Wegwyser ter saligheyt

(1629)–Zacharias Heyns– rechtenstatus

VVegh-vviiser ter saligheyt.

DE Heydensche Philosophen van verde snuyvende nae den lieflijcken reuck der onsterflijckheydt, de waerdije van alsulcken goedt eenighsins kennende: hebben doorgaens gesocht de middelen te vinden, om niet alleene haren name: maer ooc hare siele onsterflijck te maken. Ghelijck de wercken Cebetis, Platonis, Senecae ende andere meer ghenoeghsaem betuyghen, roepende Plato (in doodts noden sijnde.)

Ens entium miserere mei.

Dat is wesen aller wesens ontfermt u mijner. Onder andere heeft Pytagaros door de gevorckte letter Y ons voorghestelt den wegh ter deught ende ondeucht, vermanende de mesnchen, die uyt den middel-weg scheyden, dat is die nu uyt hare kindtscheyt tot haer verstant ghecomen sijn, den enghen padt (dat is den wegh ter deughden) in te gaen: om eyndtlijck der eeren croone te ontfangen, ende den breeden (die ghemacklijck ende lustich schijnt te wesen) te verlaten: dewijle hy eyndtlijck ten verderve leydet. Dese letter heeft Virgilius Goddelijck afgemaelt in sijne Epigram, aldus by my vertaelt in mijne Embl.

 
De letter van Pithaghoras,
 
Wijt uytghespreydt twee-hoornigh was;
 
Waer med' dat hy scheen voor te gheven
 
Den rechten aerdt des menschen leven.

 
Der deughden vvegh, ter rechter heen,
 
Seer eng en moeyelijck verscheen:
 
Maer vvie tot op den top con comen,
 
In rust en vre vverdt aengenomen.
 
Den vvijden vvegh verscheen seer sacht,
 
Maer vvee den geen die daer nae tracht:
 
Want sulck' in't eynde raect aen slippen,
 
En valt te bersten op de clippen.
 
Wie doch (midts hy de deucht bemindt)
 
In lijden strijdt en overvvindt,
 
Lof, prijs en eere sal behalen:
 
Daer doch de luyaert (sijnde in't dvvalen)
 
Die wellust volght, en arbeydt staect,
 
Eynd'lijck in elende raect.

Dien volghende souden Hercules in sijnen slaep oock vertoont sijn twee verscheyde weghen figuerlijcker wijse. Waer op I.V.vondelen, in sijn gulden winckel aldus Poëtiseert.

 
Terwijl Alcides lagh met Lethes sachte stroomen
 
Bespringet van den slaep, doodts suster sach hy comen
 
Twee schoone Nimphen oft Godinnen met geneught,
 
D'een was wellustigheyt, en d'ander was de deught.
 
De wellust quam seer soet gelijck den morgen bloosen,
 
De weg alwaer sy liep beschildert vvas met roosen,
 
Den ingang die vvas breed: maer vveer integendeel,
 
Den uytgang nauvve en scherp, vol droefheyts al geheel
 
De deugd, de vvitte deugd, door doornen ende struycken
 
Wees eenen engen padt, schier nauvv'lijcx te gebruycken:
 
Maer hoemen dieper sagh, hoe blyder hy met lust
 
In't eynde mede bracht een aengename rust.
 
Dies stont van dese tvvee hem 'talder-nutst te kiesen.
 
Die 'teene vvinnen vvil het ander sal verliesen.

Van ghelijcken heeft Plutarchus een gebieder ende leyder Traiani, den Keyser sijnen discipel (willende den weg ter deughden aenwijsen) dese lesse gegeven

 
Godt die den grooten al is mennende belijt,
 
Gespraecsaem by u volck, den vreemden vriend'lijc sijt,
 
Schout giericheyt en weest geen volger uvver lusten.
 
Van wercken milde syt en laet veel woorden rusten.
 
Voegt u te wesen sulck als ghy te syn gebiedt.
 
Weet dat Godt uvven sin en 'tvolc u daden siet.
 
Voorsichtich en secreet in alle uwe saken,
 
V ondersaten leert wijs vvesen ende opwaken.
 
Weest naerstich in u doen? maer handelt sonder nijt.
 
Schout schaed'lijck overdaet, d'oncuysche vlagen mijt.
 
Hout met den goeden vreed', en toont u niet verbolgen,
 
Gaet met degene die g'in't leven wilt navolgen.
 
Yd'le ende dvvase lust men overwinnen moet,
 
En leeren lijdsaem syn in alle tegenspoet.
 
V deugdsame ouders eert, hout met u magen vrede.
 
Deylt elc een uwe deugd en groote wijsheyt mede,
 
Gedenct dat maegschap, eer noch rijcdom, ja hoe groot,
 
V, noch geen mensch en can bevryden van de doot.

Een treffelijcke leere. Doch so hebben sy den rechten weg ter saligheyt niet connen vinden, van Christo geen kennisse gehad hebbende/die daer seyt, Ic ben de weg, de waerheytGa naar margenoot+ ende het leven, niemant comt tot den Vader als door my, ende volghens dien sijn van verscheyden gevoelen geweest, over de onsterflijcheyt der zielen, van de rechte opstandinge der dooden niet gelesen hebbende. Onder al de voorsz. Pythagoras van gevoelen sijnde, dat des menschen ziele altijt van 't eene lichaem in het ander vaert, nae dat sy verdient heeft: van eenen boer in eenen vorst, van een bisschop in een bedelaer, sogh ofte koe, etc. Maer wy seggen met Ioanne: De ure sal comen in deGa naar margenoot+ welcke alle die inde graven sijn, sijn stemme hooren sullen, ende sullen uytgaen

die goet gedaen hebben ter opstandinghe des levens, ende die quaet ghedaen hebben ter opstandinge des verdoemenisse. Het welck gewis en seker is, ghelijck ooc Iob seydt:Ga naar margenoot+ Ick weete dat mijn verlosser leeft, ende hy sal my

Hier naenmaels uyt der aerden opwecken, ende ick sal daer nae met dese mijne huyte omvanghen worden, ende sal Ga naar margenoot+in mijnen vleesche Godt sien. Soo segghen wy dan, nae den woorde Godes, de poorte is wijdt, den wegh is breedt die tot de verdoemenisse afleydt: ende de poorte is engh ende den wegh is smal die tot den leven leydet. Ende met Ieremias, Siet ick legghe u voor eenen wegh ten Ga naar margenoot+leven ende een wegh ter dooden. Hebbe derhalven den Christenen (die in de schrifture by wandelaers gheleken worden) dese Caerte voorgestelt, met een geestelijcke gelijckenisse, aenwijsende den wegh ter saligheydt ter eener ende tot de verdoemenisse ter ander sijden, singende met den grooten Psalmist.

 
Ga naar margenoot+Die niet en gaet in der godtloosen raedt,
 
Noch op den wegh der sondaers niet en staet,
 
Noch sich en wil by spotters neder setten:
 
Maer sijnen lust heeft in des Heeren vvetten,
 
Iae dagh en nacht alleenlijck spreect daer van,
 
Wel saligh is, en een geluckigh man.

Nu om dese Caerte des te beter te verstaen, hebbe voorgenomen, door de ghenade Godes een corte verclaringhe daer van te doen tot stichtinghe mijns naesten ende my selven tot een leere.

Hier siet ghy dan beminde leser de beroepene wereldt met haer straten ende weghen, enghe ende breede poorte, daer inne de Heere door sijnen Engel sijn heyl laet vercondighen, ghelijck de Prophete David singht.

 
Ga naar margenoot+Singht Godt den Heere nieu lof-sanghen,
 
Die wonder wercken heeft gevvrocht:
 
Godt heeft met macht ons doen ontfanghen,
 
Den heyl die sijn arm heeft gebrocht.
 
Godt heeft sijn hulp aen't licht gegeven,
 
Daer mede vvy verlosset sijn,
 
En sijn gherechtheydt claer verheven,
 
Voor alle volcken ten verschijn.

By de wijde poorte sijn gelegen de blinde-strate de narren-strate, de cromme-strate, de Heydenschap, Mahometisch ghewest, de wolf-strate, etc. als de ghene, die op den breeden wegh uytcomen. By de enghe poorte de Ioden-strate de Christen-strate, d'over-strate, de corte-strate, etc. meer nae den enghen wegh streckende, dit alles om te toonen, dat de Ioden, Heydenen ende andere door Godts voorcomende genade, mede sijn beroepen, ghelijck dan d'Apostel seydt: prijs en de eere ende vrede allen die goet wercken, den Ioden voornaemlijck, ende oockGa naar margenoot+ den Griecken: want by Godt is geen uytneminge der persoonen. Alle die sonder wet gesondicht hebben, sullen oock sonder wet vergaen: alle die in de wet gesondicht hebben, sullen in de wet verdoemt worden: want voor Godt sijn sy niet rechtvaerdigh die de wet hooren; maer die de wet doen, sullen gerechtvaerdight worden. Want als de Heydenen, die de wet niet en hebben, van naturen den inhoudt des wets doen, dese de wet niet hebbende, sijn haer selven een wet. Hier uyt mochten eenigen besluyten, dat de Heydenen die in haer steerlicht van naturen ghetrou waren, niet min saligh gheworden sijn, als devrome Ioden, die getrou waren in't recht onderhouden vant maen-licht des Moysaische wets: maer dewijle wy weten, datter vele geroepen sijn ende weynich uytvercoren, ende dat niemant tot den Vader comt als door onsen Heylandt Christo,Ga naar margenoot+ want hy is alleen de deure, de wegh, de waerheyt ende het leven. Hy is ons gemaeckt van Gode tot wijsheyt, heyligheydt ende verlossinge, buyten hem is geenen andere saligheydt: want daer en is oock geenen anderen naem onder den Hemel den menschen gegeven, waer in wy moeten saligh worden. Ende hebben de Heydenen als voorsz. een ander verstant van de onsterflijcheyt, gelijc dan Cleobrotus (een volger van de oude Accademie) de lesse Platonis sijns Meesters van de onsterflijcheyt der zielen gelesen hebbende hem selven van een hooghe clippye afwierp ende sijnen hals willigh brack: op dat hy de onsterflijckheyt

mochte besitten, die hygeloofde na de doot te volgen. So wende ick my als voorsz. Tot de Christenen den welcken door de geboorte onses Saligmakers het sonnen licht geopenbaert is, die wy wijsen door d'enghe poorte op den enghen padt. Op dese Poorte staet in gulde letteren.

Dei voluntas.

Caeli quae ducit in arces.

Augustas, angusta via es.

De poort is eng, smal is de baen,

Om nae des Hemels rijck te gaen.

Die uyt, wandeltmen door vroom gemoet ende oprechten yver nae Godts vvoordt, sijnde een schoone, vaste, suyvere, ende heerlijck blinckende Stadt, die als een lanteerne de wandelaers is lichtende. Voor hare poorte met schoone verheven letteren, onder hare wapen, sijnde eenen open bybel, staet.

Scrutare.

 
Ondersoect dit open boeck,
 
Op dat het (Reyser) u verkloeck:
 
't Is 't rechte richt-snoer van u reys,
 
Verjaghende alle quaet ghepeys.

Hare Overheeren sijn Godtsalighe yverigh mannen, als Aron, Eleazer, Phineus, de Camerling uyt Moorenlandt ende andere meer waren, voornamentlijck, als David was, singende dese Stadt ter eeren.Ga naar margenoot+

 
V vvoordt is Heer een claerheyt ende licht,
 
Van mijnen voet, om u baen na tesporen:
 
Een fackel klaer die mijne vvegen richt.

Hierdoor wandelende heeft de reyser geen onghemack te vresen, als dat hy van den vloet overvallen, verbrant, van't geberchte overstort oft door aertbevinghe te gronde soude

gaen: Want sy sal in eeuwigheydt bestaen ende staende blyven, ghelijck ons de Heere Christus seyt, Hemel ende Aerde sullen vergaen, maer mijne woorden sullenGa naar margenoot+ niet vergaen. Hare Leeraers prediken het suyvere woord sonder yet daer af oft toe te doen, hare ghemeynte aldus vermanende: Alle woorden Godes sijn doorloutert, endeGa naar margenoot+ sijn eenen schilt dien, die op hem betrouwen. Ghy en sultGa naar margenoot+ daer niet toedoen, dat ick u gebiede, ende en sult daer oock niet afdoen op dat ghy bewaren meught de geboden des Heeren uwes Godts die ick u gebiede. Wijcket niet vanGa naar margenoot+ eenigen woorde dat ick u heden gebiede, noch ter rechterhandt noch ter slincker, op dat ghy anderen Goden nae wandelt hun te dienen. Ist dat ymant af doet van de woordenGa naar margenoot+ des boeckx deser Prophette, Godt sal sijn deel afdoen van den boec des levens, ende van de heylige Stadt ende van dat in desen boec geschreven is. So vattet nu dese woordenGa naar margenoot+ ter herten, ende in uwe zielen, ende bintse ten teecken op uwe handen, dat sy een dencteken voor uwe oogen sijn. Ende leertse uwe kinderen, dat ghy daer van spreect wanneer ghy in uwen huyse sit oft op den wegh gaet, wanneer ghy u neder leght, ende wanneer ghy opstaet, ende uwe ooren sullen horenGa naar margenoot+ het woord achter u henen seggen, also: dit is den wegh, den selven gaet, ende anders noch ter rechter noch ter slincker handt. De wandelaer dan (dese woorden betrachtende) gaet na de VVet Moysis, volghens Iosue segghen, hout aen met naerstigheyt dat ghy doet nae den ghebodeGa naar margenoot+

ende Wet, dat u Moses de knecht des Heeren gheboden heeft, dat ghy den Heere uwen Godt bemint ende wandelt in alle sijne wegen ende syne geboden hout, ende hem aenhangt ende diendt van gantscher herten ende van gantschher zielen.

Wet Moyses is een reyne, heylige ende geestelijcke Stad in de welcke de goede haer verheughen ende de leecke onderwesen worden. Gelijck de Prophete Davidt singht.

 
Ga naar margenoot+Des Heeren rechte VVet,
 
Is reyn en onbesmet,
 
Die 's menschen hert verquict:
 
Des Heeren tuyg'nis claer
 
Is trouw, en maect voorvvaer
 
D'onvvysen vvel geschict.
 
Al syn bevelen goet
 
Syn oprecht, die't ghemoet
 
Verheughen ende oprichten:
 
En Godts geboden syn
 
Seer suyver ende fyn,
 
Die 'smenschen oogh verlichten.

Hare wapen is, twee steene tafelen aen den anderen gehecht, d'eene Gode, d'ander onsen naesten toege-eygent, onder staet,

Dilige Deum ex toto corde, et proximum sicut te ipsum.

Bemint Godt boven al in't hert gemoet en sinnen,

Ende uvven naesten als u selven vvilt beminnen.

Hare overheeren sijn Moses ende als de voorverhaelde, hare leeraers onderwysen haer wat hun te doen staet om saligh te worden. Hier bekennen dan de inwoonders hare sonden: Want door de Wet komt de bekenninghe derGa naar margenoot+ sonden, ghelijck het licht der heydenen seyt. Sijnde ons de Wet eenen sonden spieghel, voor ooghen stellende, dat wy door de erf-sonde verhindert, onse gantsche schult niet betalen konnen, dat is de thien gheboden volbrenghen, ghelijck de selve Apostel seyt. Want als de wet onmachtichGa naar margenoot+ was daerom dat sy voor het vleesch kranc was, heeft Godt sijnen soone seyndende in gelijckmakinge des sondigen vleesch ende voor de sonde, de sonde verdoemt in het vleesch. Wat ist dan? hebben wy voordeel? in ghenerGa naar margenoot+ manieren: Want wy hebben voor bewesen, dat beyde de Ioden ende de Griecken al onder de sonde sijn, ghelijckGa naar margenoot+ gheschreven is, daer is niemant rechtveerdigh ja niet een alleenlijck doch door de liefde. De liefde doet den naesten geen quaet, so is dan de liefde de vervullinge desWets.

