over de vraag of als gouverneur-generaal misschien een Indonesiër moest worden aangewezen. Meer dan drie jaar later, kort voor de soevereiniteitsoverdracht, werd overeengekomen dat aan het hoofd van de Nederlands- Indonesische Unie de koningin zou staan boven de president van de Republiek. Smit schrijft: ‘Als hoofd van de Unie bezat zij geen enkele macht, ook niet die van constitutioneel Koning. Hiermede lag de vederlichte Unie wel aan de grens van hetgeen te onzent nog aanvaard kon worden, terwijl het voor de Republiek moeilijk te verteren bleef dat de Koningin, zij het dan ook slechts formeel, boven de president der Republiek werd gesteld.’ Geen gelegenheid werd door de Nederlanders ongebruikt gelaten om arrangementen te treffen die moesten uitlopen op ridicule nederlagen en stampvoetend uitgevoerde aftochten.

De twee politionele acties die de bijzondere belangstelling hebben van pacifistische en links-radicale critici, zijn als bewijzen van politiek gestuntel geen uitzonderlijke gebeurtenissen. Ze kunnen ook niet beschouwd worden als de voornaamste oorzaak van de politieke mislukking; ze vormen logische fasen in het voortdurend verkeerde beleid.

De eerste actie, die vooral uit economische noodzaak werd begonnen, had onder andere tot resultaat dat in de leiding van de Republiek radicaal anti-Nederlandse krachten aan invloed wonnen ten koste van de ‘gematigden’ met wie onze ministers het liefst verkeerden (in de verkeerde overtuiging dat met de ‘gematigden’ iets anders te beginnen zou zijn).

De tweede actie, die de Republiek definitief moest uitschakelen, maakte haar internationaal juist sterker. Bovendien werd ze binnen de door Nederland ontwikkelde federatieve structuur definitief tot de sterkste eenheid, politiek en moreel.

Door beide acties werd de al bestaande guerrilla geïntensiveerd en uitgebreid, zodat de Nederlandse strijdkrachten langzamerhand in de positie van de verliezer werden gedrongen. Het leger werd behalve door de Indonesische tegenstander door de eigen regering in steeds groter moeilijkheden gebracht.

Markante gevolgen hadden de acties voor de internationale verhoudingen, waarin Nederland geïsoleerd raakte en door zijn bondgenoten overwegend als lastpost werd gezien. Maar zoals gebleken is: de Nederlandse regering, meestal op het laatste ogenblik gesteund door het grootste deel van het parlement, was bereid om buiten het vaderland praktisch alles te durven, zolang ze op het thuisfront maar niets hoefde te durven. Na dit geregeld te hebben, konden alle constructieve elementen in de natie, de regering, de pers, de partijen en de publieke opinie, de verliescijfers van het front zonder meer dan een plichtmatige moeite verwerken.

Uit oogpunt van politieke pathologie is interessant de stelselmatigheid waarmee steeds dezelfde fout herhaald werd: het losjes wegwimpelen van waarschuwingen afkomstig van verstandige mensen als Sjahrir en Mountbatten, die geen enkel belang hadden bij drama's waarvan Nederland het slachtoffer zou worden; de daarop volgende poging tot herstel van het gezag met veel te geringe militaire en politieke middelen; de mislukkingen van de Hoge Veluwe en Linggadjati door miskenning van de kracht van, en dus de relatie tot de enige werkelijk mogelijke partner in de dekolonisatie, de Republiek; het streven tegen alle stromingen in naar vestiging van deelstaten binnen een Unie, die overigens niets betekende; de averechtse uitwerking van de politionele acties, dat zijn vijf hierboven beschreven punten uit de index van de restauratie, waarin het grootste deel van 25 jaar vaderlandse geschiedenis na 1945 valt onder te brengen.

