1907-1940. Een joods artist tussen twee oorlogen

[p. 96]

Oude wijn in nieuwe zakken

- Je zult het toch wel met me eens zijn dat dergelijke onbetamelijke praktijken aan de kaak dienen te worden gesteld?

- Slechts ten dele. De opgewondenheid met welke men jaren later nog den plagiaris vervolgt, geeft me 'n onbehaaglijk gevoel; de atmosfeer welke tijdens het proces in de republiek der letteren heerst, is van een analoog troebelen aard als die rond een causa Koorens. Zij, die 't standje aanbrengen, zijn gewoonlijk iets te luidruchtig dan dat men hen geheel sine ira et studio kan verwachten; de arbiters plegen gewoonlijk oorspronkelijkheid, of beter hun eigen oorspronkelijkheid, te overschatten. Nu ben ik me ervan bewust, dat wie een zwakke zaak verdedigt, geacht wordt zelf op de een of andere manier er debet aan te zijn, maar dat hindert gelukkig niet en op gevaar af misverstaan te worden door onwelwillenden, belijd ik mijn afkeer voor het stuitend schouwspel van literaire degradatie, waarop we zo van tijd tot tijd vergast worden. Gedachten en intrigues immers gaan door de eeuwen van geslachten op geslachten over; het auteurschap van dergelijke gemeengoed geworden ideeën is in hoge mate problematisch, nademaal dezelfde motieven onafhankelijk van elkaar hier en b.v. in China opduiken. Maar hoe beperkter onze horizont, hoe grimmiger we ons speelgoed: persoonlijkheid, oorspronkelijkheid, Hollandse zindelijkheid, verdedigen. Ik las bijvoorbeeld met pijnlijke verbazing in het amusante en vaak fijne Journaal van E. de Goncourt, dat Shakespeare en Molière zo weinig oorspronkelijk waren, dat het beiden aan fantasie ontbrak: ‘Oui, oui, c'est indéniable, les

[p. 97]

auteurs dramatiques de tous les pays depuis les plus renommés dans les anciens jusqu' à Sardou, manquent d'imagination et créent d'après les autres. C'est chez nous l'incomparable Molière et Dieu sait que presque tout son théâtre, ses scènes célèbres, ses mots que tout le monde a dans la mémoire, c'est presque toujours un vol, vol dont les critiques lui font un mérite, mais moi non. Eh bien, Shakespeare, qui est un autre monsiew, lui aussi hélas! c'est des vieux bouquins qu'il tire ses personnages et malgré toute la sauce de génie qu'il y met, je le répète, ça m'embête, et je trouve qu'on est plus grand homme quand on tire ses créations de sa propre cervelle.’ Ziehier de meest trieste zelfoverschatting. Goncourt was er op uit dagelijks diefstal te plegen (om zijn eigen Franse zindelijkheidsterminologie te gebruiken) op het dagelijkse leven, de oorspronkelijkheid van Shakespeare - un autre monsieur! - die inderdaad zijn intrigues aan ‘vieux bouquins’ ontleende, ontgaat hem jammerlijk. Wat trekt men uit zijn ‘propre cervelle’, wat er niet tevoren is ingekomen? Onze familiaal geërfde kwaliteiten zijn gesanctionneerd, echter niet altoos de invloed van geestelijke voorzaten en tijdgenoten. Men constateert bij 'n auteur veel voorkomende uitingen van bewondering voor 'n ander en denkt: kip, ik heb je; bij den argelozen bewonderaar wordt 'n afhankelijkheid geconstrueerd van den bewonderden meester, indien hij niet al lukraak van navolging wordt beticht. Waar men minder oppervlakkig te werk gaat, worden angstvallig invloeden vastgelegd, die den een niet worden aangerekend en die bij den ander dienen om het eind van zijn literaire carrière te verhaasten. Wat men bij den een brutale navolging heet, wordt bij den ander, con sordino, affiniteit genoemd, men

[p. 98]

fluistert zoetjes: reminiscentie, maar bij den derde joelt het omineuze woord: plagiaat!