Godt is de liefde selfs, de liefde is 't hoogste lot,

Wie in de liefde blyft, blyft eeuvviglijck in Godt.+

So seyt dan ooc onsen Salichmaker Christus, meyntGa naar margenoot+ niet dat ick ghekomen ben om de wet oft de Propheten te ontbinden: maer te vervullen ende die onder de wet waren te verlossen. So dringt ons dan de wet als een tuchtmeesterGa naar margenoot+ tot Christum door openbaringe onser sonden, ende is onsen Leyts-man tot de Sonne der gerechticheyt gelijc Paulus seyt: de wet is onsen leyder tot Christum geweest:Ga naar margenoot+ op dat wy souden gerechtveerdicht worden. Derhalven wort onsen wandelaer gewesen van de wet na Propheten,

Apostelen ende Outvaders, om te gaen door besnydinge niet na Ga naar margenoot+de outvaderen wet in den vleesche, want (gelijck d'Apostel seyt) is ymant onbesneden geroepen, die en doe hem niet besnijden: maer niet een besneden herte tot Geloove.

Gelove onder haer hebbende als hare voorsteden, Cruys Christi ende Verdienste Christi is een machtige, op een vast fondament geboude Stadt die onwinbaer is. Hare wapen is een Arent staende by een Cruys de Sonne aensiende, daer onder.

Inoffenso contemplor lumine solem.

De Heere gevet my, ick houde mijn gesicht,

Vast onbewegelyck in't aldergrootste licht.

Hare overheren syn Abrahams, Elisas, Eliasen ende diergelijcke, voor den ingang der Kercken staet afgemaelt den Tryumph-wagen des geloofs, synde de selve vergeselschapt met de waerheyt, oprechten yver, stantvastigheyt, lydtsaemheyt, beleeftheyt, liefde, hope ende boetveerdigheyt, niet anders konnende bestaen, ghelijck Bartas singt.

't Geloof oock geen geloof is sonder sulck geleyde,

Oock maer een ydel waen, die gantslyck niet en sluyt:

Eer sou de klare Son 't licht missen in ende uyt

En 't vyer sijn hitte, als wel 't geloove de voorseyde.

Hare Leeraers prediken het Euangelium Christi wysende de gemeynte tot hem, die ons verlost heeft van de vervloeckingeGa naar margenoot+ der wet, ende is voor ons de vervloeckinge geworden: want Godt den mensche geschapen om hem te dienen, keur ende macht gegeven hebbende om syn gebot te gehoorsamen ende staende te blyven oft dat te overtreden ende te vallen: Adam sijn gebot overtredende ende also sijn geslacht in hem gevallen synde van eeuwicheyt voorghenomen heeft (den val door sijne voorwetenheyt siende) het menschelijcke geslachte te verlossen, ende te stellen Iesum Christum tot eenen Middelaer die de sonde soude te niete doen: op dat alle die in hem gelooven ende het leven mochten verkrygen. So moeten wy dan gelooven, siende op den leytsman ende volmaker des gheloofs Iesum, de welcke voor de vreughde die hem voorgeset was heeft, het kruys verdagen ende de schandeGa naar margenoot+veracht, ende is ter rechterhant des throons Godes geseten. Wetende dat de mensche niet gerechtvaerdigt enGa naar margenoot+ wort uyt de wercken der wet: maer door het geloove Iesu Christi, die met sijn doot voor alle onse sonden betaelt heeft, met syn heyligh leven ons den Hemel verdiendt, syn heylichmakende Geest in onse herten seyndet, ende met sijn leven ende sterven een voorbeelt tot alle deughden is: maer hy merckt wanneer wy ons recht van sonden tot de deugden keeren, alsoo mogen wy door Christi verdiensten vergiffenisse hebben soo de Heylighe Schrifture betuyght: maer syn verdienste can ons niet baten, soo langhe wy ons leven met vlijt niet en beteren, ende niet en doen soo vele wy door Godts hulpe vermogen. Het gene Christus buyten ons voor ons heeft ghedaen, sal ons niet helpen, soo langhe wy niet en lyden dat Christus binnen ons woone ende wercke: Want wy sijn eerst Christenen als wy met Christi inwoonende Geest tot de deugt gedrevenGa naar margenoot+ worden, ghelijck d'Apostel seyt: soo is dan geen verdoeme-

nisse den ghenen die in Chisto Iesu sijn, die niet nae den vleesche wandelen: maer nae den geest, etc. Vele vande onse spreken vele van de verdienste Christi, nochtans willen sy den aencloppenden Christum in hare herten niet laten, ende blijven also van den listigen duyvel bedroghen. De gantsche menscheydt Christi heeft voor ons een schrickelijcke pijne gheleden, sijn lichaem is met gheesselen ghewondt, sijn hooft met een doorne croone, sijn handen ende voeten met naghelen, oock heeft sijne ziele ongelooflijcken last voor ons geleden, hy heeft van grooten angst bloet gesweet, ende met beven ghesproken: Mijn ziele is bedroeft Ga naar margenoot+tot in den doodt. Hy heeft sijnen Vader met tranen ghebeden, ende aen den cruyce gheroepen: O mijn Gödt waerom hebt ghy my verlaten? Niet teghenstaende de Ga naar margenoot+scharen met sijne discipulen tot hem gheroepen hebbende, seyde tot hen: Soo wie my wil naevolghen, die versake hem selven, ende neme sijn cruys op ende volghe my nae. Derhalven wijssen wy onsen wandelaer voorder nae vervolginghe, wederwaerdigheyt, verachting, ghevanghenis, hongher, dorst, lijden, swaerdt, vyer ende water, alle welcke opene steden onder Aenstoot begrepen sijn.

Dit landt is vol elenden, ghelijck aen de voorsz. namen der steden wel te speuren is, maer de inwoonders lopen meest alle nae ghedult ende stantvasticheydt, mede in't selve landt gheleghen.

Midden in't landt is een pilaer opghericht in teecken van standtvasticheydt, daer haer wapen inghehouwen ist, sijnde een top met de sweep ghesmeten. Daer onder

Dant animos plagae.

Den vromen door Godts handt gebracht in bitter lijden,

Werdt op gequect tot tucht en voelt een soet verblijden.

De Over-heeren aldaer syn alle Leeraers, die de Inwoonderen tot Iongheren Christi trachten te maecken, Predikende: Christus seydt, soo wie sijn leven wil behoudenGa naar margenoot+ die salt verliesen: maer wie syn leven verliesen sal om mijnent wil, die salt vinden. Alle die Godtsaligh willenGa naar margenoot+ leven in Christo Iesu sullen vervolght worden: want soo hy selfs seydt: de leer-jongher is boven syn Meester niet, noch de dienaer boven sijn Heere. Ghy sult oock over gelevert worden, van uwe Ouders ende Broeders, MagenGa naar margenoot+ ende Vrienden, ende sy sullen sommighe van u dooden, ende ghy sult van een yeghelijck ghehaet worden om mijns naems wille. Daer by voeghende: Alles wat uGa naar margenoot+ overcomt dat lijdet ende weest geduldigh, in allerley droefenisse, volgende d'Apostel die daer seyt: wy bewijsen ons selven in alle, als dienaers Godes met groote lydtsaemheyt,Ga naar margenoot+ in verdruckingen, in noot ende benautheden, gelijck Christus bevolen heeft: Besittet uwe zielen door uwe ghedult, nae het exempel des Diakens Stephani (die an deGa naar margenoot+

Lybertijnen beschuldicht) ghesteenicht wordende stantvastigh bleef, ende neder knielende met luyder stemmen riep, Heere en rekent haer dese sonden niet, te vooren gheseydt hebbende: siet ick sie de Hemelen open, ende de sone des menschen te rechter hant Godes staen, eyndelijc sprekende Heere Iesu ontfanght mijnen gheest. Ist dat ye mant Ga naar margenoot+lijdt als een Christen, die schame hem niet: maer prijse Godt in desen deele. Soo dat dan de gene, die lijden nae den wille Godes, dat sy hare ziele den ghetrouwen Schepper bevelen. Daerom vreest niet wat ghy lijden moet: siet de Duyvel sal sommighe van u lieden in de ghevanckenisse werpen, op dat ghylieden beproeft wordt, ende Ga naar margenoot+ghy lieden sult verdruckinghe lijden thien dagen, weest ghetrou ende ick sal u de croone des levens gheven. Saligh sijt ghy als u de menschen versmaden ende vervolghen, ende alle quaet teghen u spreken, lieghende om mijnent wille, verblijdt ende verheught u: want uwen loon is groot in den Hemel. Gelijck Christus seydt:

+Die alles hier verlaet en volght mijn stappen nae,

Mijn leere-jonger is, comt eynd'lijck daer ick gae.

Soo seydt dan oock Iacobus: mijn boeders acht dat voor groote vreughde, als ghy in veelderhande versoeckinghe comt; wetende dat de beproevinghe uwes geloofs Ga naar margenoot+lijdtsaemheydt werckt, etc. D'inwoonders alsoo onderricht ende door Godes Gheest verlicht overlegghende met malcanderen, dat de versoeckinghen als breydelen sijn, die ons tegenhouden, om niet reghelrecht met uytgestrecten halse nae de verdoemenisse te lopen. Dat het sijn gelijck als oogh-blinden diemen de paerden aendoet, op dat haer ghesichte ter syden niet af en dwale: dienende om onse ooghen te bewaren, op dat sy haer in dese ydelheyt des werelts niet en verwerren. oock dat geen boom herplant noch ghegriffet en can werden ten sy dat hy te vooren gesnoeyt ende gekroont is, dat sy alsoo in Christo niet aenwassen connen, oft in den rechten Olijf-boom gheintet

werden, ten sy, sy wel ter deghen van hare wereltsche tacken ghesnoeyt ende ghereynight werden. Ende 'tghene Rollenhagius in sijn 96. Emblema seydt, op het spreeckwoordt:

Tribulatio ditat.

Tribulat atque quatit seget ditescere sperans
Rusticus: et nobis crux bene nostra facit.

Het welck ick aldus verduytst hebbe:

 
Door meng'en svvaren slagh des vlegels en 't verduren
 
De land-man met veel zaets vervullet syne schuren.
 
Het caf vervlieght tot niet, en 't vvelghesuyvert saet
 
Men by den andren brengt, daer't niet verloren gaet:
 
De rechtvaerdige alsoo na druck, verdriet en lijden,
 
Geraken eyndelijck in eeuwighe verblijden;
 
Daer sy alsdan gerust, vergadert synde t' faem,
 
Den Heere sullen sien, en loven synen naem:

Met vreughdiger herten singende:

 
Broeders, hoewel vvy hier in onse dagen
 
Lyden met smerten veelderhande plaghen,
 
Om Christi wille: laet ons niet vertsaghen,
 
't Staet te verdraghen,
 
Siet onsen Heyland lang voor heen getreden
 
Heeft duysent-mael meer smert en smaet geleden,
 
Om af te wasschen sonden en boosheden,
 
Die ons bestreden.
 
Wie nu op aerden synen naem belijden,
 
Als syne jongers vromelycken strijden,
 
Vreugdigh verwerven 'teeuwighe verblijden
 
Nae dese tijden.
 
Schoon de vyanden ons alhier versmaden.
 
Staende met vyer en swaerdt op onse paden:
 
Wy doch besitten onder 't cruys beladen,
 
'Trijck der ghenaden.

Daerom singt oock I. Cats.

 
Godts volck bedroeft in vreugt, en vrolijc in geklagh,
 
Belacht des Werelts druck, beschreyt des werels lach,
 
Een hert dat eertijts was geduldig in 't bedroeven,
 
Treurt nu 't sich van 't gheluck voelt troetelen en toeven.
 
En ducht; oft hier sijn deel kreeg, als een werelts gast;
 
Dies isset met de vreugt des werelts niet ghepast.

Ga naar margenoot+Dit doet ons het licht der Heydenen gedencken seggende: Ist dat wy kinderen sijn, soo sijn wy oock erfgenamen, namentlijck, erfgenamen Godes, ende mede erfgenamen Christi, soo verre wy-mede lyden: op dat wy mede Ga naar margenoot+vereerlijckt worden. Om de welcke ick lyde de banden gelijck een quaetdoender: maer het woordt Godes en is niet ghebonden. Daerom verdraghe ick het alle om de uytvercorene, op dat sy saligheyt souden verkryghen, die in Christo Iesu is met eeuwighe eerlijcheyt. Het is een ghetrouwe woordt: want ist dat wy met hem gestorven sijn, soo sullen wy oock met hem leven, ist dat wy verdragen, soo sullen wy oock met hem heerschappen, ist dat wy hem verloochenen soo sal hy ons oock verloochenen. Derhalven.

 
Ga naar margenoot+O! mensche, wie ghy sijt, en toont u niet t'onvreden,
 
Als God doorwont u hert met druck en swarigheden,
 
't Is niet tot u verderf: siet Godes wonder handt,
 
Gheneest oock als sy quetst, verkoelt oock als sy brandt.

Soo seyt oock G. de Montenay in haer 67. Embl.

Per multas affictiones.

Door vele quellinghen.

 
Feu, glaive, mer, maint cien malicieux,
 
De tou cotés les iustes environne.
 
Rien il n'y a en ce moinde envieux
 
Qui avec deuil ce tourment ne leur donne:
 
Mai de la foy l' aeil voyant la couronne

 
Aeux promis apres l' affiction,
 
Auec sainct Paul troevent la guide bonne,
 
Qui mene a Christ nostre saluation.

Dat is:

 
Vier, Water, Swaerdt en veel bloetdorstig' honden,
 
't Rechtvaerdich volck omringen met gewelt,
 
Ter werelt wort so nijdigs niet gevonden
 
Dat haer met pijn en droef heyt niet en quelt:
 
Maer sy gesien de kroon voor haer gestelt,
 
En toegeseyt die hier volstandig lyden,
 
Met Paulo elck na sulck een leyder helt
 
Die haer geleyt na Christum, ons verblyden.

Alsoo comt dan de vervolgde wandelaer doot Stantvasticheyt, tot Fonteyne des levens in het dal der vreden.

Fonteyne des levens, is een uytermaten verheughende Heerlijckheyt, die voor alle Christenen openstaet, as waer Godes Barmherticheyt hare woonplaetse heeft. Dit is de selve daer Zacharias van schryft, te dier tyt sal het huys Davids ende de boghers te Ierusalem een vrye opene Fonteyne hebben tegen de sonde ende onreynicheyt. By dese, op het merct-velt staende daer het levendige water uyt Christi wonden is vloeyende.

Staet ter eeren der selver gheschreven by G. de Montenay,

De plenitudine ejus.

Sijn overvloet komt ons te moet.

 
Pource que tant eslongés de Dieu sommes,
 
Que impossible est à nous de laprocher
 
Naistre il a fait son fils semblable aux hommes,
 
Fo[r]s quil est net, et exempt de pecher,
 
Qui se veut donc de peché depescher
 
Et de Satan fuir la servitude,
 
S'en vienne Christ pour sa foif estancher:
 
Car nous puissons tous de sa plenitude.

Het welck aldus verduytsche.

 
Dewijl wy sijn soo wijt van Godt getogen,
 
Dat wy tot hem te komen niet vermogen:
 
Hy sijnen soon gesonden heeft op aerd'
 
Den mensch gelijck: doch sonder sond gebaert.
 
Die sich dan wil ontlasten van sijn sonden,
 
En van het jock des Satans sijn ontbonden,
 
Tot Christum com, om laven syne borst:
 
Sijn overvloet can slissen onsen dorst.