De diepere oorzaak van de stelselmatigheid waarmee de restauratie, ongeacht de gevolgen, werd ondernomen, ligt in het valse, nog altijd niet afgestorven en tot op de dag van vandaag hier en daar aangemoedigde bewustzijn, dat Nederland een soort grootmacht zou zijn met taken aan de andere kant van de aardbol. Het afbrokkelen van dit bewustzijn viel jammer genoeg samen met de ‘liquidatie van het imperium’; want natuurlijk zou het gemakkelijker gegaan zijn als

de psychische operatie aan de staatkundige was voorafgegaan.

Moeilijker werd het nog omdat we ons vergeleken met andere naties die in dezelfde toestand verkeerden en voor de oplossing van hun imperiale ondergangsproblemen net als wij naar een tussenfase zochten. Engeland en Frankrijk probeerden het met het stichten van een Commonwealth, respectievelijk Communauté; een gemeenschap van gelijkwaardige landen, even indrukwekkend als vroeger het koloniale rijk omdat ook daar de zon niet onder zou gaan.

Maar er is tussen de gemenebest-politiek van Engeland en Frankrijk en ons Unie-beleid wel enig verschil. Dat ligt niet zozeer in het feit dat Fransen en Engelsen zich na 1945 hebben onderscheiden door uitzonderlijke tact en inzicht bij de dekolonisatie. Maar ondanks historische rampen van aanmerkelijk groter omvang dan Nederland ooit had kunnen aanrichten (Madagascar, de Voorindische volksverhuizing, Suez, Algerije), hadden de vroegere koloniën er duidelijk belang bij, ‘de banden met het moederland te handhaven’. Overwegingen van eeuwenoude lotsverbondenheid en broederschap speelden daarbij alleen voor een verbitterde moederlandse publieke opinie een rol. In de ontwikkeling van de gemenebest-politiek ging het bij de ex-gekoloniseerden vooral om de aantrekkingskracht van de cultuur, en om te beginnen, de bruikbaarheid van de taal van de exkolonisator.

Een Aziaat of een Afrikaan heeft al meer geluk gehad als hij Engels of Frans of zelfs Portugees heeft geleerd in plaats van Nederlands, omdat hij met de eerste drie halve of hele werelddelen kan bereiken. Maar een gemeenschappelijke taal van een bovenlaag is op zichzelf nog niet voldoende om er een gemenebest-politiek van te maken. De taal van de kolonisator verleent toegang, geeft de mogelijkheid tot een mate van vereenzelviging met (en ambivalentie tegenover) grote en ingewikkelde nationale complexen - en de waarde van dat geheel bepaalt de invloed.

Niet door hun taal alleen, maar onder andere door middel daarvan hadden de Engelsen menig koloniaal volk, althans etnologisch samenhangende groep, iets te bieden. Ze konden laten zien hoe een natie functioneert met al zijn toebehoren, zijn geschiedenis, geslotenheid naar buiten, standbeelden en museums, zelfbewustzijn, politiek systeem, vakverenigingen, gecultiveerde eigenaardigheden, literatuur, universiteiten, kortom het hele kunstwerk. Ze konden een nationaal systeem demonstreren dat effectief was in de wereld; en zonder zo'n systeem kan een natie zich niet handhaven.

De aantrekkingskracht van Engelands nationale systeem blijkt bijvoorbeeld uit het feit dat eerzuchtige leden van de politieke elite van India hebben geaarzeld tussen een carrière als nationalist of als Lagerhuislid. Krishna Menon, later gevreesd neutralist en schrik der Verenigde Naties, kon voor Labour in een Engels kiesdistrict terecht; Nehru heeft er ernstig over gedacht, zich als politicus in Engeland te vestigen. Degenen die tot hun generaties horen, en ook ‘jongeren’ die het koloniale tijdperk hebben beleefd, kijken nog altijd elke week verlangend uit naar wat de New Statesman en de Economist de wereld adviseren.

