Proeve eener theorie der Nederduitsche poëzy

§. 97. Het vaerzenmaaken dient ten opbouw onzer taal

Het vaerzenmaaken dient ten opbouw onzer taal, en is daartoe het geschiktste middel.

De Nederlandsche maagd heeft niemand dank te weeten,
ô Amsterdam! dan uw doorluchtige poëeten
En zuivre schryvren, dat zy, treedende onverminkt
In hooge laerzen, zich laat hooren, dat het klinkt,

[p. 208]

 

In haare moedertaal, en dat ze zich derft roemen

 

Met eigen woorden, al wat wezen heeft, te noemen.

 

(Pels, Gebr. en Misbr. des tooneels, bl. 14) ⁶³⁰

Het valt ligt, om de gelukkige vorderingen, die onze dichters in den opbouw der Neêrduitsche taal gemaakt hebben, door gantsche wagens vol voorbeelden te betoogen; echter zal ik slechts weinig bewyzen, uit gezaghebbende poëeten, uit

Vondel, Vollenhove, en die in deeze tyden
Het vloeijendst rymen,
(Pels, Dichtkunst, bl. 6) ⁶³¹

hier te berde brengen.

Om de vorderingen der nieuwer dichteren in den taalbouw, met éénen opslag, te overzien, heeft men slechts de ruwe oude schryvers daartegen te stellen. De onkundige ouden schreeven, by voorbeeld: jaagde, verjaagde, bejaagde, enz. --- Zo leest men: ‘Want die Gryecken die Troeyanen doe achterwaerts dreven ende jagheden’ (Destructie van Troye, 1479); ‘Die dat ryck van Sicilien aenvochten, die hi verjaechde’ (Fascilus Temporum, 1480);

Ende hi bejagede veel eren.
(Melis Stoke. 1591) ⁶³²

Maar de taalbouwers verbeterden zulks, door het schryven van joeg, verjoeg, bejoeg: b.v.

Dien d'akkerman door 't klay der korenlanden joeg.
(Vondel, Herschepp., bl. 150) ⁶³³

‘Tot dat hy Francesco Maria de Ruvere, Hartogh van Urbin uit zynen staat verjoegh’ (Hooft, Medicis, bl. 188) ⁶³⁴.

630 Pels, Gebruik en misbruik, r. 337-342.

631 Pels, Dichtkunst, r. 149-150 (de d in ‘vloeiendst’ staat niet in § 71 en § 73). Zie noot 395, 440 en 451.

632 Destructie van Troye = Historie van Troyen vertaald naar Guido delle Colonne (1276), in 1479 in Gouda gedrukt.
Fascilus Temporum = Fasciculus Temporum, Keulen, 1474, in het Nederlands vertaald in 1480.
Melis Stoke, Rijmkroniek, voor het eerst gedrukt in 1591, uitgegeven in 1772 door Huydecoper, die ook de beide andere teksten bij gelegenheid in zijn Proeve van taal- en dichtkunde aanhaalt.

633 Ovidius' Herscheppinge V, r. 647 (WB VII, p. 576).

634 Hooft, Rampzaaligheden der verheffinge van den huize Medicis, ed. Hellinga-Tuinman, Deel VI, p. 188.

[p. 209]

--- --- --- meer dan wy door 't beleid

van twee jong' oogen oyt bejoegen --- ---
(Huygens, Oogentroost, bl. 259) ⁶³⁵.

De onbeschaafde ouden schreeven: waaide, versaad of versaedet, gloeijend, schepsels, melden, dank weeten, erinneren, enz. enz.; doch de poëzy der nieuweren heeft dit alles verbeterd, gelyk by voorbeeld:

Was oorzaak dat de vloot der Frygen overwoey;
(Vondel, Palamedes, Bedr. III) ⁶³⁶

Maar zo de honger en de doot zyn licht verzaedigh;
(Hooft, weet iemandt beter saus, enz) ⁶³⁷

--- --- haar keel van gloeiendigen waassem
tot stikkens toe benaauwt --- ---
(Vollenhove, Poëzy, bl. 392) ⁶³⁸

Om ons d'ontelbaarheit van alle schepzelingen;
(Vondel, Bespiegel., bl. 91) ⁶³⁹

Daar is onmogelyk iets zekers van te mellen;
(Vollenhove, Broederm., Act. V, sc. 5) ⁶⁴⁰

Dit hebben wy Tarkwyn nu, onder andre stukken,
ook dank te wyten --- ---
(Hoogvliet, Ovid. Feestdagen, Boek II, bl. 72) ⁶⁴¹

Heeft het u Christi wet nooit kunnen erinnéren.
(Oudaan, Johanne Gray, Act.I, sc. 3) ⁶⁴²

De ongerymde ouden schreeven te wagen vaaren, ‘up waghenen varen,’ en te scheep ryden:

Ghy hadt te schepe wel moghen derwaert ryen.
(Colyn van Ryssele, spel III, bl. 43) ⁶⁴³

Wy keeren die spreekwyzen óm.

635 Huygens, ed. Worp, Deel IV, p. 85, r. 54-55.

636 Palamedes, r. 897 (WB II, p. 681).

637 Hooft, ed. Hellinga-Tuinman, Deel VI, p. 652, r. 17, alwaar: ‘Maar zoo de honger en de dorst zijn licht verzaadigh’. ‘Doot’ is bij Hoffham zeker een drukfout.

638 Johannes Vollenhove (1631-1708), J. Vollenhoves Poëzy, Te Amsterdam, bij Henrik Boom en de weduwe van Dirk Boom, 1686, p. 392: ‘bezwalkt door dikken damp / Van buspoêr: en haar keel, van gloejendigen waassem / tot stikkens toe benaawt, schept weder lucht en aassem.’ ABD BORG 182.

639 Bespiegelingen van Godt en godtsdienst III, r. 270 (WB IX, p. 517).

640 Bernard Vollenhove (1633-1694, burgemeester van Kampen), De Broedermoord te Tranziane, Amsterdam, by Herman Aeltsz, 1661: (deze regel rijmt met: ‘'t behaaghde Duma niet dees ramp voor uit te spellen’). KB 2105 A 209.

641 Arnold Hoogvliet, P: Ovidius Nasoos Feestdagen (Fasti), Delft en Rotterdam, by Adriaan en Jan Daniel Beman, 1719. UBL 1178 B 13.

642 Joachim Oudaan (1628-1692), Johanna Grey of gemartelde onnozelheyd, Rotterdam, by B. Wagens, 1648, p. 17, r. 11: (deze regel rijmt met: ‘Neen, Koninginne neen; een Heyden zal u leeren’). KB 504 B 258.

643 Colyn van Rijssele, Spiegel der Minnen, ed. M.W. Immink, Utrecht, Oosthoek, 1913, p. 86, r. 2454. KB 6182 B 40.

[p. 210]

Hoe het zy, en om niet langwylig te worden, een jong taalminnaar heeft het dwaallicht der ouden te schuwen, en zich ten eenemaale aan het oordeel en de voorbeelden der nieuwere taalzuiverende poëeten te houden. -- Huydecoper zegt, wel is waar: ‘De ouden, ja de ouden alleen, zyn 't, die ons konnen leeren wat Duitsch zy, en hoe wy behooren te spreeken en te schryven’ (Proeve enz., bl. 576). Maar zullen wy dan nog als Melis Stoke schryven? En zegt niet dezelfde Huydecoper? ‘By de ouden is dit gemeen; doch nu verouderd’ (bl. 567) ⁶⁴⁴.

644 Huydecoper, Proeve van taal- en dichtkunde, p. 567 en 576.