Ga naar margenoot+Hier roept Christus selfs, comt alle tot my die belast ende beladen sijt ick sal u verquicken. Wie daer dorstet, Ga naar margenoot+die kome tot my ende drincke. Ick ben dat broodt des levens wie tot my komt die en sal niet hongheren, ende Ga naar margenoot+wie in my ghelooft sal nimmer dorsten. Mijn vleesch is de oprechte spyse ende mijn bloet is de oprechte dranck, die mijn vleesch eet ende mijn bloet drinckt die blyft in Ga naar margenoot+my ende ick in hem. Ick ben den Wijnstock, ghy sijt de rancken: Wie in my blijft ende ick in hem die brengt Ga naar margenoot+vele vruchten voort: Want sonder my en kond ghy niet doen, saligh sijnse die hongheren ende dorsten nae de Ga naar margenoot+gherechtigheydt want sy sullen versaedt worden. Wie van den water drinckt dat ick gheven sal, die en sal in der eeuwigheyt niet dorsten: Maer dat ick hem geven sal, dat sal in hem worden een Fonteyne des waters dat in het Eeuwighe leven springht. Ende door de Propheten: Ghy alle die dorstende sijt, komt tot den water: ende die gheen silver en hebben, comt koopt ende eet. Comt koopt doch sonder silver ende wisselinge wijn ende Ga naar margenoot+ melck. Ick sal den dorstighen van de Fonteyne des Ga naar margenoot+levendigen waters om niet gheven: Wie verwint die sal besitten ende ick sal sijn Godt sijn, ende hy sal mijn Ga naar margenoot+sone sijn. soeckt my ende ghy sult leven. Magh een vrouwe haer kindt vergheten, alsoo dat sy de soone haers buycks niet en ontfermt? al vergat sij't oock soo en sal ick

u niet vergeten. Ick hebbe de persse alleen getreden, endeGa naar margenoot+ van den volcke en was gheen man met my. Dit is mijn gebodt dat ghy malkenderen lief sult hebben, gelijck als ick u lief ghehadt hebbe. Niemant en heeft meerder liefde dan de ghene die sijn leven laet voor de vrienden. Ghy sijt mijn vrienden, ist dat ghy doet dat ick u gebiede. Ghy en hebt my niet verkoren: Maer ick hebbe u verkooren, ende u ghestelt dat ghy gaen sout ende vruchten voortbringhen, de Vader heeft de Soone lief, ende hy heeft het hem al in sijne handt ghegheven. Wie in den Soone gelooft die heeft dat eeuwighe leven. Ende alsoo komt de wandelaer (hem hier ververscht hebbende) doorGa naar margenoot+ Tydelijcke doot tot Opstandinghe, die wy in't eynde des boecks beschryven. De reyse alsoo volbrocht komt in't Beloofde landt, daer altijdt Melck en Honich vloeyt, die den Boom des Levens eeuwigh is uytghevende. De Wapen des Landes seen brandende Lampe met een Slang-Cirkel omringt, daer onderstaende.

Fruimur iam morte perempta lumine perpetuo.

Nae 't sterven, met een nieu ghesicht,

Ghenieten wy het eeuwigh licht.

Daer hebt ghy het Paradijs, Saligheyt, Vreugden-bergh, Apostel-stadt, Aller-heylighen, S. Marien-stadt, Engelen berg, 'tNieuwe Ierusalem ende de H. Dryvuldicheyt. Eyntlyck Het eeuwighe leven. Ende dit is den nieuwen Hemel daer Ioannes in sijne Openbaringe van schrijft. Ick sagh Ga naar margenoot+een nieuwen Hemel ende een nieuwe Aerde: want den eersten Hemel ende de eerste aerde was vergaen, ende de eerste aerde en was niet meer. Daer sullen de rechtvaerdighe zielen in Godts handen sijn, ende gheen quaet en Ga naar margenoot+roertse aen: want hy sal den doodt gantsch verslinden eeuwelijck. Ende de Heere sal de tranen van alle ghesichten Ga naar margenoot+afwasschen, ende sal wech nemen de versmaetheydt sijns volcks in alle landen: want de Heere heeft het geseyt: Soo sal u treuren in vreught veranderen, ende uwe vreught sal Ga naar margenoot+niemant van u nemen: want geen volcomer vreught als Godts aenghesicht t'aenschouwen: gelijck den Propheet singht tot den Heere.

 
Ga naar margenoot+Geeft my o Heer volcomen goet bericht:
 
Om in te slaen, des levens rechte weghen,
 
Devvijl alleen in u lief aenghesicht
 
Is alle vreught volcomelijck gheleghen:
 
En in u handt bestaet tot allen tijden
 
Al wat den mensch te rechte can verblijden.

Slot ghesangh.

 
Wat groote vreugt verschijnt den mensch,
 
Wat heeft hy't al nae sijnen wensch,
 
Als hy ghestorven weer oprijst
 
Daer hem den Boom des levens spijst:
 
Vaert over, uyt Opstandigheyt,
 
Nae Vreughden-bergh hem toebereyt:

 
Van waer hy vvandelt sonder sorgh
 
Recht toe, recht aen naer Eng'lenborg.
 
En soo nae't nieu Ierusalem,
 
Aenhoorende een soo soeten stem,
 
Ontfanght alhier des levens-croon,
 
Genadelyck u tot een loon
 
Voor langhe tijden toegheseydt.
 
Dan gaet hy nae de Saligheydt,
 
Besoeckt de Twaelf-apostelen,
 
En dan weer Allen-Heylighen,
 
Hy gaet nae sint Marien-stadt.
 
Noyt meerder vreucht, ò waerde schat!
 
In't Eeuwigh leven treden gaet,
 
Het Paradijs hem open staet.
 
Oock mede aenschout in eeuvvicheyt
 
De Heylighe Dryvuldigheyt.
 
O groote dagh vvanneer sal't sijn,
 
Dat ick in sulcke vreught verschijn?
 
Tis hier op aerden niet als strijdt,
 
Daer heerscht nu niet als haet en nijt:
 
Ick vvord geplaegt met 's vveereldts prang,
 
Des vierighlijck ò Godt verlangh
 
Verlost te sijn uyt desen noodt,
 
Gheseten Heer in uvven schoot:
 
Daer door u mogentheyt verlicht,
 
Aenschouvven mach u aengesicht.
 
Daer al de vreugde cierlyck blinct,
 
Daer m'uyt den beker Nectar drinct,
 
Daer't altijdt is volcomen vre,
 
En gheen ghetvvist noch oorlogh me,
 
Daerom ò Christ! laet my verstaen
 
De stem Gheseghende com aen:
 
Dat by my tvreeselijcke vvoordt,
 
Vervloecte gaet niet vverd' ghehoort,

IN't teghendeel, die uyt de Blinde-strate door de Wijde-poorte op den Breeden-wegh wandelen in 't Landt van wellust, sijnde des Landschaps wapen een Meer-minne met een Amphibeensche steert, daer onder:

Mundi captantis imago.

Vreughdigh, lieflyck, schoon van schijn,

De wereldt soect daer by te sijn.

Nemen een quaedt eynde: comende voor eerst in de Hooft-stadt Boose-lust, daer onder begrepen als hare voorsteden Valsche-ghedachten ende Begeerlyckheydt.

Boose-lust met hare voorsz. voor-steden, is een uyttermaten groote stadt, wijdt uytghestreckt, ligghende, met vaste wallen, ende costelijcke huysen, met uytermaten schoone hoven, verciert met allerley bloemen, bomen ende kruyden, speelhuysen ende fonteynen, prieelen ende galderyen, synde aertsche lusthoven: voerende in hare wapen de werelt, die constich voor de poorten uytghehouwen is, daer onder dese woorden:

Me coluisse juvat.

Te vergheefs eeren sy my niet.

Hare straten sijn breedt, hare Kercken uytwendigh gheboudt met Albaster en Marmersteen. Hier is het Hof van Satan, Groot-vorst des wereldts ende verleyder des menschen, die selfs de Sone Godes, Iesum Christum onsen Salighmaker versocht, hem voerende op de tinne des Tempels, ende daer nae op een hooghen bergh, hem thoonende alle de Coningh-rijcken der wereldt ende haer heerlijckheydt, seggende: Alle dese dinghen sal ick u geven, indien ghy nedervalt ende my aenbiddet. Maer Iesus seyde tot hem, Gaet wegh Satan: want daer staet gheschreven, den Heere Godt sult ghy aenbidden ende hem alleene dienen. Doe verliet hy hem ende siet de enghelen quamen ende dienden henn. Een heerlijck voorbeelt, tot de navolginge Christi. Wat nu voor Overheeren, Priesters ende inwoonders dese volck-rijcke stadt heeft, cannen lichtlijck mercken: want de sorghvuldigheydt deser wereldt ende het bedroch des rijckdoms ende andere begheerlijckheden comen in, ende versticken dat woordt, ende het woordt wordt onvruchtbaer, Daer nae

als de begeerlijcheyt ontfangen heeft, baert sy de sonde, ende de sonde als sy volbracht is brenght de doodt voort. Het is seker dat wy Godt niet en connen lieven, als wy de wellust beminnen, oft dat onsen schat op der aerden soude sijn ende in den Hemel, oft dat wy Christi lidtmaten sonde sijn ende voor des duyvels dienaers ghekent ende aen genomen souden wesen. Hier op stelt Georgette de Montenay een sinnen-beeldt onder het woordt.

Impossibile est.

 
Voicy qui faict, d'un seul coeur deux offrandes:
 
Falsant partage entre Dieu et diable,
 
O! toy Chrestien, Dieu veut que tu entendes
 
Qu'il est jaloux, et n'est point supportable:
 
De tes souiller en chose abominable:
 
Car tu ne peux seruir à deux seigneurs.
 
Or Dieu veut tout. Car n'estant partissable,
 
Des homme veut et les corps et les coeurs.

Dat is:

'Tis onmoghelijck.

 
Siet hier de man syn hert aen twee-en klieft,
 
Meynt Godt daer mede, oock Satan sy gerieft.
 
O! Christen mensch jaloux is Godt de Heere,
 
'Tis niet genoegh, hy wilt alleene d'eere.
 
Afgrijslyck ist, ghy stelt u in't gevaer,
 
Twee Heeren can men dienen niet te gaer.
 
Godt wilt het al, het lichaem 'therte mede,
 
'Twelck onverdeelt te samen blijft in vrede.

Soo de wellusten soo vol ghevaers niet en waren, onse Heere Christus soude soo sorghvuldigh niet geweest sijn, om die sijne kinderen te ontrecken, haer vermanende tot ghedult, vervolginghe, cruys ende lijden, om hem nae te volghen. Dit hebben de Heydensche Philosophen selfs ghespeurt. Diogenes ontmoetende Pseusippum (die,

door wellust ghedreven, hem in een Koets-waghen na de schole liet voeren) geliet hem als of hy hem niet en sag. Pseusippus dit merckende ende begeerende gesien te wesen, riep hem aen, seggende, vaert wel Diogene. Daer op hy hem strax antwoorde ende ghy niet: Dewijle ghy met u wellustig leven soo vele te kennen gheeft, dat ghy sulckx niet en begeert: Want tevergheefs wort den vrede ende voorspoet dien gewenscht (als de Schrifture seyt:) die der selver niet waerdigh sijn, als de wellustige: want den wegh die sy nemen hun schoon ende lustich dunckende, leytse (als Christus seyt) ter verdoemenisse, onder de kranckheden vresen wy gemeynelijck de gevaerlickste, als de Peste, 't fenijn etc. Ende men soeckt met alle middelen de wereltsche wellusten te mogen genieten, daer nochtans (als Archicas Tarentinus de Philosophseyt:) geen gevaerlijcker noch doodelijcker peste sy, noch die den mensche snellijcker ombrengen kan, als dese. Waer over Ant. Cotel in sijne Epig. uyt het Grieckx ghenomen aldus singht.

 
Bastir Chasteaux, Couvrir grands tables,
 
Faire l'amour, Coucher grand ieu,
 
Sont grands chemins qui (delectables)
 
Conduisent l' homme en pauvre lieu.

Het welck aldus kan vertaelt worden.

 
Casteelen bouwen,
 
Bancketten houwen,
 
't Wellustich vryen,
 
De tuyscheryen
 
In groot spel plegen,
 
Sijn wyde wegen,
 
Die lustich schynen:
 
Maer doen verdwijnen
 
Als arme menschen
 
Die daer nae wenschen.

Ende A Zamariel op de ydelheyt des werelts.

 
Le beau du monde s'efface
 
Soudain comme un vent qui passe,
 
Soudain comme on voit la fleur,
 
Sans sa premiere couleur,
 
Soudain comme une onde suit,
 
Deuant l'autre qui la fuit.
 
Quest-ce donques que le monde?
 
Vn vent, une fleur, une onde.

Dat is:

 
Wat men schoons ter werelt vind
 
Vliedet snelder als de windt:
 
Snelder als de bloem vergaet,
 
Die in hare veruwe staet;
 
Snelder als d'een bare voor,
 
Synde een ander op het spoor;
 
Wat is dan des vverelts roem?
 
Windt, een Waterbaer, een Bloem.

Maer dat meer is sy afsonderen ons, als voorschreven van Iesu Christo, daer mede wy niet vereenight konnen worden, soo wy des weerelts begeerlijckheydt niet en versaecken, ons vleesch niet en kruysighen ende door den engen wegh tot het rijcke sijns Vaders hem nae en volgen, en in sijn lyden ende sterven hem niet gelijckformich ghemaeckt worden: Soo segghen oock de oude wysen dat de wellusten in treurigheydt ende smerte veranderen, alsoo dat de keyser Adrianus te rechte de wellusten deser wereldt by pillen verghelijckt, die inwendigh vol bitterheydts sijn ende uytwendich verguldt, het welck men niet ghewaer en wordt tot dat men die inghenomen heeft. Sy sijn als de appel van onse eerste Ouders, die soo lieflijck ende schoon was om aen te sien ende nochtans soo quaet om verdouwen. Daerom seydt Christus tot de Wellustighe, wee u die daer lacht: want ghy sult wee-

nen. Ende Paulus: Soo ghy nae den vleesche leeft soos sult ghy sterven. De wellust (als Chrisostomus seyt ende de voorsz. wapen des landts uytwijst) is als de Meerminne, die alles wat haer buyten het water verthoont, schoon heeft, het hayr lang ende gout-geel sijnde, de borstkens appel-rond, den hals, lichaem ende handen wit als albaster, de kaken blosende, de lipkens als coral: maer den steert (die onder het water verborghen blijft) is ghelijck een schrickelijck serpent, scherp ghetant ende vergiftich. Daerom riedt Aristoteles, om voor de listen ende laghen der wellusten bevryt te sijn, die aen te sien van achter ende nietvan vooren. Hierby voeght wel 't ghene Ioannes de Brunes een treflijek Poët, in sijne Emblemata ofte Sinne-beelden seydt, op dese woorden des Propheets Iesaie: Sy broeden Basiliskes eyeren ende wercken spinne-webben, eet men van haer eyeren soo moet men sterven, vertreet mense daer-en-teghen, soo vaert daer een adder uyt. Men verhaelt seydt hy: dat de eyeren van de serpenten van buyten wit, glat ende schoon sijn: maer van binnen soo vergiftigh, dat diese comt te breken, schielyck van die fenynghe lucht wordt aengheblasen, ende doodt ter aerden neder valt. Hier by connen seer wel de wellusten ende gheneuchten deses wereldts vergheleken worden, die van ghesichte vriendelijck ende toelachelijck syn, maer hebben van binnen verborghen een doodtlijck verghift, soo dat sy een yeghelijck diese handelt ende door het ghebruyck, ghelijck in stucken breeckt, een eeuwigh verderf aen-brengen.

Tot besluyt.

 
Schout de wellust als een pest,
 
Laet u van haer niet bedrieghen:
 
Haer aenlocksel dat is lieghen,
 
En des ziels verderf op 't lest.

 
Oock om vry te syn van smaet,
 
Sult by tijdts den rugh haer wenden:
 
Want 't verblyven by haer lenden
 
Werct berou' alst is te laet.
 
Allen 'tvoordeel, dat s' u doet,
 
Is te krijgen swacke leden,
 
'Thert met sorgh en angst bestreden,
 
Dagh en nacht een svvaer ghemoet.
 
Wroegen, knagen, sonder endt,
 
Smaetheydt, spot en groote schanden,
 
'tStoocsel van een yeders tanden,
 
Dit's 'tprofijt van dit present.