De Fransen hebben via hun taal op vergelijkbare manier de door hen gekoloniseerde gebieden iets gegeven. Hun bijdrage tot de secularisering van Afrika ging niet alleen via de dwang van het koloniale systeem; ook de aantrekkingskracht van Parijs kwam erbij. Hoewel gehinderd door allerlei anachronismen bij het ontwerpen en uitvoeren van zijn politiek, heeft Frankrijk in Afrika een communauté gesticht die niet ogenblikkelijk weer in elkaar is gezakt. De Gaulle, die zelf in menig opzicht de vader van het anachronisme lijkt, heeft het aanpassingsbeleid gevormd waardoor Frankrijk zich heeft kunnen handhaven zonder daarbij merkbaar te worden gehinderd door de wraakzucht van een horde teleurgestelde dorpelingen. Dien Bien Phoe, Algerije en de ‘imperialistische’ kernbom zijn voor de Franse buitenlandse politiek tegenover de vroegere koloniën geen beslissende obstakels geweest.

Onze in Den Haag bedachte Unie had, om levensvatbaar te zijn, op zijn minst een Nederlandse inbreng moeten hebben, vergelijkbaar met die van de Engelsen of Fransen. Maar wat er ook voor groots is verricht in de Archipel, het was niet voldoende. Dat we in Amsterdam een Tropeninstituut hebben, dat de Nederlandse wetenschap iemand als Cornelis van Vollenhoven kon herbergen, dat moeten we niet voor verdienstelijk houden maar voor het minimum van normaal. Volkomen onverdienstelijk maar ook onvermijdelijk is het, dat in de Nederlandse politiek na Van Heutz en Snouck Hurgronje, links noch rechts iemand is aan te wijzen die meer dan het formaat van de gemiddelde landbouwkundige had.

Ons kolonialisme was in de beslissende periode, namelijk die waarin het moderne nationalisme zich ontwikkelde, het kolonialisme van een kleine natie. Het zou trouwens een mirakel zijn geweest als we ons in Nederlands-Indië vrij hadden weten te houden van de kwalen van het isolationisme. Ik zou niet verplicht willen worden het te

bewijzen, maar het lijkt in ieder geval niet onaannemelijk dat de Nederlandse koloniale politiek geleden heeft onder het feit dat wij ontsnapt zijn aan de Industriële Revolutie en aan de Eerste Wereldoorlog.

De Nederlandse intelligentsia (die ook al niet zo kosmopolitische groep van politici, schrijvers en journalisten) ging zich laat voor de koloniën interesseren en dan nog in beperkte mate. Op het nationalisme heeft ze weinig invloed gehad. De Nederlandse pers heeft noch als bron van inlichtingen over de Indonesische politiek, noch als factor in de opinievorming veel betekend, en haar functie is in ieder geval niet te vergelijken met die van de New Statesman and Nation en The Economist in India. In militair opzicht waren de Nederlandse kracht en het Nederlandse inzicht gelijk nul, zoals Sjahrir al heeft vastgesteld; een meer dan honderdjarig gebrek aan traditie en ervaring.

Hieruit volgt onder andere dat Nederland zich niet kan beklagen als het Indonesisch nationalisme trekken van het Nederlands provincialisme heeft vertoond. Dat is het verlies dat onze bevoogding beide partijen heeft opgeleverd. Intussen hebben wij in Europa ons deze gebreken gemakkelijker kunnen veroorloven dan de Indonesiërs in Azië.

Van een Unie die meer was dan een uit tactische overwegingen aanvaarde, rammelende constructie, kon dus niets komen omdat wij als natie wat betreft politieke, staatkundige en militaire kennis niet rijk genoeg waren, maar integendeel tot de have-nots van Europa hoorden. Onze economische en technische talenten konden dat niet compenseren, hoewel de uitvoerders van het Nederlands beleid daar anders over dachten. Ze hebben de positieve kanten van Nederland voor Indonesië overschat, en de negatieve kanten meestal genegeerd. Dat is een deel van de inhoud van de politieke verantwoordelijkheid van Romme, Sassen en Beel, maar ook van Schermerhorn, Drees en Van Mook.

Tot bestrijding van hun verweer, voor zover dat in de geschiedschrijving en in memoires wordt aangetroffen, voer ik aan dat mensen die een aanmerkelijk beter inzicht hadden, in hun bijzijn en onder hun kwaadaardig of meewarig oog praktisch uit de Nederlandse politiek zijn gedeporteerd. In het bijzonder Stikker heeft het niet tegen de kadaverdiscipline op het binnenlandse front kunnen bolwerken. Zijn Indonesische lotgevallen staan afgedrukt in zijn memoires.