Ik heb nooit veel belangstelling gehad voor de détails van geruchtmakende plagiaatzaken. Waar het op aankomt is voornamelijk of men met de grondstof in loggen of luchtigen zin iets heeft weten te doen, of men ze wist op te lossen in zijn eigen arbeid, of rnen iets meeslepends of schoons tot stand heeft gebracht gelijk Shakespeare deed of Gorter of Verwey. Steeds zijn sommige nijdassige heren er op uit hun ontoereikendheid te camoufleren door anderen van oneerbare trafieken te beschuldigen. Zo deed de overschatte Paap die in zijn schandaal-roman Vincent Haman ons de weinig originele letterbezigheden hier te lande vermakelijk voorstelt, wij zien den enen letterheld ‘Homerus vlooien’, en de ander is aan 't na-navertellen wat de ander heeft voor-naverteld. Op Kloos' (Moree's) tekort aan originaliteit legt Paap voortdurend den nadruk, tot vervelens toe heet het dat hij ‘Engelse beeldjes’ heeft ontvreemd, welnu, juist bij Kloos gaat dit spelletje niet op, men kan den man ternauwernood enige vreemde beïnvloeding aanwrijven. Maar Paap was 'n groot Multatuliaan en nòg geldt Multatuli voor de persoonlijkheid, de oorspronkelijkheid bij uitstek. Maar wat zijn dezes laatsten Ideeën anders dan, zoals wijlen Prinsen zeide, de vergaarbak van wat 1750-1850 aan Europees denken had opgeleverd? Maar nieuw echter was de toon, de vorm (deze niet in louter formalistischen zin op te vatten).

Men onderscheide tussen innerlijken invloed en uiterlijken. De innerlijk verwerkte invloed is 'n genade, ze doet het zaad dat in ons sluimerde, groeien. Gelijk Gide zegt: l'influence ne crée rien, elle éveille. De uiterlijke invloed is aanwijsbaarder,

[p. 99]

men neemt de ruwe stof over of de omraming. Hier geschiedt 't dat de superieure de vorm van den mindere adopteert, zo deed Hugo bij Eugène Sue. Citeren we Thibaudet: Toute imitation féconde est une imitation superficielle, l'imitation d'une forme, d'un dehors, où l'invention met un dedans. Zo past Proust b.v. de bekende truc van misverstand toe (twee personen menen over 't zelfde te spreken en hebben 't over iets anders), dat bij Molière onweerstaanbaar komiek aandoet en in onze Warenar evenzeer als bij Scholem Aleichem en vele anderen voorkomt; maar de manier waarop Proust het maniertje (want iets beters is 't niet) aanwendt, geeft zijn Charlus verrassend relief. Maar wie weet of wie kan 't wat schelen, of dusdanige situaties zich voor 't eerst (?) bij Plautus voordoen? Nog hachelijker is het iemand te beschuldigen van terminologieën-ontvreemding: de auctor principalis is nimmer na te gaan en bovendien bestaat het spel der filosofen voor 'n groot deel er uit om voor oude begrippen nieuwe namen te bedenken of 'n bekende naam in 'n speciale richting te differentiëren zodat het den verbluften lezer voorkomt, dat er 'n nieuw begrip is ontdekt. Er zijn schrijvende tijdgenoten die Freud of m.m. Proust en Joyce ternauwernood kennen en desondanks van hun arbeid onbewust profiteren. Maar ook die vernieuwers en initiatiefnemers dankten oneindig veel aan minder bekenden en somtijds vergetenen. Geen Joyce echter roept: ‘Houdt den dief’ omdat hij de betrekkelijkheid van het oorspronkelijke en de beperktheid van de variaties op het thema: honger en liefde onderkent, hij die als Proust zich verwaardigde met zorg andere auteurs te imiteren, te pasticheren. Bij 'n detectiveroman is de intrigue meestal alles en nu onlangs bij 'n dergelijke publicatie een

[p. 100]

onrechtmatige daad was geschied in de zin van strafbaar plagiaat, was dat meer 'n zaak voor de justitie, dan voor de eigenlijk gezegde letterkunde, voor welke intrigue e.d. louter bijkomstigheid is. Wat b.v. te denken van de Lorelei, van Heine, die ongetwijfeld minder mooi is dan de Lore Lay van Brentano, op welke prachtige ballade ze stellig is geïnspireerd. ‘Plagiaat?’ Mijnentwege. Men bedenke echter, hoeveel weer Brentano aan de toon der Middeleeuwse liederen dankt en hoe Heine aan de figuur haar blijvende gestalte heeft gegeven.

Ieder dichter weet dat de liefde 'n oude geschiedenis is, die we ieder weer op eigen manier plagiëren, ieder denker is zich bewust dat aan de oude gedachten geen nieuwe meer zijn toe te voegen, maar het is zijn roeping zich te laten beïnvloeden door zijn voorgangers, zij wekken in zijn hart en hersens sluimerende schatten en hij geeft ze vorm en, krachtens zijn eigen inborst, waardij. Er is echter een vorm van plagiaat waarvoor geen vergeving bestaat: een ander dan zich zelf te willen zijn, zich als de gaai van La Fontaine met de pluimen van de pauw te tooien, achter het woordgezwatel van 'n ander eigen leegte te verbergen.