Dit land van Wellust van't middelpunct Boose-lust daer onder Begeerlijckheyt ende Valsche-ghedachten sorteren, strect tot Hoovaerd, Giericheyt, Lecker-tant ende Oncuyscheydt. Soo sullen wy dan voor eerst beschrijven de gelegentheyt van de hoogh-geboude Babelsche Stadt Hoovaerd, sijnde die selve de ghemeyne herberge van alle sonden; want sy daer al te samen logeren connen, is oock den oorspronck ende steunsel der selver, ende de oudtste voor Ga naar margenoot+Adams tiden ghesticht, in de welcke de duyvel een Vorst is, die onse eerste ouders d'eersucht inblies, also dat Adam niet te vreden sijnde met sijnen staet (daer hy nochtans als hooft over alle creaturen op aerden ghestelt was, hem noch heeft laten beweghen om Godt te willen gelijck sijn, Ga naar margenoot+waer over de Heere seydt: Siet Adam is gheworden als onser een: doch om desen sijnen hooghmoet, hem rechtvaerdelijck soo seer vernedert heeft, als hy hem meynden te verheffen, stellende hem met alle sijne nacomelinghen in sulcken staet, dat sy ghedwonghen sijn geweest te bekennen dat sy menschen waren. Dese Stadt is uytermaten groot, hare straten breedt ende ghemackelijck, de poorten wijdt, de uytwegen ghenoeghlijck haer verthoonende, die over een brugghe d'inwoonderen tot Pracht stijghen doen. De kercken sijn constich van ghebou ende costelijck ghe-

ciert, met hooghe torens, daer op voor weer-hanen Pauwen gheselt, den steert in de locht stekende sonder hare pooten eens te besien: So is oock des stadts wapen een Pauw' met dit advys:

Me vel Iovis ales adoret.

Den Arent selfs my eere biedt,

Als hy de cracht mijns luysters siet.

Op de poorte van Boose-lust afcomende: staet in gulde letteren:

Tolli nos vis fasque negant,
Vel jure ruamus invito.

Ist gheoorloft ofte niet,

Laet opklimmen, dat m' ons siet.

Ende op de ander nae de brugghe toe:

Regnandi dira Cupido
Vlterius movisse jubet.

Het sy met loosheyt ofte macht,

Wy moeten hoogher in de pracht.

Sedert den val Adams, sijn haer Overste (by den voorsz. Satan daer inghestelt) tot allen tijden Cains, Nembrochs, Cores, Dathans, Abirams, Sauls, Goliaths, Abselons, Rabsaces, Nabucadnezars, Hamans ende diergelijcke gheweest. Hare Priesters syn Phariseen, die de voorsieninghen in de maeltijden ende voor-gestoelten in de vergaderingen begeeren, ende geeren op de mercten Ga naar margenoot+ghegroet worden, ende van de menschen Rabbi ghenaemt. Waer over Christus roept: wee u schriftgeleerden ende Pharizeen: want ghy sluyt het Coningrijck der Hemelen voor de menschen, ghy en gaet daer niet in, ende die daer in gaen souden, laet ghy niet ingaen. Soo comt het dat de borghers ende inghesetene groote pochers ende snorkers sijn, ende haer selven niet kennen leeren: maer haer wenden van Godts woordt ende gheboden, dancken hem niet vande ontfangene weldaden: maer verhoovaerdighen haer in de goederen, als of sy die van haer selven Ga naar margenoot+hadden: daer nochtans d'Apostel seyt: wat hebt ghy mensche dat ghy niet ontfangen hebt? want alle goede ende volcomene gaven comen van boven af, van den Vader des lichts, gelyck hy selfs seydt: Ick hebbe u opghetoghen ende Ga naar margenoot+groot laten worden: mijne handt heeft alles ghemaeckt dat daer is. Oock soo scheyt hy noch daghelijcx alles tot onderhout des menschen, ghelyck Bartas in synen derden dagh van de scheppinge singht.

 
Ceste puissante voix, qui l'uniuers bastit,
 
Encor, encor sans cessé ici bas retentit:
 
Ceste voix d'an en an, le monde renouvelle:
 
Et rien ne naist, ne vit, ne croist qu'en vertu d'elle.

Dat is:

 
Dit crachtich heyligh woordt (daer alles in bestaet)
 
Noch doorgaens syn gheluyt op aerden hooren laet:
 
Dees stem van jaer tot jaer vernieut des werelts leven
 
Al 't gene groeyt en bloeyt moet sy den wasdom geven.

Ende de groote Propheet in synen 65. Psalm.

 
Heer ghy besoect het landt met regen,
 
Alst dorstich is en droogh:
 
En maect het rijck door uwen seghen,
 
Vyt dyne wooning hoogh.
 
Men siet u beken heer uytgieten
 
Haer water, seer planteyt,
 
Waer me ghy doet het groen opschieten,
 
Als die 'tlandt heeft bereyt.
 
Ghy weyct o! Heer haer dorre voren,
 
En druct de kluyten neer,
 
Dies segent ghy den scheut van't coren,
 
Mits't regenachtich weer.
 
Ghy croonet heel jaer met ghenaden,
 
Op sijnen tijdt beset.
 
En uyt de locht van uwe paden
 
Drupt niet dan enckel vet,
 
Den reghen leect oock in woestijnen
 
Op hutten uytghestort,
 
De heuvels staen vol teruw' en wynen,
 
Met vreughden opgegord.
 
Met cudden syn de groene weyden
 
Als met een kleed bedect.
 
De dalen, die 't geberghte scheyden,
 
Met schoon teruw' overstrect.
 
Het schijnt op't veldt dat alle dinghen
 
Van Godts ghenade en deucht,
 
Schier lachen, juchen ende singhen,
 
Haer soete liedt met vreucht.

Sy doch segghen met Iob, niet de Heere heeft het ghegeven: maer vergheten den Schepper. Waer over Godt selfs klaeght: de wijle sy gheweydet syn dat sy sat gheworden sijn ende ghenoegh hebben, verheffen sy hare herten, daerom vergheten sy mijner. Sy achten haer selven oockGa naar margenoot+ niet alleen Gode gelijck te wesen: maer verheffen haer boven hem gelijck dan Pharao tot Moysen ende Aron sprack:

Wie is de Heere wiens stem ick hooren moet ende Israel laten gaen? Ick wete van de Heere niet, wil oock Israel niet laten gaen. Ende de Babilonische Coninck: Ick wil in den Hemel stijghen etc. Dewijle doch alle menschen jae de machtichste des werelts, den Almachtigen Godt als den eenighen schepper ende overste heerscher, onderworpen syn. Raden wy onsen wandelaer dese Stadt als een peste te schouwen: want de Heere vertoornt sich met reden over de Hoovaerdighe, ende kentse van verde gelijck de groote Sanger singht.

 
Ga naar margenoot+Heer ghy seer hoogh sit, ende aensiet
 
Dat hier is niet
 
Geacht demoedigh:
 
Van verde ghy de stoute kent,
 
Daer van ghy went
 
V ooghen goedigh.

Heeftse oock noyt ongestraft ghelaten, Soo haest als Satan voorgenommen hadde hoogher te klimmen en hem Gode ghelijck te maken, wierd hy met eenen schrickelijcken donder-slagh uyt den Hemel gheworpen. Adam bracht hem selven ende de sijne, om dat hy hem te hooghe wilde verheffen, in groot verdriet ende elende. Maria de suster Mosi, teghen haren broeder opstaende wert met melaetsheyt geslagen. Core, Dathan ende Abiram, willende haer Mosi ghelijck maken, wierden levende ende noch sprekende ten aensien van al het volck, van der aerden verlonden. De opgheblasene hoovaerdighe groote Goliath wierd van David, die noch jonck was, met een slingher-key te nedergeworpen, ende 't hooft afgeslaghen. Osias de Coninck te Iuda, niet te vreden met syn heerlijckheydt, soeckende het Priester-ampt mede tot hem te trecken, wierd (soo haest hy het Wieroock-vat aentaste) met melaetsheydt gheslaghen, die hem tot in de doodt by bleef. Senacherib na dat hy door Rabsaces, grouwelijcke laste-

ringhen teghen de Heere der heyrscharen hadde uytghespoghen, ende hemselven soo verheven als ofte hy hem ten strijde hadde uytge-eyscht, wert des nachts met 185000. mannen door eenen Enghel omgebracht, het welck Bartas in sijnen eersten dagh van de scheppinghe ghedenckt: aldus by my vertaelt.

 
Voor Ierosolima een Enghel heeft verslaghen
 
Senacharibs groot heyr, niet connende verdragen
 
Hy boven Godt de Heer, met sinnen onbedacht,
 
Syn goude Af-goden had ge-eert en grooter g'acht.
 
Siet syn volck had soo vast omringht de stercke wallen
 
Van Godes Heyl'ge stadt, dat daer geen mus uytvallen
 
Noch inne vliegen con, Esechias, vermant,
 
Aensiende dit verdriet, 't bederf van't gantsche landt,
 
Sijn volck vast onder't jock, gheslaghen en ghevanghen,
 
Syn sonen doodt, daer by soo veel betraende wanghen
 
Der maegden, synde onteert, syn lichaem selfs doorwont,
 
Den Tempel sonder muer, die nu heel ledigh stont
 
Van Priesters, om den Heer te doen syn offerhanden,
 
'Twierooc-vat sonder roock, den Altaer sonder branden,
 
Met eenen sack omgord en't hooft met as bedect,
 
Hy Godt door syn gebedt tot sijner hulp verwect,
 
Die dit Godtloose volck, en dat in corter stonden,
 
Den doodelijcken pijl van boven heeft gesonden:
 
Want so de wacht voor't vier in ruste slaep'rich lagh
 
Sand Godt (die dese stadt barmhertighlyck aensagh)
 
Een stercken Engel af, de selve stracx ontsetten,
 
En 't goddeloose volck 't voornemen te beletten.
 
Door welcker swaerd alleen daer niet bleef in den loop
 
Het lichaem van een man: maer van een grooten hoop.
 
Smeet nu van achter in, dan wederom van voren,
 
Soo dat in corter tijdt 't gans leger ging verloren.
 
Elck stelde sich ter vlucht bevreest sijnde en vervaert,
 
Ontliepen doch te spaed dit vliegend scherpe svvaert.
 
'Tvvelc (sonder arm oft handt te sien) sloegh hen en vveder,
 
Werpende op eenen nacht soo menigh duysent neder,

 
Gelyc de vleugels van den meulen men wel siet,
 
Den wind doch (diese doet omdraeyen) can men niet.
 
D'hebré des morgens vroeg van boven vande muren
 
Aensiende soo veel volcx verslagen sonder ruren,
 
Ia hondert sestich duyst en vyfentwintich meer
 
Niet vvetende door vvien, verheuchde in God den Heer.

Soo werdt oock d'eergierige Aman aen de galghe gehangen die hy Mardacheo bereyt hadde, om dat hy hem geen eere bieden wilde. Nabucadnezar, sich selven verheffende ende voor eenen God uytgevende, werd mede van Godt gestraft van syne heerlijcheyt berooft ende den onvernuften dieren gelijck ghemaeckt, alsoo dat hy de tijdt van seven jaren by de Ossen in't gras sijn voetsel nam, tot dat hy den Heere ootmoedelijck gebeden ende syne sonden bekent hadde. Sulcke ende diergelijcke exempelen sijnder schier ontallijcke soo in de Schrifture als in de wereltsche Historien: doch om niet te langwijlig te schynen, laten wy dat by dese blyven, ende seggen met Chilo van Lacedemonten, die (gevraegt sijnde wat Godt in den Hemel dede) antwoorde, dat hy de hooge dingen vernederde ende de nederige verhief. Het welck de Maget Maria in haren Lofsang bevestigt, singende.

 
Mijn siel verheft den Heer, en mijn versagen geest
 
In Godt myn saligheydt verheucht sich aldermeest.
 
Hy heeft de nedrigheyt sijns dienstmaegts willen roemen,
 
De gantsche werelt door my salich men sal noemen.
 
Hy groote dingen doet bethoont in my sijn macht,
 
En syn barmherticheyt duert eeuwig in't geslacht
 
Dergener die wel doen, en Godes vrees betrachten,
 
Hy heeft gewelt gedaen door synen arm vol krachten,
 
D'hovaerdige verstroyt de machtige verdreef,
 
De nederige, weer, tot in den throon verheef,
 
De hongerige spyst, met goederen vervullet,
 
De rycke wijst van hem, ontblootet ende onthullet,

 
Heeft Israel syn knecht opg'holpen op dat hy
 
Dan, syn bermhertigheyt gedenckende bely,
 
Als hy gesproken heeft uyt loutere ghenade,
 
Tot Abram onsen vaer en die van synen sade.

Den dagh des Heeren (seydt Esatas) sal gaen over al het hoogmoedighe ende verhevene, dat het vernedert worde. Willende daer mede te kennen geven, dat alle de gene die hen in hare eyghene hoogheydt, edelheydt, cracht ende rijckdom verheffen, door Godes toorn (die snel als eenen blixem comen sal) sullen verdorven worden. Dit sy ghenoegh geseyt om hier niet langer te verblijven, ende onsen reyser van Giericheydt af te wenden, waer van wy den staet aldus beschrijven.

Giericheydt, is een oude vervallene Stadt oft vlecke vol stancx ende vuylicheyts, die Gregorius in sijne moralia de woonplaets der duyvelen, ende Hieroninnus de speloncke der moordenaren noemt. Heeft groote opstaende poorten ende intreckende brugghen. Des stadts wapen is een fuycke, daer onder:

Certa domus nummo.
Nulli hinc exire potestas.

Laet incomen: maer niet uyt,

Wat wy raken dat is buyt.

Haer sinne-beeldt aen d'ander syde staende is een Egel met appelen geladen hebbende eenighe pinnen ledigh, onder dese sententie.

Deest, ni sint cuncta referta.

Met hoopen 't een by dander voeg,

Doch evenwel my niet genoeg.

In dese vlecke is gheen rust tevinden, niet anders dan oftmen in de doornen laghe die aen alle syden steecken:

Ga naar margenoot+Want hare Vorsten sijn afvallige ende der dieven ghesellen, nemen alle geschencken ende poogen na gaven, den weesen en doen sy geen recht ende de weduwen sake komt er Ga naar margenoot+niet voor hen. Hare oversten sijn daer in als grypende wolven, bloet te vergieten ende sielen om te brengen, om hare gierigheydts wille. Hare Kercken ende vergaderingen sijn duystere uytghehoolde mijnen, daer de afgedische gierigaerts den Mammon aenbidden, houdende den rijckdom voor haren Godt. Ghelijck Anselmus op Pauli brief tot den Ephesien seyt.

Avari Deus, Nummus est.

De gier'gaert hout in 't slot

Het geldt voor synen Godt.

Ga naar margenoot+Het volck in den lande ghebruycken geweldt ende rooven met macht, beschenden den armen ende elendighen, Ga naar margenoot+ende doen den vremden gewelt ende onrecht. Hy nemen Ackeren tot hen ende nemen Huysen die sy slechts willen, Ga naar margenoot+alsoo dryven sy ghewelt met een yeghelijcken huys ende eens yegelijcken Erve. Sy haten het goede ende lieven Ga naar margenoot+het quade, sy villen de rechte wandelaers de huyte af ende het vleesch van hare beenderen. Sy en achten gheenes rechts (spreeckt de Heere) ende versamelen schatten met Ga naar margenoot+vrevelen en rooven in hare Palaisen gelijck de sonen Samuelis. Waer over de Prophete roept. Siet ick slae mijne handen te samen over de giericheyt die ghy dryft ende Ga naar margenoot+over het bloet dat in u vergoten is. Waer over Chrisostomus seyt.

Aaritia Tyrannus crudelis est.

De giericheyt een wreet tyran,

Gheen straffer beul men vinden kan.