Het geval Stikker bestaat voornamelijk uit een reeks botsingen tus-

sen zijn eigen inzicht in de buitenlandse politiek en het volstrekte niet-begrijpen van zijn politieke omgeving.

Hij begint zijn memoires met een citaat van Tocqueville dat hem eigenlijk al ongeschikt maakt voor het beroep van politicus in de restauratie: ‘Men wil van mij een partijman maken, en dat ben ik niet; men schrijft mij hartstochten toe, terwijl ik alleen meningen heb, of, beter gezegd, ik heb slechts één hartstocht, dat is liefde voor vrijheid en menselijke waardigheid. Alle vormen van regeren zijn in mijn ogen slechts de middelen, min of meer volmaakt, om deze geheiligde en gewettigde hartstocht van de mens te bevredigen.’

Iemand met zo'n belijdenis is gedoemd om door een met hooivorken en ochtendbladen uitgeruste menigte van het toneel te worden gegooid.

Al voor hij minister werd, was Stikker een paar keer in Indonesië geweest, en daar had hij tenslotte ingezien dat Soekarno en de Republiek de enige werkelijke tegenpartij in het conflict waren en dat gebruik van geweld daar niets aan zou veranderen. Terug in Nederland ondervond hij het obstinatisme van wat in het bijzonder in Amsterdam voor liberaal doorging en nog wel doorgaat. De daar opererende partijafdeling had een verkiezingscampagne ontworpen met als voornaamste leuze ‘Hebt u er ook genoeg van?’ en ‘Het roer moet om’, onverantwoordelijk geklets dat door prof. Oud zonder zichtbare moeite was getolereerd. Toen Stikker dit merkte, besloot hij om als partijvoorzitter af te treden, maar typerend voor hem is dat hij zich toch weer liet bepraten en zich met de aanwezigheid van de dolgedraaide dorpsharmonie van de hoofdstad verzoende. Hij werd minister met een misschien nog sluimerende, maar in aanleg wel duidelijke voorstelling van de verdere ontwikkeling van het drama.

Toen hij in augustus 1948 op buitenlandse zaken kwam, besefte hij dat hij a. een ‘gedevalueerde functie’ vervulde, b. een groep politieke non-valeurs uit liberaal Amsterdam in zijn achterban had en c. ‘als eenling’ in een overigens confessioneel-socialistisch kabinet misschien ‘voortdurend met zijn portefeuille zou moeten rammelen om niet geheel overstemd te worden’. Zijn probleem was intussen, de zieke publieke opinie te genezen met de kennisgeving dat voornamelijk met Soekarno onderhandeld zou moeten worden over integrale overdracht van de soevereiniteit.

De Indonesische hoofdstukken uit Stikkers memoires zijn reisverhalen uit de jungle van de residentie. Het luisteren naar het kraken van de takken, het bepalen van de richting waaruit het nationale nijl-

paard mocht worden verwacht, dat was menigmaal de voornaamste tijdpassering van de Tocqueville-bewonderaar, de minister van bz. ‘Wij werden voortdurend gedwongen op drie fronten tegelijk te vechten: in Indonesië, in de binnenlandse politiek van Nederland en tegen onze bondgenoten. Wij konden met niemand vrijuit praten. Ieder woord werd onmiddellijk aan andere betrokkenen overgebracht, verdraaid en aan de pers doorgegeven.’

Nuchter volkje.

Stikker ging aan het begin van zijn ministerschap naar Washington om te proberen de Verenigde Staten achter zich te krijgen, jammer genoeg ten behoeve van de federale oplossing, die gezien de kracht en de opvattingen van de Republiek niet te verwezenlijken zou zijn. Vervelend is het, te lezen hoe Stikker bij Marshall op bezoek ging terwijl deze volstrekt geen zin had om hem te ontvangen, en hoe verder de bewindsman met de overtuiging van goede leerling zijn verhaal deed, en daarna zelfs zonder een prijzend woordje weer naar zijn plaats werd gestuurd. Hij onderscheidt zich weer van zijn collega's met de mededeling: ‘Zelf accepteerde ik de Amerikaanse houding als een feitelijk gegeven en ik wond mij er niet over op.’

Het feitelijk gegeven was de kennisgeving van Marshall dat ‘de Verenigde Staten ons in geen enkel opzicht zouden steunen; van ons werd verwacht dat wij zouden doorgaan met de onderhandelingen en de Republiek zou door Amerika worden geholpen.’ In zijn memoires komt hij dan tot het vruchteloos commentaar - voor hem een uitzondering - dat typerend is voor de gebruikelijke manier van denken in de Nederlandse politiek: ‘Als de vs ons enige zakelijke steun hadden gegeven zou de tweede politionele actie in december, die tienduizenden mensen het leven kostte, niet hebben plaatsgevonden.’

Als is niet het toverwoord dat een soort politieke absolutie teweegbrengt, en wel omdat het ook niet de wederopstanding van ‘tienduizenden mensen’ bevordert. Een ‘als’ dat hulpmiddel is bij de beschrijving van een veronderstelde gang van zaken, kan misschien gebruikt worden om later iets te verhelderen, maar het effect van wat er echt gebeurd is nooit veranderen.

In Den Haag bleef voor Stikker het probleem, hoe hij de politici en de publieke opinie zou moeten overtuigen van de noodzaak tot onderhandelen, ondanks het feit dat Amerika en de Republiek zich niet volgens de in Den Haag vastgestelde regels gedroegen. Hij loste dat probleem niet op.

Na zijn Amerikaanse reis volgde een toch nog veelbelovende ver-

kenning in Indonesië, wat hem al 'kritiek van partijgenoten en oppositie op de hals haalde'. Hij wist een nieuwe opening voor hervatting van de onderhandelingen te maken, maar overschatte bij al zijn scepsis toch nog het verstand van de roomse partner in de politiek. Door de kvp werd het zo georganiseerd dat ‘het driemanschap dat de Indonesische politiek beheerste’ hem voortdurend lastig kon vallen. De namen van deze drie, Romme, Beel en Sassen, zijn bekend.

Geheime onderhandelingen hadden in Stikkers voordeel kunnen zijn, maar over de mogelijkheid daarvan maakte hij zich geen illusies; en hij besefte dat het onherroepelijk uitlekken van de besprekingen direct zou leiden tot ophitsing van de publieke opinie, zoals hij ongeveer schrijft.

Tussen zijn verkenningen en de definitieve onderhandelingen is het hem niet goed gegaan, opnieuw omdat hij in deze periode te doen kreeg met het concentraat van Haags politiek onbenul. Dat was eind november 1948. Ongeveer zestien jaar later schreef hij zijn memoires over deze ervaringen en de lezer ziet dat de sporen van het trauma dan nog niet zijn verdwenen: ‘In Nederland was niemand met wie ik mijn zorgen kon bespreken. Iedere uiting van twijfel zou uitlekken en tegen mij gebruikt worden.’ Geen uiting van een paranoialijder, deze zin, maar gerechtvaardigd zelfbeklag.

De laatste onderhandelingen in Kalioerang, die misschien de tweede politionele actie hadden kunnen voorkomen, mislukten. Stikker is niet duidelijk over de verantwoordelijkheid daarvoor aan Nederlandse kant. Hij was lid van de delegatie die verder bestond uit Neher en Sassen, terwijl aan de kamerleden Van der Goes van Naters, Meyerink, Romme, Tilanus en Korthals de mogelijkheid was gegeven, ter plaatse hun goede raad niet voor zich te houden.