Ende volghens dien seyt Spineus, daer is gheen soo wreeden Tyran die by de Giericheydt sy te ghelijcken: Want door geduyrige sorge quellinghe ende vreese doodet

sy de menschen, die onder hare slavernye ghecomen sijn. Sy sleiptse door haghen, door bossen over landt, over zee, in winter, in somer by daghe, by nachten, door regen, haghel ende snee, sonder ruste te gonnen, sy laet haer naeckt loopen, oft soo syse kleedt, het is met wat lijnen-doecx ofte grof lakens, voedet syse, het is met wat gersten, ofte roggen-broodts ende scherp bier, wat ayuns, paerde-boonkens, etc. Wat meer is indien wy goet hebben, soo ontneemt sy ons het gebruyck daer van, ons niet meer latende als het gesichte, sy sluyt ons de handen ende den mond, uyt vreese. Derhalven oock de Poëten de gierighe by Tantalium verghelijcken, die van honger ende dorst vergingh daer hy in allen overvloet sat. Waer op I.V.vondelen. in sijnen gulden winckel aldus glosseert.

 
Eylacen! Tantalus, die niet en can vervvinnen,
 
Light in der hellen-vlied begraven totter kinnen.
 
Hem hongert end' hem dorst dat hy van smerten krijst,
 
En nimmermeer vvordt hy gelavet noch gespijst;
 
Maer stadigh aenghetergt. Hy staet diep inden gronde
 
Des vvaters, en de vrucht hange boven synen monde:
 
Soo hy nae't water buct ontsincket hem den stroom,
 
En grijpt hy nae de vrucht soo wyct den Appel-boom.
 
‘Maer lieve seght my doch, is niet des gier'gen herte
 
Als Tantalus gepijnt, met een gelijcke smerte?
 
Vermits 'tvervloecte gout (daer hy op is belust)
 
Noch noyt syn dorst en heeft noch honger uytgeblust:
 
Hy gaept altyt nae gout, en hoeveel geele slijcke
 
Hy vreet en inne sloect, so is hy nummer rijcke:
 
Maer in syn goet verarmt. Soo dicwils als hy hapt
 
Nae gout en silver, hem 'tgenoegen wordt ontsnapt.
 
Hy derf nau' synen darm met 'slichaems nootdruft vullen,
 
En wermt hem by den heert nau by een hant vol krullen.
 
Hy heeft altyt het gout als eenen wolf by d'oor,
 
Hy rammelt nacht en dagh in syn vervloect tresoor.
 
Het gout is synen Godt, dat eert hy langs hoe cloecker
 
Hy canckert de gemeent met overdaet en woecker.

En als hy sterven sal soo is alle syn beclach,

Dat hy syn geldt hier laet en niet me dragen mach.’

Ende Fransoys Perrin.

 
Depité aux enfers, pour le fruict qui devale
 
Iusques devant son nez, et ne le peut gouter
 
Non plus que l'eau qui vient à son menton flotter,
 
Redouble son tourment, le malheureux Tantale.
 
De l'auere beant je croy le peine egale,
 
Plongé dans les tresors, qui le viennent tenter,
 
Et ne servent non plus à la soif contenter,
 
Qu' an coq Esopean sa perle orientale.

Dat is:

 
Tantalus, tot de kin staende in den helschen vloet,
 
Mits't water hem ontvliedt, ghestadigh dorsten moet.
 
De vrucht tot op syn neus ghehangen moet hy derven,
 
'Twelc hem van spijt en smert doet duysent dooden sterven.
 
De gierigaert alsoo deselve pyne lijdt:
 
Want synen schat is hem een quelling t' aller tijdt,
 
Syn honger ende dorst niet connende meer stelpen,
 
Als aen Esopus haen de peirele moght helpen.

Tot desen propooste seyde Esopus tot eenen, die seer bedroeft was, om dat hem sijnen schat (die hy in der aerden hadde begraven) ghestolen was: Neemt eenen steen van gelijcken gewighte, leght hem op de selve plaetse, ende laet u duncken dat het den selven schat sy. Daer mede te verstaen gevende, dat goudt silver ende andere rijckdom men geene goederen en sijn dan alleen voor diese gebruyckenGa naar margenoot+'Tis een boose plage (seyt de wyse) die ick sagh onder der sonnen, ryckdom bewaren, ter schade diens dien heeft. Hier van is de meeste oorsake beneven het mistrouwen op Godt, de valsche inbeeldinge van lang hier op aerden te leven, ende te cort te comen, sijnde den rechten middel om vele wandelaers in dese vlecke te doen vernachten, ende over de brugge te treden tot Valsche-mate ende Woecker, twee vlecken aen elckander verknocht, staende on-

der het ghebiedt van Giericheydt ende alsoo onder de selve Heeren. Soeckende hare Overste mede geldt ende goet te vergaderen, tot nadeel van haren evennaesten. Gelijck de Prophete seydt: Sy drijven woecker ende oversettenGa naar margenoot+ d'een den anderen. Sy drijven giericheydt teghen haren naesten ende doen hen onder elckanderen gewelt, ende vergheten mijner spreeckt de Heere: doch alles streckt tot haer eygen bederf, ghelijck Salomon seydt: onrecht goetGa naar margenoot+ helpet niet, daer en teghens de gherechticheyt verlost van den doodt. Een valsche wage is den Heere een grouwel, daer en tegens een vol gewichte is sijn welbehagen. Ende Godt selfs, die ons in sijne wet heeft willen voorhouden, alles wat tot een ghelucksaligh leven dienende is, verbiedt ons dat wy gheene dinghen sullen begeiren, die onsen naesten toecomen, dat is niet boven 't ghene hem belieft heeft ons tot onsen nootdruft te gheven, ende volghens dien.

Wie sich genoeght met 't geen hy heeft,

Is wel de rijckste die daer leeft.

Maer

 
D'eergiergh mensch en vreckaert om bekomen
 
Daer hy nae tracht hem selven pijnt en quelt,
 
Hy en genoegt hem niet (gelyck den vromen)
 
In't geen hy heeft, al is hy wel ghestelt.

Ende

 
Wie sich ghenoegen laet met 't geen hem is gegeven,
 
Sal onbeschadicht en gerustelijcken leven:
 
Maer die tot Giericheyt en Woeckery sich went,
 
Brenght syne dagen om in droefheyt en elend.

Hy en seydt met Paulo niet: Ick ben gheleert, soo welGa naar margenoot+ in armoede als in overvloet te vreden te syn, wel wetende dat giericheydt een wortel is van alle quaet tot dewelcke de sommighe lust hebbende,sijn afghedwaelt van den

geloove, ende hebben hun selden met veel smerten doorsteken. Daerom beval Moses den rechteren voor alle dingen haer voor de giericheyt te wachten, als sijnde den onderganck van alle gerechticheyt. Dit hebben selfs de heydenen wel geweten, gelijck dan Aristoteles in sijne polit. seyt dat alle ghebreecken uyt de giericheydt als uyt haren eersten oospronck vloyen, soo seyt oock Phocilides.

Omnium Avaritia est mater nutrixque malorum.

De giericheyt van alle quaet

Voor moeder ende voester staet.

Timotheus spreeckende tot Aristophonum seyde dat een gierigaert, die hem niet vernoegen laet, gheen dingh kan oneerlijck schynen. Chilo van Lacedemonten heeft in sijn leven vele treffelijcke spreucken voort ghebracht, daer van benevens twee andere, te weten Kent u selven ende Twisten oneenicheyt baert jammer ende ellende, dese, (De mensche en behoort niet te vele te begeeren: Maer te vreden te sijn met genoeghsaemheyt) voor een orakel aenghenomen werdt ende mede met gulde letteren in den tempel tot Delphis Apollini toe-geeygent. Dewijle dan de giericheyt soo afgryselijck afgemaelt wordt, selfs oock by de heydenen moeten wy Godt bidden dat hy ons dien wegh niet in en late gaen, ende met David singen.

 
Ga naar margenoot+Leyt m'op den wegh van u wet en bevel,
 
Dat ick altijt mijn voeten houd' daer binnen:
 
Want ick mijn hert en vreughde daer op stel.
 
Neyg' mijn gemoet, Neyg' mijn verstant en sinnen,
 
Om u gebodt met vlyt te nemen aen,
 
End' laet my doch geen giericheyt beminnen.

Op dat wy niet naer en gaen die (den rechten weg verlaten hebbende) gedwaelt sijn, volgende den weg Balaam des soons Bozor, den welcken den loon der ongerechticheyt lief gehadt heeft.

Nu de vlecke Gierigheyt, aen d' een syde van Hovaerdt gelegen, beschreven hebbende, staet te beschryven den staet ende gelegentheyt van de vlecken Leckertant ende Vol-op aend' ander syde liggende.

Lecker-tant ende Vol-op, sijnde niet seer verscheyden van aert, ende daerom met een brugghe aen den anderen ghesloten, maken een groote stadt, beter bebout ende onderhouden als Giericheyt. dees stadts wapen sijn dry Echels plat gelegen daeronder.

Hic luxus satiasque struunt stabula alta veterno.

Hier satheyt ende gulsicheyt

Den mest-hoop geeft sijn geylicheyt.

Sy is Vis-rijck ende het Vee is daer in overvloet, desgelijcx het wilt, als Hasen, Faysanten, Koer-hoenders, Patrysen, etc. Hare Princen en Heeren sijn Belzazars Nimisen, Galben, Nerons, Vitellen ende dien volgens Philopenen ende Milanthien, waer van d'een een kranen ende d'ander een Swanen hals wenschte te hebben, om den smaeck langer te gevoelen, hare Kercke bestaet in Bels Priesters, die haer licht voor Buyck ende Smaeck ontsteken, als voor hare Goden, dienaers van Dagon, d'Edele van den lande soo oock de Magistraet, sijn seer prachtich in hare maeltyden ende bancketten, geen gelt sparende om wat tot leckernye dienende is, te bekomen , d'inwoonders sijn ten dele Cooplieden, die over al te water ende te lande varen, om van wijt ende sijt alsulcke waren in te brengen. Hier over roept Bartas in sijn 6. B. van Judith.

 
O gosiers affamés, ô entrailles profondes!
 
Tous les vivres exquis de mile et mile mondes,
 
Songés par l' Abderois, ne vous pouroint saouler.
 
Pour vous, ventres goulus, pour vous il faut aller
 
Aux Moluques chercher la fine épicerie,
 
En Candie vin, le sucre en Canarie.

 
Il faut pour contenter vos gloutons apétit,
 
Souiller le sacré sain de la bleüe Thetys.
 
Il faut despeupler l'air, et le Phenix unique
 
Peut à peme eschaper vostre dent famelique.
 
Venin plus que la peste aux hommes dangereux,
 
Tu vas effeminant les cœurs plus genereux.

Dat is:

 
O! dert'le kelen, o' ghy hong'righe inghewanden,
 
Het leckerste ghericht uyt menich duysent landen,
 
By d'Abderois bedacht: u niet versaden can,
 
Om u te vullen moet men loopen nu en dan
 
Na de Moluken toe om specery te halen,
 
Nae Candien om wyn, om suycker nae de palen
 
Van 't soet Canarien: om uwen lust de zee
 
Met schepen wordt gecruyst van d'een op d'ander ree.
 
De locht men me berooft, de vog'len syn in't duchten
 
Iae d'eenighe Phoenix schier u niet en can ontvluchten.
 
Dees gift meer als een pest de mensche schouwen moet
 
Want 't self den cloecksten man doorgaens verwijfen doet.

Oock soo sijn de ingeseten aldaer veelderley kranckheden onderworpen, het welck niet vreemt is: want overmits sy dickwils hare mage overladen ende sonder onderscheyt van veelheyt oft hoedanigheyt der spijsen, alles nutten, wat tot haren appetijt ende wellust is dienende: soo en ist niet mogelijck oft daer en moeten dicwils vele rouwigheden uyt ontstaen, ende hare lichamen (also met quade vochtigheden allenskens vervult synde) moeten volgens dien, d'een met cathernen d'ander met uytdrogende siecten, d'ander met flerecijn, d'ander met vallende krancheyt, d'ander met heete koortsen, d'ander met quade oogen, d'ander met stinckende adems ende eyntlyc met allerley elenden geplaegt worden. Also datmense met recht (gelijc de H.Basilius segt) Cains kinderen noemen mach, dewyle sy in allerley maeltyden ende elendicheden syne erfgenamen sijn. Derhalven seyt Ga naar margenoot+de wijse. Overladet u niet met allerley noodelijcke spijse, ende en eet niet te gierichlijc: want vele eten maect kranc, ende

een onversadigh eter krijgt het krimpen. Vele hebben den doodt gegeten: maer wie matich eet die leeft dies te langer. Doch dese luyden stercken haer vlees, op dat het haer swacke, ende hebben liever dat het haer doode dan dat sy't souden dooden. Derhalven seyde Diogenes siende eenen veel wesens maken, ende groote kosten doen, om hem selven te toeven ende vet te maken: Ist niet beclagelijc, dat desen armen gec so vele cost ende arbeyts doet, om den kercker (daer sijn ziele in gevangen is ende soo jammerlijc in gepijnigt wordt) stercker te maken, want dit verderflijc vleesch werpt ysere boyen aen onse beenen. 'Tis ooc te verwonderen (gelijc Spineus seyt) dat wy tegen het gebruyc van alle andere gevangene, die dag ende nacht practiseren ende alle middelen gebruycken om los te comen, met allen vliit ons benaerstigen om onse gevangenisse noch langduriger te maken, ende dat wy so sinlijc syn, om ons vleesch (dat soo ondancbaer, so ongehoorsaem, so ontrouwe, so verradisch ende ons so doot vyant is) so overvloedig ende leckerlijc te tracteren: ende dat wy 't so weynig sijn, om niet meer als een dronck waters oft mond vol etens Iesu Christo ende sijne lidtmaten te geven, die ons soo trouwe vrienden sijn. Wy doen heel anders als de kloecke ende dappere krijgs-overste, die hare vyanden krencken ende haer den voorraet afsnijden) op dat syse also te lichter overwinnen mogen: want wy geven den onsen niet alleen broodt ende wijn ter nootdruft: maer ooc alle leckernijen in overvloet, op dat sy te beter onse meesters worden ende naer haren wille over ons heerschen. Hier op stelt D.V.C. een sinnen-beeldt, in sijn recht gebruyck ende misbruyck, op het woort:

Weeldigh leven.

 
Die d'arme 't hun onthout, sijn buyck geeft overvloet,
 
Hier in krancheden comt, hier nae in 's helschen gloet.
 
Noyt was hy and'ren milt, die voor hem selfs te veel is,
 
Hy Christum vasten doet, diens Godt, lust van de keel is.
 
Het misbruyck dan bestaet in al te veel uyt-geven
 
In weeldigh, cierelijck en al te heerlijck leven:

 
Dees dry Godinnen syn by elc een meest geacht,
 
Der oogen lust, des vlees, en hoogmoets groote pracht,
 
Het weeldigh leven teirt seer costelijc ende lecker,
 
Dit voor den armen maect den milden des te vrecker.
 
Die lucht, aerde ende zee met moeyte, doet door wroeten,
 
Om ydelheyt des buycks met wellust sat te boeten.
 
Vraeghdy wat cost dees vvaen, met groote costen soect
 
Cost, die waen hooger maect, van Socrate vervloect:
 
Want sonder honger die maect grooten lust tot eten,
 
Door verbeelding des smaecs van soete leckere beten.
 
Hier d'aalmis mager word, door vetheyt der morseelen:
 
Want veel behoeven can noch mach niet veel uyt-deelen
 
Wie aldus mild'lijc geeft tot voetsel syner darmen,
 
Biedt Christo synen rug, onthout het broodt den armen.
 
Al dunct hem dwaselijck dat 't ordeel Godts vertraegt,
 
Soo syn sy in der daet nu jammerlyck geplaegt.
 
Haer sotheyt hout geen maet maer wel vergrijpt hem blendlijc,
 
Dan quelt hem walginge en onlust met siect elend'lijc
 
Dan moet de Doctor me alsulc verladen rompen,
 
Met veel julepen duer den overvloet uytpompen.

Het schijnt dat wy nergens toe en leven als om ons selven vet ten maken: want wy en eten niet om leven, als Socrates dede (ende als ons Christenen wel soude betamen) maer leven om te eten ende beswaren alsoo onsen Gheest, die wy t'aller tijdt opwaerts behoorden te verheffen. Ghelijck selfs de heydensche Philosophen gedaen hebben, die ons Christenen (het welck te beclaghen is) in soberheyt verde te boven gaen, gelyc dan Plutarchus in de maeltijt der seven wyse seyde: de spijse wordt inghenomen als een medecyne voor den honger. Ende Seneca, de veelheyt der spijsen belet de scherpheydt des gheests, ende Plinius, de slechtste spijse is de bequaemste. Onder al Pitagoras nutte noch vlees noch visch: maer onderhielt hem bp't veld-gewas, gelijck Io. Babt. by den honich ende sprinchanen dede, Waer over de gulde winckel uptgeeft,

 
O! gulde soberheyt ghy sijt u selfs een maet,
 
Als d'ander eerst begint soo sijt ghy al versaedt.
 
De spys is niet soo seer om 'tlichaem vet te mesten,
 
Gelijck een kermis-gans, die kruypen moet ten lesten:
 
Als sy geschapen is, dat elc een van haer proeft,
 
Alleen soo veel als't lijf tot onderhout behoeft.
 
Een weynich spijs en dranc kan lijf en ziel vermaken,Ga naar margenoot+
 
Elc heeft genoeg die maer sijn gierig hert wil staken.

Maer dese voorsz. inwoonders hoe wel Pitagoras haer vermaent dat sy door de leckernije vervult ende versadigt sijnde, luy ende overmoedich worden, ende hun also een haestich verderf bereyden, soo en laten sijt daer by noch niet blyven: maer wandelen noch daerbuyten in't Leeg gangers, Slemper-rijck na Brasen-veldt ende Suypen berg. Twee vlecken die onder haer ghebieden staen, waer van wy de gelegentheyt int korte sullen beschryven, eer wy tot Onkuysheyt komen, die mede in't landt van Wellust geleghen is.

De vlecke Brassen-veldt ende Vol-op sijn aen d'een syde seer graen-rijck, als van Tarwe, Rogghe, Boeckweyd etc. Ende aen d'ander syde (leegh landt hebbende) sijn schoone weyden, daer worden dagelicx menichte van Ossen, Runderen ende Schapen vet gemaeckt, in de stadt gebrocht ende geslachtet: Want het slachten niet op en hout sijnde het vlees-huys d'een ure vol d'ander ure ledich. Derhalven sijn de vlees-hackers aldaer in grooten aensien, synde het vlees-houwen 't voornaemste handtwerck, t'eynde van dese weyden, streckende tot aen de Reviere Overvloedt, is broeck-landt, alwaer menichte van Swanen, Gansen, Kricken ende diergelijcke water voghels haer verhouden. De Stadt is van langherhandt rondt om besloten met beenderen, die op elcanderen getast ende met wit van eyeren begoten (als met ciment aengestreken) vast ligghen. Hare kercken sijn groote keuckens ende de Torens groote Schoorsteenen daer op voor

weerhanen den roock dienende is, die gestadich daer uyt vliegt. Hare Priesters syn kocs die lange messen dragen, ende syn dese Kercken gestoffeert met versch vlees, versche hammen ende worsten: Want dese priesters ten minsten drymael des daeghs voor haren Godt Dagon Offerhande doen. Hare ciraten syn kopere, ysere ende aerde potten, Speten, Pannen, Schotelen ende Lepels. D'Edele ende de Heeren der Stadt syn aensienelijcke mannen: Want men siet daer op gheen verstandt oft wetenschap, noch op oude wyse ghebaerde lieden: Maer op dicke wel-gestelde buycken. Haren staet alleen bestaende in gulsigh eten slicken, ende de darmen te vullen.

Suypen-berg, is gelegen op een heuvelken rond-om met wijn-stoc beplant, de stadts wapen is dese.

Plena quiesco.

Sijnde vol nae mijnen lust, Ben ick mat en soecke rust.

In den inganck op den drumpel staet van den motgen tot den avont een groote kanne, die sy den gast-pot noemen, staende op de hand-have gesneden.

Drinct dat ghy den bodem siet, Oft geeft reden waerom niet.

Haer Heeren ende overheren sijn Ammons, Elas, Nahals, Holophernen ende diergelijcke, hare ghenees-meysters sijn Wijn ende water-branders, die over des stadts [...]yteecke ghestelt daer niet in en laten comen, als brande-

wijn, ghedistileerde wateren ende Necotiana ofte Tobac, daer sy (soo sy segghen) alle kranckheden mede ghenesen connen. De kupyers sijn daer in groot-achtinghe, het kuypen daer het beste ambacht sijnde, hare torens sijn groote wyn-pijpen, de weer-hanen kopere kranen, die ghestadigh ende gheswind omdrayen. Hare kercken sijn wijn-huysen ende drinck-scholen, daer de Priesters (Bassares genaemt) nict langhe kleedcren ofte vosse-vellen (nae dat den tijdt vereyscht) haren Godt Baccho (d'een tijdt jonck, d'ander tijt oudt, d'een tijdt vriendelijck, d'ander tijdt stuer ende fel verthonende, gekroont oft met veil oft met wijn-rancken oft met bloemen) sacrificie doen en de hoornen op-offeren, makende de dronckenschap de luyden vaerdigh om te stooten als de verhitte stieren. Hare maeltijden syn niet soo costelijck, noch daer en is (uytgenomen wijn ende bier) alles soo overvloedigh niet als wel tot Lecker-tant, Vol-op endc Brassen-veld: want de inwoonders haer neder geset hebbende (den dienst volbracht sijnde) worden alleen eenighe sulten, hammen, radijsen, anchoven ende dierghelijcke soute spijsen voorgheset. Daer spultmen dan den pot (ghelijck sy segghen) met een gelas biers ofte wijns eermen beghint te eten. Daer nae een weynigh inghenomen hebbende, gaen de volle kannen om, ende men beghint te eten. Daer nae een weynigh inghenomen hebbende, gaen de volle kannen om, ende men beghint te kloppen om de ledighe vol te krijghen, soo datmen die nau soo haest can vullen, als sy gheledicht worden. Dan brengent sy't den anderen met sulck een liedt toe.

 
Siet desen dronck, met eenen teug,
 
Op dat ons dan de geest verheug,
 
Mijn na-buer ick nu brenghen wil,
 
Wy sitten anders veel te stil.
 
Ghelyck ick't nu sal vangen aen,
 
Soo moet het op de rye gaen:

Hy hou hy 'tis onsen sin,

Den wijn moet uyt en weer daer in, &c.

Ende perssen alsoo elcanderen den dranck in't lijf. Het ander gericht opgeset (sijnde alleen geroocte tongen, wat fruyts/ meest noten ende amandelen, gaen de horens om, daer drincktmen dan teghen heugh ende meugh, met vele herhalinghen des adems ende vleyende woorden) tot dat den horen (die sy altijdt in de handt houden) uyt is. Nae dat het tafel-laken op genomen is, roept de Hoof-meester Silenus (die op een esel ghereden comt) tot drymael toe Ghesontheydts. Daer staet dan stracx een op, valt op syn knyen met ontdecten hoofde, als oft hy den Wijn-Godt aenbidden wilde, ende brenget eenen anderen, die by hem neder-valt, een groote gelase fluyte vol wijns, op de ghesontheyt van haren Prins oft het welvaren der stadt Suypen-bergh, Dat gaet dan soo om, ende wenschen elckanderen dat het haer wel become, daer sy tot bersten toe drincken ende haer selven kranck maken. Men drinckt, men steent, men protesteert, men herhaelt ende treckt soo vele teughen, datmen ten laesten de canne ofte fluyte (uyt synde) omme keert, ende also moet desen dronck omgaen: want daer scherplijek opgelet wordt, wie gedroncken heeft oft niet, eyndelijck buysen soo langh tot dat sy gaen noch staen en connen, ende te huys gheleydt ofte ghedraghen moeten worden.

Als nu de inwoonders vande vier vlecken, namelijck, Lecker-tand, Vol-op, Brassen-veldt ende Suypenbergh by den anderen comen, gelijck het dickwils gebeurt, mits de naeheyt, gaet de gulsticheyt boven maten in swanck: soo datmen met Cats wel seggen mach:

Sy stellen lijf en ziel tot 's duyvels vuyl ghebruyck,

En dat (ò schand!) alleen tot dienste vanden buyck.

Want elcanderen feestelijck ghewelcomt hebbende: is de maeltijdt in een groote sale bereyt, daer dan niet vergeten is: maer benevens, gebraden, gesoden, ghebacken ende

sulten, worden alle kostelijcke spijsen, die men verdencken mach, tot leckernije streckende opgedragen, oock veelderhande wynen in overvloet. Devoorsz. sale heeft een enge deure daer de ghenoode langhs incomen, ende sitten dan soo langhe, eten ende drincken aen't vingerken (dat is de gelasen uyt) haer soo dick, dat sy opghestaen synde, daer niet weder uyt comen connen. Als dan wordt een wijder deure ghe-opent, daer sy dan uyt-ghelaten worden. Ende ist dat eenighe door de enge deure sylings willen ontloopen, die worden weder inghetrocken ende moeten daer soo langhe blijven, tot dat sy daer niet uyt en connen, ende door de wijde gaen moeten, Yeder can dencken hoe't daer en tusschen toegaet.

D'een singt,	D'ander huylt,
D'een springt,	D'ander pruylt.
D'een hygt,	D'ander blaest.
D'een swygt,	D'ander raest.
D'een winct,	D'ander denct.
D'een drinct,	D'ander schenct.
D'een geeut,	D'ander gaept.
D'een schreeut,	D'ander slaept.
D'een vloect,	D'ander schind.
D'een soect,	D'ander vind.
D'een sit,	D'ander gaet.
D'een bidt,	D'ander slaet.
D'een krijft,	D'ander hout.
D'een vyst,	D'ander spout.

Ten korsten, sy thoonen dat sy onredelijcke dieren sijn, ende door Circes tover-dranck in leeuwen, beiren, wolven, ezels, seugen, schapen ende apen verandert sijn. Dese grouwelen alleene behooren ghenoegh te wesen, om onsen reyser tot een afkeer van dese vlecken te brenghen. Doch soo willen wy hem noch een weynigh in't korte voorstellen wat de H.schifture, soo oock de oude Philosophen vande gulsicheydt ende dronckenschap segghen, ende wat

straffen den gulsighen ende droncaerts overkomen sijn. Ga naar margenoot+Soo seyt dan Iesa. Wee hun die des morgens vroegh op sijn om hen tot suypen te benaerstighen ende sitten tot in Ga naar margenoot+den nacht tot dat hen den wijn verhittet. Wee den genen die helden syn om uyt te suypen, ende krygers met vollen Ga naar margenoot+te drincken. Waer op de Heere seyt: Wacht u dat uwe herten t'eniger tyden niet beswaert en worden met gulsicheyt ende dronckenschap op dat u lieden den dag niet en Ga naar margenoot+overvalle. Ende Paulus laet ons eerbaerlijck wandelen in den dage, niet in brassen ende dronckenschap, etc. Weest niet droncken in wijn waer in overdaet is. Weest nuchteren, Ga naar margenoot+waect: want uwe partye gaet omme, als een briesschende Leeuw', soeckende wien hy verslinden mach. So ontdecken dan oock de dronckaerts hare secreten daermede sy menighmael haer selven in lyden brengen. Waer Ga naar margenoot+over het licht der heydenen roept. Wee u die uwen naesten inschincket ende menghet uwe grimmicheyt daer onder, ende hem droncken maect: op dat ghy syne schaemte siet. Ga naar margenoot+Hier op schijnt Horatius gesien te hebben, singende.

Quid non ebrietas designat? operta recludit.

Dat is:

 
Wat bedrijft veel wonder perten
 
D'ongebonden dronckenschap
 
Se ontdect 'tsecreet des herten,
 
Door haer ongetoomde clap.

Ga naar margenoot+Wyders seyt de wijsheyt. De dronckenheyt maect eenen dullen sac duller, tot dat hy tert ende pocht, tot dat hy wel geblouwet, geslagen ende gewondet word. Daer en boven (gelijck Spineus seyt) Dronckaerts ende Leckertanden konnen geenen wegh so breed vinden die haer van den val bewaren kan: Want een dronckaert heeft van alle syden het perijckel te vreesen, ende alle ontrouwe te verwachten, ja selfs van sijne huysghenoten ende vrienden:

als in den ouden Testamente Holopherno geschiet is, die door een ghevanghene weduwe (sijn slavinne sijnde) het hooft afgehouwen is. Ende den Keyser Commodo, den welcken syne Concubine Martia (nae dat sy hem eerst vergeven hadde) heeft laten verworghen. Ende den Coning Adonio, den welcken sijn eygen vrouwe, door haren pol (de wijle hy versmoort droncken was) heeft laten ombrenghen. Alsoo hebben wy ontallijcke exempelen in de historien van Coningen Princen ende Overheden, die door de gulsigheyt ende dronckenschap ofte haer selfs, oft haer ondersaten, verdorven ende omgebracht hebben, gelijck wy van Sardanapalo, Alexandro magno, Caio Caligula, Nerone ende meer andere lesen mogen, Soo datmen met recht wel seggen magh.

Door guls'ge dronckenschap meer menschen sijn vergaen

Als oyt het stale swaerdt ter neder konde slaen.

Sy maken haer selfs oock tot bedelaers gelijck de wyse seyt. Suypers ende slempers verarmen, het welck oock Diogenes aerdich betuyght, seggende. Een dronckaert worpt soo langhe sijn huys ende haven te vensteren uyt, dat ten lesten sijn huys hem uyt de doore werpt. Daer op seyde Heraclitus (ghevraeght sijnde welcke siele de beste was) de drooghste ende die minste met den wijn door-droncken is. Seneca, dit mede gevoelende seyde, ick ben te treffelijck ende tot heerlijcker dingen geboren dan om een slave mijns lichaems te wesen. Hier by ware noch vele te voeghen: Maer om kort te maecken, wyse de ghene die noch niet verghenoeght en sijn, tot Spinei ruste des gemoets ende C. Schutteny Christelijcke-Ridder, daer inne wydt-lopigh van de gulsicheyt ende dronckenschap gheschreven wordt. Alleenelijck segghe tot een besluyt met Paulo. Dronckaerts en sullen het Coningrijck der Hemelen niet besitten. Ende om onse wandelaer te wysen de naeste Vlecke daer sy haer ghemeynelick toe wenden (die hy mede als de Peste schouwen moet)

't ghene de voorsz. Apostel in verscheyden plaetsen seydt: dat uyt de dronckenschap onkuyscheyt ende hoererije genereert; ende daerom vermaent hy oock in het eynde des briefs tot de Romeynen, tot reformatie der tafelen ende het bedde daer mede betuyghende, dat de onkuyscheden uyt de overdadicheyt van eten en drincken spruyten: ghelyck Euripides seydt: Venus volght altijdt de volle buycken ende niet de ledighe. Ende de Oudt-vader Hieron.

Gula est mater luxuriae.

Dronckenschap en gulsicheyt,

Moeder van wellusticheyt.

Ende Gregorius.

Gula loquacitatem et luxuriam generat.

De Gulsicheydt en dronckenschap,

Baert hoerery en sotte clap.

Hier op singt V.V. In sijnen gulden winckel:

 
Vrou Venus en haer wicht, hier in den hoeck gescholen,
 
Sich wermen aen den heert, en roosten voor de kolen,
 
Vermits vrou Ceres en heer Bacchus beydegaer,
 
Al dwalende langs 't veldt, gescheyden syn van haer.
 
Maer wat beteeckent doch, dat sy, van een gescheyden,
 
De moeder met heur kindt hier laten met hun beyden?
 
‘Ist niet om dat het vier der geyle minne-lust,
 
Door soberheyt verkout, en gans werd' uyt-geblust?
 
Want daer van graen en wijn is alderhande volheyt,
 
Men aldermeest bespeurt der liefden brandt en dolheydt.’
 
Dus wie de wellust haet, syn lijf houde in bedwanck,
 
Door soberheyt van spijs en maticheyt van dranck.

Tot On-cuyscheydt dan ghecomen sijnde, sullen die mede naecktelijck beschrijven om onsen wandelaer daer van af te doen keeren.