De voorlopige geschiedschrijving is het erover eens, dat in Kalioeriang Sassen de grootste mond had. Smit schrijft:

‘De houding van Stikker - die Sassen maar zijn gang liet gaanwekte bevreemding. Was hij het met Sassen eens en diende de hele missie-Sassen slechts om tegenover het buitenland de indruk te wekken dat men alles in het werk had gesteld om een oplossing te bereiken? Of liet Stikker Sassen slechts zijn gang gaan om hem straks na terugkeer in Nederland als volslagen incompetent en mislukt aan de kaak te stellen en aldus een eind te maken aan zijn ministerieel bestaan? Dit vroegen vele Republikeinen zich vergeefs af. De werkelijke reden voor het gedrag van Stikker heeft intussen daarin bestaan, dat hij “een gaatje wilde
openhouden” om later, wanneer dit nodig mocht blijken, het contact met de Republiek te kunnen hervatten.’

Een ongebruikt gaatje in ieder geval.

Wel heeft Stikker van het begin af gezien op welke manier Nederland de beëindiging van het imperium moest bevorderen. Hij ‘geloofde in onbeperkte vrijheid voor Indonesië; als de federalisten sterker zouden blijken, tant mieux; als de Republiek de overhand zou krijgen, tant pis; het was niet aan ons, hierover te beslissen.’ Maar in die belijdenis van berusting, ligt zijn tekort als ‘creatief staatsman’ in tijd van crisis besloten. Hij was een bekwaam vervaardiger van compromissen, niet iemand die bij het streven naar een volledige overwinning een volledige nederlaag zou willen riskeren. En voor het oudvaderlands volkstoneel dat in Den Haag voor staatsmanskunst doorging was hij een mislukking.

Daarbij kwam dat Stikker een veel groter talent voor buitenlandse politiek had dan zijn partijgenoten, zijn collega's, de pers en het publiek konden begrijpen. Het gevolg daarvan was dat vóór hij aan zijn eigenlijke werk kon beginnen, hij steeds een groep wantrouwend fronsende provincialen van hun ongelijk moest overtuigen. Dit vond hij een vervelend werk. Hoewel hij de luidruchtige, plat-politieke kanten van zijn functie, de propaganda voor zijn eigen inzichten niet altijd uit de weg is gegaan, heeft hij toch vaker gehoopt dat zijn tegenstanders vanzelf van hun gebrek zouden worden genezen. Pas in 1952 gaf hij die hoop op, toen namelijk gebleken was dat ondanks alle wijze lessen uit de jongste jaren de Nederlandse politiek opnieuw naar de musket zou grijpen om het in Nieuw-Guinea nog eens over te doen. Daarvoor wilde hij de verantwoordelijkheid niet meer dragen.

Stikker verdween naar Londen; een beschaafde leraar die een betere klas verdiend had, en die het in het Buitengewoon Lager Onderwijs niet langer kon bolwerken.

 

Ik kom terug op mijn eigen lichting.

Wat heeft ze van onze vierjarige Aziatische oorlog gemerkt? Heeft ze er toen partij in gekozen? Waarom wel, waarom niet, en wat vindt ze daar nu van?

Ik beschrijf mijn eigen ervaring.

Omstreeks juli 1945, na een jaar van hongerwinter- en bevrijdingsanarchie, stond ik in de Mathenesserlaan in Rotterdam in de rij om me als vrijwilliger te melden voor de oorlog tegen Japan. Ik was 17, te jong om zonder toestemming van mijn vader en moeder naar Azië te

worden verscheept. Mijn vriend C. Kodde, geïnspireerd door zijn vader die in 1940 als artillerist de Duitsers op de Maasbruggen had gehinderd, bleek de rijpere leeftijd te hebben bereikt. Hij kwam terecht bij de officiersopleiding in Engeland en later bij de Aan- en Afvoertroepen in Haarlem; ik in de vijfde klas van de hbs-a, die ik als door de oorlog geteisterde jongere automatisch bereikte. Van enige geestdrift voor de democratische zaak herinner ik mij niets, noch trouwens van nauwelijks te bedwingen strijdlust.