On-cuyscheyt is een vlecke die (hoewel sy stadtsprivilegien heeft ende bemuert oft ghesloten behoort te wesen, dagh ende nacht voor yeder een open staet. Alsoo dat de reysende man daer in ende uyt na sijn believen comen can: doch tot sijn eyghen bederf ende onderhout des vleeschelijcken wellusts der inwoonende hoeren. Hare wapen is een vis Sargus ghenaemt. Daer onder:

Vror amore caprae.

'Tghevoelen van de heere geyt,

Wtter zee nae't strandt my leydt.

Hare Overheden syn gheen mannen: maer verwijfde Sardanapalen, Altadasen, Balzasaren, Ptolomeen Phisteonen ende diergelijcke. De Musiciens ende speel-luyden syn daer in groot-achtinghe. Het mans-volck is eenen vervrouwden hoop, die (tot geen vromicheyt oft dapperheyt bequaem) niet en doen als haer te spiegelen ende op te proncken, sijnde hare exercitie danssen, tournoyen ende courtiseren: die haren hemel in den schoot van haer lief gestelt hebbende, lijf siele ende alle hare middelen daer aen verquisten. Het vrouwen-volck, syn schandelijcke tooveraersen, licht-ghehielde Circen ende aenlockende Sirenen, gelijck dewijse seyt: de lippen der hoeren syn soet als Ga naar margenoot+

honich-seem ende hare kele is gelatter als oly: doch daer nae bitter als alsem, ende scherper als een twee-snijdende swaerdt. Hare voeten loopen een doot onderwaerts, hare wangen verreycken de helle. Een hoere is een diepen kuyl Ga naar margenoot+ende den vreemden een put des ongelucx, ock loert sy als een roover ende sal vele mannen ontrou doen worden. Doch de ghehoude lieden, passerende, mogen hier niet vernachten, wordende de selve gebracht in de naest-gelegene vlecke Ehe-breuck genaemt, maer soo connen so wel de ongehoude als de getroude by elcanderen in de groote vlecke Hoerdom. Dese dry vlecken staen onder een Heere ende een wet: Hare Priesters syn mose-janckers ende weeldighe hockelingen, die met vele lof-sangen haren blinden Godt Cupido ende sijne moeder Venus eeren, ende daer en boven den Baal Peor, dat is den onreynen Priapus sacrifitie doen, waer over 2400. Israeliten omghebracht werden, gheboeleert hebbende met de Moabitische dochteren, ende ten ware Godes gramschap door Pinehas ghestilt ware gheweest, gansch' Israel soude omghecomen syn. Dese grouwelijcke vlecken hebben alle haer nacht-gasten te schande ghebracht. Waer van ick eenighe Voorbeelden wil verhalen, op dat onsen wandelaer des te beter hem wacht voor de aenlockinge vande voorsz. doortrapte hoeren ende schadelijcke Syrenen: want Salomon selfs, een spiegel van alle wijsheyt ende voorsichticheydt, heeft hem door de listige aenlockende troetelinghen der loose wijven, laten bedrieghen. Siet Sampson, die alle syne vyanden hadde overwonnen, ende eenmael dry duysendt met een esels kinnebacken verslaghen, die de stercke touwen (daer hy mede gebonden was) in stucken conde breken, de poorten van de groote steden op syne schouderen nam, ende de Leeuwen verscheurde, werd door Dalila bedroghen en de Philistynen overgelevert. Hercules die so vele monsters ende tyrannen (tot bevrydinge der menschen) omgebracht hadde, is ten lesten een slaef van de Coninginne Omphale gheworden. Marcus Anthonius, nae dat hy op Cleo-

patram verlieft was, richte niet uyt, waer mede hy eenigen lof konde verdienen: synde door hare liefde soo ontsteken dat hy niet een ure vryheyts en hadde om yets anders te dencken, ende hem selven eyndelijck ombracht. Soo dat van hem geschreven werdt.

Carpit enim vires paulatim, uritque videndo
Femina, nec nemorum patitur meminisse nec herbae.

 
Een vrouwe knaegt en eet allenskens uwe krachten,
 
Sy brant als sy u siet en steelt al u gedachten:
 
Vw' breyn is soo verstelt, en u verstant verkrenct,
 
Dat ghy op berg, noch dal, noch veld, noch kruyd en denct.

Soo ginck het oock met Sardanapalo, Balsasaro ende de meeste van de verwyfde Keyseren.

Eyndelijck sien wy de grouwelen die daer geschieden ende de straffen die daer op volgen, als in eenen spiegel in die van Sodoma ende Gomora, die so jammerlijck, doch gerechtelijck, tot den gronde toe verbrant sijn, Waer op Bartas in sijn Beroep glosseert, aldus hy my vertaelt.

 
Siet, daer en russchen nu de vruchtbaerheyt der landen,
 
De leck're spys, 't groot goet, brocht Sodoma ter schanden,
 
Gomorra werd beschreyd. 't vercrachten van de maegt,
 
Die van naturen een soo groote schoonheyt draegt,
 
D'oncuysche hoerery, daer wordende bedreven
 
Van broer en suster t'saem, van moeder daer beneven,
 
Met haren eygen soon, haer geen verschricken bracht:
 
Nae't grouw'lijcst overspel werd daeglyx meer getracht.
 
Dit beest-achtige volck (o! schroomelijcke zeden)
 
Met een gemeyne lust noch niet en was te vreden:
 
Niet tegenstaende alsulcke grouwelen geschiet,
 
Natura kon haer vier genoegh uyt-blussen niet.
 
Haer herten in ontucht seer grouvvelijcken branden,
 
De vrouwen niet genoeg, vermengden haer (ò schanden!)
 
In't mannelyc geslacht, gebruycten voor en naer,
 
Seer yvrich d'onvruchtbare Cypris openbaer.

 
Godt om te straffen dees vuyl ende onnutte honden,
 
Tot Sodom in de stadt twee eng'len heeft gesonden,
 
Die Loth tot synen huys (by nae met dwang ) de gaen,
 
En spys heeft voor-geset, siend' haer voor menschen aen.
 
Maer die dees Eng'len schoon eerst inne comen sagen,
 
Haer met een yver groot bestonden nae te jagen:
 
Die synde nu in't huys dat suyver was vernaemt,
 
Verloren te gelyck de reden ende schaemt.
 
Sy liepen langs de stadt, sy clopten op de doren,
 
Seer onbeschaemdelyc, dus roepende met toren.
 
Op vrienden sullen wy nu lyden, dat een Loth,
 
Een vreemd'ling, sonder vrees, gebruyc in syn beslot
 
De wellust ons ghemeen? och! arme bloode menschen,
 
Sal hier een vluchtig oft gevangen man nae wenschen,
 
Omhelsen sulcke twee die (synde schoon in schijn)
 
Voor ons van boven af, niet voor hem comen syn?
 
Kom, laet ons syne deur oplopen, en beletten,
 
Voor sulcken selsaem vang, syn panden op te setten.
 
Nae dit geschrey, terstont liep toe een groot gespuys
 
Van mannen, oudt en jong, seer yv'rich na Loths huys:
 
'T quaet haer gemeynsaem was, het liep daer al te schamen,
 
De grysaerts nae gewoont' de mannen sonder schamen,
 
Om blusschen haren lust, de kind'ren na de maet
 
Die haer werdt voorgestelt: 't saem roepende over straet,
 
Doet op, doet op, doet op, flucx opent ons de dore,
 
Dees jongelingen schoon laet stracx hier comen vore,
 
Haer in ons handen geeft: op dat (van ons bekent)
 
Sy weten mogen wat ons Venus is ghewent.
 
De schrick van dese sond, 't gedurigh overlasten,
 
Beneven d'heyl'ghe trou, gegeven aen syn gasten,
 
Versuften soo d'Hebre, en hem vervuerde me,
 
Dat selfs hy niet en wiest wat hy seyde ofte de
 
Hout op, doet geen gewelt, Ick hebbe noch in't leven
 
Twee jonge maegden, reet ten howelyck te geven,
 
(Met weenen haer toe riep) gebruyct die t'uwer lust,
 
Neemt die elaes! ick sterf: maer laet doch in haer rust,

 
Mijn gasten, die soo vers my nu sy overcomen.
 
De schrickelycke sond, soo vierig voorgenomen,
 
(Waer van den naem alleen met vreese word bedacht)
 
Wt uwen sinne stelt, en 't vier te dempen tracht.
 
Wy walgen van de min. O! Loth gans niet te vreden
 
Met sulck ghemeyn gekus: siet ons begeirlycheden
 
Verbreken alle wet; want onse wellust leyt
 
Selfs in't genoegen niet: maer in onmaticheyt,
 
Die't sotte volck versaeght. Hier me syn sy met hoopen
 
D'een op den goeden man, d'and're op de deur geloopen.
 
Dees Eng'len metter daet, nae hunnen schuld'gen plicht,
 
Dit moylijck grousaem volck ontnamen het gesicht,
 
En stelden Loths gesin alsoo voor d'onverlaten,
 
(Al eer den dagh aenbrack) in vryheyt op der straten.
 
Daer nae een onweer groot, van vier en regen me,
 
Viel over't sondig land 'twelck Gode weder-stre:
 
Den Hemel 'twapen-huys ontledigt dede rollen
 
Op dit vermetel volck de donderende bollen.
 
Achron ontsloten wordt de furien te gelyck,
 
De monsters, het gequel, den schrick van't helsche-ryck,
 
Ontstelden de Iordaen: en tot de wraeck gedrongen,
 
Met branden in de handt, in Sodom syn gesprongen.
 
'T volck siend' het jammer aen, met roepen en gekrijt,
 
Gans sonder weir te doen, versleten haren tijdt.
 
Het vier alree began in rijcke cabinetten,
 
Vermengt met herst en peck, den stanck met rooc te setten.
 
Het clack'rende gheluyt der leyen 't dac betreurt,
 
En men'gen stercken muer door groote hitte scheurt,
 
De vier'ge dompen heet recht nae de wolcken toghen,
 
De colen schroemelyc langs alle straten vlogen.
 
De solders half verbrand neer vielen met getier,
 
Vulcanus vanden nacht dagh maecte met syn vier.
 
Alsulc een, siende in brandt de camer naest gelegen,
 
Liep nae de venster toe, om roepen seer verleghen:
 
Want hy 't niet conde doen, den brandt van buyten quam,
 
Die 't roepen niet alleen: maer spraec en stem benam.

 
Sulc laes! de vlamme voelt en schrickelyck verbranden
 
Eer hy 't vier had gesien. Alsulc die daer met schanden
 
Syn wil gebruyckende is, den wack'ren blixem slind,
 
Het schroom'lyc bedde brand, den minnaer met syn vriend,
 
Verknocht in hare doodt, soo wel als in haer sonden,
 
Te samen varen nae de duyster helsche gronden. &c.

Die nu dese straffe ontgaen ende alsoo voort wandelen, komen eyndelijck tot Pocken ende Lemten twee onnatuurelijcke stinckende poel-vlecken, hare wapen is een Amphisbena dat is een twee-hoofdige Slanghe, haer fenijn achter ende voor uytschietende. Daer onder.

Intusque, forique, torqueor.

Geperst, geplaegt van beyde syden,

't Gevvisen knaegt, 't vlees is in't lyden.

Hier word den wandelaer sijn natuerlijck verstant vermindert ende als uytgebluscht, de krachten des lichaems verswact ende verteirt. D'overheyt aldaer, de priesters ende de gemeyne lieden soo mans, also vrouwen, leven in groote elende, sijnde hare wellusten in smerten ende treuricheyt verandert. D'een is met Flerecijn gequelt, d'ander met een quaet been, de derde met een onverdraeglijcke hooft-pijne, d'een gaet op krucken, d'ander light en stooft

laet hem purgeren ende door vier ende hitte heel vernieuwe. Weynighe ontkoment, dan na dat sy veel schrickelijcke tormenten geleden hebben. Ende het alderdroefste (seyt Spineus dat ick wete) is dat ettelijcke van hun (synde door de Pocken ende Lemten alsoo bedorven, dat noch sy selfs, noch diese cureren ende hanteren, langer den stanck, die uyt hare lichamen comt niet konnende verdragen) ten lesten van alle man verlaten worden, sonder datter yemandt groot medelyden mede hebbe, ofte in sulcke erbermelijcken staet hun ergens mede trooste. Self de ghedachtenisse die sy dan hebben van hare verganghene Wellusten, 't groot herten-leet dat sy ghevoelen over de sonden, die sy begaen hebben, ende de schande die alde werelt openbaer is ende haer selfs inbeeldinghe, dat men in stede van medelyden met hun te hebben haer bespotten sal. Dit alles (segghe ick) is hen ongetwijffelt een onverdraeghlijck kruys. Alsoo datmen in hun siet vervullen 't gene de Prophete den dochteren Israels voorseyt heeft: Want in stede van perfum ende andere kostelyckeGa naar margenoot+ welrieckende Salve, Olie ende Wateren daer sy hare klederen ende Lichamen overdadighlycken ende prachtighlycken mede rieckende maeckten ende salfden, sietmen by hun niet als een stinckende verrotheyt: Ende aen de plaetse daer sy haer kostelijcke Bagghen, Ketenen ende Gordelen ghedraghen hebben, daer sietmen niet als gaten, Fistelen ende licteeckenen. Voor het schone haeyr, daer sy mede gepronckt hebben, kryghen sy een schorften ofte kalen kop: In stede van syne Hemden met Goudt, Silver ende kostelicke brey-naedt door wrocht ende vercierdt, hebben sy een grooven Camfassen sack om die lendenen ghegort. Voor alle hare schoonheydt ende groote sinnelyckheydt blyft haer niet over als alle onreynigheydt, verschraeptheydt ende vele rompelen, ende voor hare Amoureuse Liedekens, hoortmen by haer

anders niet als wee-klagen, weenen ende karmen. Waer op I.B.D. seyt

 
Als het jeucksel nae't gekrouw'
 
Niet en laet als pyn en rouw.
 
En in plaets van kittel-soet,
 
Brengt een bitter bloedig roet:
 
Soo ist met den lust ghestelt,
 
Die in Venus dertel velt,
 
Met een heete nieren-tocht
 
T'eynden asem word gesocht.

Siet tot alsulcken staet worden onse lichamen door dese onreyne wellusten eyndelijck ghebracht. Hier overseyt Diogenes, dat ghelijck broodt ende anderen voor-raet, oorsaecke sijn dat het gewormte in de huysen wast: dat alsoo de wellust een middel is daer door de kranckheden in onse lichamen groeyen ende toenemen. Voorder gelijck sy onse lichamen ende gemoederen niet en verschoonen alsoo en spaert sy oock de goederen niet: Ia men kan soo groote erffenisse niet becomen die sy in korte tijdt niet te schande maecken kan: Want ten is niet alleen by gebreck van wijn en broodt dat Venus koude lydt: Maer oock by gebreck van ghelde, ghelijck Phrijne een vermaerde hoere tot eenige witte broots kinderen (die des nachts de deure van een jonge dochter ghewapender-handt wilden op-loopen) seyde, u gelt sal u lieden eer openinge doen als u wapenen.

Soo seyt dan Meurier in sijne similitudes.

Les enfans de venus.

Argentez bien venus.

Dat is soo vele als.

Venus kinders, sonder gelt,

Worden op de straet gestelt.

So lange de Valcken eenige proeye oft tydigen vanc aen

hare heeren ofte meesters brenghen, soo worden sy ghefeesteert, ghestreelt ende op de hand ghedraghen: maer als sy niet meeren brenghen, soo maken de Meesters daer geen werck meer van, latense van honger sterven ende worpense op een mes-hoop. Alsoo gaet het met die Bordeelhouwers, Tappers ende Rossianen, die, soo lange de jonghe wulpsche sotten haer wat brenghen, syn sy by haer gheacht ende worden feestelijck onthaelt: maer geen geldt meer hebbende ofte niet brengende, wijstmen haer ter deuren uyt. Soo comen dan oock dese ongesonde (haer geldt verteert synde) tot Wt-stoot.