In 1948 kwam ik na enig uitstel toch in het leger terecht, waar ik via een paar machinaties de stand en functie van huzaar 1ste klas - filmoperateur, gedetacheerd bij de Vaste Staven Troepenschepen - bereikte. De functie bestond hierin, dat ik aan boord van de Kota Inten, op weg tussen Indonesië en Nederland, films vertoonde ter verstrooiing van de twee- of drieduizend man troepen. Ze woonden in de ruimen van het schip, dat even oud was als ik, ze aten volgens het cafetariasysteem, wat betekende dat ze met een gaarkeukenlepel eenheidsrommel in een messtin gesmeten kregen, en ze douchten zich met zout water, wat hun een voortdurend kleverige, ontstoken, vaak licht bepukkelde huid bezorgde. Gedwee keken ze naar de slechte 16 millimeter-kopieën van mijn derderangs hoofdfilms met voorprogramma, en op de heenreis vielen er bij elke voorstelling een paar flauw als de medisch-pedagogische films over druipers en syfilis vertoond werden. Op de terugweg was het medische voorprogramma niet meer nodig.

Aan boord was ook Indonesisch personeel onder wie een Javaan die wel Nederlands sprak maar het niet wilde, en in plaats van bijvoorbeeld met mij te praten in zijn vrije tijd gehurkt bij een knooppunt van gangen zat en met diepe haat het militaire personeel zag passeren. Dat was - in 1948 - mijn kennismaking met het Indonesische probleem.

Omstreeks die tijd was ik al begonnen, de dingen op te schrijven, zodat er documenten zijn achtergebleven. Daaruit blijkt een grote desinteresse voor wat er in politiek opzicht met mij gebeurde. Het valt niet te bewijzen, maar ik geloof dat ik daarin niet veel van mijn reisgezelschap verschilde. Ik had geen enkele persoonlijke behoefte en ook geen boodschap ontvangen uit de vaderlandse geschiedenis om mij met de toekomst van Indonesië te bemoeien; ik verbaasde mij in eerste aanleg over de vijandigheid van menig Indonesiër, maar tegelijkertijd had ik op hun doen en laten geen enkele aanmerking. Ik dacht er verder ook niet over na, dat het toevallig mijn werk was,

de aanstaande strijders tegen de Indonesische nationalisten met het vertonen van films op te vrolijken.

Conclusie: het conflict tussen Indonesië en Nederland ging mij niet aan; maar bij gebrek aan belangstelling liet ik mij er wel, als een soort gedwongen huurling, voor gebruiken. Voor zover ik kan nagaan was ik daarbij in een groot gezelschap. Er waren vrijwel geen deserteurs met politieke motieven, er waren geen ‘Vietnam-overwegingen’ en geen draft card burners. Als tijdelijk bewoner van de B-barak in Schoonhoven weet ik, dat de meeste teruggebrachte deserteurs bij hun poging om afscheid van het leger te nemen, bewogen waren door het vooruitzicht dat ze zouden sneuvelen, of door de aandrang van hun verloofde, of in schaarse gevallen door het feit dat ze kostwinner waren. Geen ‘historisch besef’, geen negatief oordeel over ‘de zaak’, geen inzicht in het Aziatisch nationalisme.

Een heel andere kwestie is, dat veel Nederlandse soldaten na hun terugkeer een zeer grote afkeer ontwikkelden van degenen door wie ze naar Indonesië geëxpedieerd waren. De hierboven genoemde passiviteit tegenover de politieke kanten van het conflict heeft nog praktisch geen spoor nagelaten in de Nederlandse geschiedschrijving; de afkeer wel. Over de dociliteit waarmee tienduizenden in hun slechte soldatenpak over de gangtrap van het troepenschip gesjokt zijn, is vrijwel geen woord geschreven; over de spijt die het gevolg van deze moedeloze wandeling is geweest, zijn we iets wijzer, niet alleen door het Veteranenlegioen. Er bestaat een beschrijving van de aankomst in Nederland van een aantal soldaten, die op de heenreis waarschijnlijk van weinig of niets wisten, maar die op de terugreis langzamerhand hun inzicht verdiepten. Een discussie aan boord van het troepenschip in het Noordzeekanaal, opgeschreven door W.F. Hermans in Ik heb altijd gelijk:

Achter hem zei iemand: ‘Nee Jan, dat zie jij toch verkeerd, helemaal verkeerd! Wat had je gewild, in Djokja blijven?’
‘Ja, dat had ik gewild, godverdomme. Ja. Ja! Ik had wel es willen zien, wie ons wat zou zijn komen maken!’
‘Nou, dat zal ik je dan gauw vertellen! Dan was iedereen in Holland verrekt van de honger. En wij op Java d'r bij!’
‘Kan niks verdommen. Ik ben me poot kwijt.’ ‘Jij bent mesjokke. Als je daar gebleven was, was je nou je andere poot ook nog kwijt!’
‘We hadden ze moeten laten stikken. We hadden er doodge-
woon moeten blijven. Vreten genoeg daar. D'r groeit van alles.’
‘Mijn bord zo vol niet!’
‘Kan niks verdommen. Ik ben me poot kwijt. Wat heb ik nou nog?’
De ander zei: ‘Je bent je kop kwijt, als je het mij vraagt.’
Het getik van iemand die zich bij het lopen steunt met een kruk of stok, klonk op het ijzeren dek.

Het opvallende is, dat bij het verschijnen van dit boek, dat nu gelezen kan worden als een politiek document, er wel groot kabaal ontstond, maar niet over de politieke kanten. ‘Belediging van een volksdeel’, het katholieke, en kwesties van moraal en literatuur veroorzaakten de opschudding. Over de verhouding tussen de held, Lodewijk Stegman, en zijn vaderland werd door de kritiek weinig gezegd. Toch was er toen wel reden om Stegman te vergelijken met Beel en Romme, die nog napraatten over de Zware Unie.

‘Ik zag dat die hele bedoening in Indonesië op niets zou uitlopen. Dat zag ik, ik heb altijd gelijk. Wat krijgt een soldaat? Stank voor dank. Ik wist dat de Nederlanders met een jaar of wat tot de laatste man uit Indonesië zouden moeten opdonderen. En wat dan? Wat gebeurt er met de soldaten die uit de oorlog terugkomen? Die worden zo gauw mogelijk vergeten. Dat is alles wat er gebeurt.’

Ik weet het niet zeker en voor een rondvraag is het te laat; maar kon het de hoofdmacht van ons leger iets schelen wat er met Indonesië zou gebeuren - geheel afgezien van het feit dat bijna niemand graag bij een verliezende partij wil horen? Een enkele orthodoxe revolutionair wist precies te vertellen dat in het belang van het grootkapitaal een koloniale oorlog werd gevoerd. Er waren dienstplichtigen die graag gingen omdat ze wel eens iets anders wilden, althans de indruk hadden gekregen dat in Batavia iets te beleven viel. De hoofdmacht heeft zich gedwee laten verschepen, waarna bij repatriëring spijt en wrok zich lieten gelden.

Ook dat was een onderdeel van de restauratie. Nederland was een gedisciplineerd land waarin iedereen kon denken wat hij wilde, maar waarin de vaderlijke autoriteit tenslotte uitmaakte wat voor iedereen het beste was. Die autoriteit werd aanvaard.

Zo nam de geschiedenis zijn achteraf zeer verklaarbare wending. De eerste naoorlogse, tamelijk progressieve regeringen lieten zich uit

gebrek aan ervaring en inzicht verwikkelen in een oorlog aan de andere kant van de wereld, waarvan de voortzetting hoe langer hoe meer bepaald werd door overwegingen van binnenlandse politiek. Ze werden tot voortzetting van die oorlog in staat gesteld onder andere door de vooroorlogse gehoorzaamheid van de generaties die door hun kinderen werden gevormd.

De gehoorzaamheid hoorde even natuurlijk bij de restauratie als de politiek die er gebruik van maakte. Dat is de conclusie. De restauratie is een complex waarin de slachtoffers zich onder de schuldigen bevonden. Voor een enkeling misschien onder de slachtoffers is dat een reden tot revanche op degenen die hem dat maakten; ten eerste omdát ze dit deden, en ten tweede omdat het hun lukte.


Vorige Volgende

Over dit hoofdstuk/artikel

landen