Dese vlecke is gheleghen op de grensen van Behoeftich-Rijck. Hare wayen voor de poorzte opgericht, is een Stoot-gier. Daer onder:

Si nihil attuleris, ibis.

Brenght ghy wat soo spreect m'u aen,

Hebt ghy niet, meugt vry vvel gaen.

De Heeren ende Priesters aldaer sijn onbarmhertigh, lijden niemant die gheen geldt en heeft oft syne goederen quijt is, komender noch eenighe die noch yets behouden hebben het selve helpen sy haer, oft door list, oft ghewelt quyt worden, D'ingesetenen syn Rossianen ende Hoere

vooghden, die sonder wet leven, ende de slempers (die nu arme kalisen geworden sijn) tot verlorene sonen maecken ende ter deuren uyt-stoten, die dan in't Behoeftig-Rijck tot Armoede aenkomen, waer van wy hier nae sullen schryven, hebbende het Ledig-gangers Slemper-rijck eerst voltrocken.

Wy hebben dan te voren gheseyt van Vol-op Brassen-veldt ende Suypenbergh. Nu de wandelaers die daer niet en blyven vernachten, ofte door de gulsicheyt niet om en komen, gaen gemeynelijck tot Spelenbergh ende Caertenheym ende komen door Langen-slaep over de brugghe tot S.Reyn-uyt ende sonder-gelt, in 't Behoeftig-Rijck. Soo oock die van Gierigheyt tot Valsche-mate ende Woecker geweest sijnde komen ten deele mede tot Hertenlust, Bancketeren ende Boeleren hier voor aengewesen, ende eyndelijck tot Bedstro aen't veir: Ende ten deele loopen na Verblintheyt ende Afgodery: Wy sullen dan voor eerst beschryven, de resterende vlecken in't voorsz. Slemper-rijck gheleghen.

Spelenberg ende Caertenheym (niet verde van een liggende) sijn als aen elcanderen verknocht, ende hebben een overheyt, die doortrapte spits-boeven, botters ende kaerten-flansers sijn, leven sonder Gods-diensticheyt, hebben geen wetten noch ordonantien, dan die sy stellen ende herstellen op't spelen met de Caerte a la primere, troix cent et troix, drycken vyftien, fluys peris mariagie, Krimpen, Geldersen-troef, Hocken, Roomsteeck, Karnufselen, Haesken-jagen, Lantsknechten etc. ofte de dobbelsteenen, het sy binnen oft buyten het bert, soo in't verkeeren, vrouweren, in't ootjen oft op sijn leyts ende hondert derley meer, daer sy haren kostelijcken tijt onnuttelijc mede ombrengen. Soo voeren sy oock in hare wapen die voor de poort uytgehouden is (latende haer duncken dat die daer mede verciert is, ende sy ge-adelycket) een Tictac-bert mec een Caert-spel daer onder geschreven.

Gratus ades, quisquis limina nostra teris.

Wel gecomen, wie ghy sijt,

Kom verslyten uwen tyt.

Ende een weynich nederwaers.

 
Six-cing. En geeft niet.
 
Deux-aes, En heeft niet.
 
Quatre troy, Moet geven.
 
Daet Six-Cinq en Deux aes, by moeten leven.

Soo de wandelaers (dit gesien ende gelesen hebbende) te rechte den sin daer van verstonden, menighe souden dese vlecke voor by gaen: Want de overste die (als voorsz.) doortrapte spits-boeven sijn, houden haer voor six cinq. als het hoogste getal, die niet en konnen verliesen, synde in alle tuyscherp ervaren, ende volgens dien niet en geven. Hare schamele gemeente (die sy tot den gronde uytgeput hebben) voor deux aes, als die niet gheven konnen: Soo dat de wandelaers (die sy voor quatre-troix houden, ende van goede middelen sijn) haer ende hare ghemeyn te onderhouden moeten: Derhalven worden de aenko-

mende ghewillecomt ende ghefeesteert. Men voertse van stonden aen in de Herberghe, daer sy dan vriendelijc onthaelt, ende met listige streken aen 't spelen gebacht, al lachende bijster worden. Sy laten haer altemet wel winnen, maer het is om hun te meer te doen verliesen: want haer soo wijt hebbende, dat sy de bittere soeticheydt van dit geldt ende tijt verquisten gevoelen, komen sy daghelijcx by den anderen voor tijdt verdrijf, soo sy segghen. O mensch hoe laet ghy u verblinden! Merct ghy niet dat den verloren arbeydt in dese tuysch-schole uythanght? het worpen van de steenen, het clappen vande schijven, het onder-steken vande caerte, het vloecken, schelden ende het Gods-lasterlijck sacramenten, daer mede ghy u ghemoet soo schrickelijck onstelt, kan u niet een bete broots doen winnen. Wint ghy by wijlen het ghelach, soo verliest ghy drymael meer aen geldt, oft ten minsten den costelijcken tijdt, die by het geldt niet te waerderen is. Ghy temteert de wanckel-avonture (die door geen spel, het sy dan verkeeren oft trocenteren wil ghebonden sijn) soo langhe met steenen ende caerten, dat gy eyndelijck ten verderve loopt, daerom seydt G.Meurier.

En taverne ne t'inverne,

Car c'est une dangereuse caverne.

In't tap-huys u niet en ghewent:

Want 't is een hol vol van elend.

Ghedenckt doch dat dese speelders, gierigaerts, lasteraers Ga naar margenoot+ende dieven sijn, die het rijcke der hemelen niet en sullen besitten, daeron laet u niet verleyden. Ende wat het tijdelijc aengaet, komt men uyt dese vlecken tot Lang-slaep.

Langh-slaep, ghebout by die van Vol-op, Brassen-velt, Suypen bergh, Caerten-heym ende Spelen-bergh, is een sombre duytere vlecke, seer melancolis in't aensien. Des Stads wapen voor de poorte opghericht, is een plat-cop-

pigen uyl, in't duyster sijnde als Plinius seyt) een nachtmonster dat niet en singt; maer sucht ende klaeght. Daer onder gheschreven:

Sopitos somula sensus
Perpetuis terrent monstris.

 
Hier hoort g'in stede van een soet gheclang der luyten
 
O' reyser ('t is u schult) der uylen droevigh uyten,
 
V slaep sal syn vermengt by dagen en by nachten,
 
Mer onrust des gemoets, met suchten ende clachten.

Hare kercke, alwaer sy haren droom-godt, Broeder des doots, leggende op des duyvels oor-kussen, aenroepen ende sacrifice doen: is een duystere speloncke staende op't marct-velt, ghelijck die in't oversetten van Bartas aldus beschreven hebbe.

 
Men vind een diepe hol in lang-slaeps velt ghelegen,
 
Soo droevigh als een hel in hare duyst're wegen,
 
D'ingang is sonder deur, casyn, post ofte staeck;
 
Op dat in't open doen geen roestich herre cracc.
 
De stilte dient aldaer voor poortier aen de poorte,
 
Een wachter die aen't lijf niet dragende is gecoorde
 
Ruyschende taffetas, noch Camelot heeft aen;
 
Noch schoenen dun ghespant, om kraken in het gaen:

 
Maer 't kleet is van catoen, elc voet met wol beregen;
 
Op datmen geen geluyt en hoor in syn bewegen.
 
Den vinger wys-getuyg, van syne rechte hand,
 
Gestadich houdende is voor lippen, mond en tand,
 
En met de lincken hy een teecken geeft den beken,
 
Den hanen en den wind: ooc stomlincx schynt te spreken,
 
Ghy klare beken slaept, ghy hanen niet en kraeyt,
 
AEole sluyt u hol, ghy vvinden weest gepaeyt,
 
Geen bolderich geruysch, noch geen geluyt laet hooren,
 
En wilt ons wredich vlec door u gelaet niet stooren.
 
In't midden van dit diep met wagg'lende vermaec
 
Te bed gelegen is de leep-oogige vaec,
 
Die met hert-cloppingen, met snorcken ende roncken,
 
Den svverten domp uytvvorpt, van 'tgeen hy heeft gedroncken
 
Vergeet die noch sich selfs noch andere niet en kent,
 
d'Eensame diepe droom, een stille vvieg gevvent,
 
De droeve luyheyt me, slyt-honger, slytte-kleeren,
 
Veranderlyc van sin, besmuystert vol oneeren,
 
Hem drucken op't gesicht de geil Silater uyt,
 
De rieckende Baccher het blaeuwe lely-kruyt,
 
Als met een stercken lym toesluytende d'oog-brauwen.
 
Rond om het stomme bed is vliegende in't verflauvven,
 
Een vvonderlycke rot van droomen geel en pers,
 
d'Een comende van bys en d'andere van vers,
 
d'Een vvaer en d'ander vals, d'een onnut d'ander heylig,
 
d'Een lanc en d'ander kort, te samen doch onbreylig,
 
Sy vliegen in de stilt, sy vliegen in't gemeen,
 
Gelyc als d'Atomi oft veeskens onder een,
 
Die m'in een duyster huys, siet klimmen ende dalen,
 
Daer eenichsins de son comt door een gat te stralen.

Aldaer d'inwoonders in hare devotie sijnde, spreecken aldus haer gebedt binnens mondts.

 
O! vader s'menschen rust, sorg-slinder groot van macht,
 
Verdryver des verdriets, vercorter van den nacht,
 
Helpt doch gesvvind in slaep die hier nu vol onlusten,
 
Om syn verloren goedt niet slapen can, noch rusten.

De Magistraet aldaer, syn geen Quinti Cincinati noch Abdolomini, want sy dwinghen niemant tot het werck, hebbende alle haer vermaeck in ledich gaen ende slapen: soo dat sy eyndelijck souden bederven ende versterven, ten ware daer dagelicx nieuwe heeren uyt vreemde landen ende steden inquamen, die sonder aensien der persoonen oft te weten van waer sy comen, aengenomen worden. Die oock soo wijt syn, dat sy (haer in desen vlecke begevende) door de wackerheyt des gheestes daer niet weder terugge uyt gedreven en worden, komen eyndelijck over de brugge nae S.Reyn-uyt ende Sonder-gelt. Daer om geeft ons de wyseGa naar margenoot+ tot een leere, Laet uwe oogen niet slapen, noch uwe oogeleden niet sluymeren, verlost u als een Rhe vander hand ende als een vogel uyt de hand des vogel-vangers, gaet henen tot de miere ghy, siet hare weghen aen ende leert hoe wel sy geen vorst, noch hooftman, noch heere heeft: so bereydet sy doch haer broot in den somer ende vergadert hare spyse in den oogst. Hier op stelle volghens Bartas in myne Emblemata.

La morne paresse,

Tresgrande détresse.

 
Paresseux, si tu veux apprendre ta leçon,
 
Va t' en à la fourmi, vat en à l'herisson,
 
Cestuy cy de son dos ravit le fruits d'automne,
 
L'autre les fruyts d'esté de sa bouche mignonne,
 
Afin de victuailler, pour la froide saison,
 
Cestuy cy son logis, l'autre sa garnison.
 
Rien tant de pauvreté tant de mal et detresse
 
N'amenne en ce terroir, que la morne paresse.

Dit can men soo verstaen.

Die de luyerdy aencleven,

Word geen eeren-crans gegeven.

Ghy luyaert op dat ghy u lesse mede leert,

Gaet nae de miere toe, oft tot den eghel keert,

 
D'een d'appelen vergaert op synen rugg' gheladen,
 
En d'ander 't graen vervoert om 's winters hem te saden:
 
De luyaerdy ontitelt de leden en 't gemoet,
 
Leert bed'len met ghequel, oft treurich vasten doct.
 
Gheen meerder onlust op aerden te bejaghen:
 
Want haer ghespelen syn oneyndelijcke plaghen.

Volghens het spreeck-woordt:

Segnis juventa, egens senecta.

Ledighe jonckheydt, Elendighe outheyt.

Waer op een Latijnsch Epigramma ghemaeckt is by Lamotio, dus overset.

 
Als het Hippel-coren groen,
 
Anders niet en weet te doen,
 
Dan den somer lang te singen,
 
Kryck, kryck, op en neer te springent:
 
'T mierken dat veel verder siet,
 
Om t' ontgaen gebrecks verdriet,
 
Gaet syn uren bet besteden,
 
Gaert by een met al syn leden
 
In dees somers hitte bang
 
Daer't van leeft den winter lang.
 
Wilt ghy in u oude daghen,
 
Van ghebreck u niet beclagen,
 
Slaeft en wraeft, als ghy sijt sterck,
 
Iong en wacker, vreest geen werck.
 
Laet den somer niet passeren,
 
Vwer jeught, met domineren,
 
Slapen op en neer te gaen:
 
Eynd'lijck comt de winter aen,
 
Dat ghy niet sult connen winnen,
 
Oudt en swack van lijf en sinnen.
 
Ist niet wel een jammer groot
 
Daer te sitten naect en bloot
 
By den couden heert versteken,
 
'T hebben byten, noch te breken,

 
Als ghy 't hooft hebt wit en grys,
 
't Lichaem cout gelyc een ys?
 
Siend' u kinders ende neven,
 
En niet hebt om wat te geven,
 
Claegt met droefheyt uwen noodt,
 
Babb'lend' aen een korstjen broot.
 
I! wat ist een groote segen,
 
Na wat moeyte kloec gedregen,
 
t' Hebben alsmen out syn sal,
 
Een goet voeder ende stal:
 
En te smaken van de vruchten,
 
Diemen heeft gesaeyt met suchten,
 
O! wat ist een groote vreugt,
 
Na wat sweetens in der jeugt,
 
In den ouderdom te rusten,
 
Niet te vvercken dan na lusten.

Hier op seyt G.Meurier in syne gelijckenissen.

Nulle douçeur, sans labeur.

Geene soetheyt can men voelen

Als naer arbeyt, ende vvoelen.

Daer by voegende, ghelijck het niet vreemt en is dat de gene die een roose pluct, van den struyck gesteken wordt, ende te met een wederwaerdicheyt gevoelt, soo hebben wy te be mercken, geen soeticheyt sonder arbeyt, gheen broot sonder moeyte: Maer ghelijck nae den storm een schoon weder op staet: soo de doorn steeckt, de soeticheyt van de roose versacht De pyne. Eyndelijck.

Die tot lang-slaep haer begheven

In geen vveelde sullen leven.

Maer loopen nae Bedelsac.

Nu ghescheyden synde uyt het Ledig-gangers Slemper rijck, de steden ende vlecken beschreven hebbende, Herten-lust, Bancketteren ende Boeleren genoegsaem onder Vol-op, Lecker-tandt ende Oncuysheyt vertoont synde, komen

wy in't landt van Armoet waer vande hooft-stadt den selven name voert.

Armoet, is een uyttermaten groote stadt: maer jammerlijck ghesteldt, hebbende vele dorpen die voor gheen vlecken connen verstrecken, als St.Reyn-uyt, Elend, Sonder-geldt, Bedel-heym, Gebrec, Honger-camp ende Naect-heydt. Dese altesamen syn soo deirlijck ghestelt, dat in't bysonder daer van niet te schrijven en is, ende in't generael niet dan 'tgene te beweenen staet. Hare leeme mueren sijn vervallen, de poorten ongereddert, hare wapens een houte nappe met een kleppe. Daer onder:

Heic turpis egestas, et male-suada fames.

Hongher, armoede ende elend,

Vindt hy die hem herwaerts wend.

Hare huysen syn niet als hutten met tacken ende bladeren van boomen bedeckt, hare bedden sijn van stroo, hare keuckens roocken selden, ten sy, sy wat mosselen by weynich rijsbos sieden, doorgaens eten niet als drooghbroot, drinchen niet als water, gaen meest naeckt ofte bedeckt met verscheurde kleederen, 't hayr hanght hun door den hoet, den ellen-boogh door de mouwen ende de teenen door de schoenen, des somers eten sy sprinck-hanen ghe-

lijck de Aeridophgen een volck in AEthiopia, magher ende swart, die gheen vleesch connen opvoeden, noch visch becomen, levende de oudtste niet over viertich jaren, ende als dan van't ghewormte opgheten worden: alsoo krielen dese Arm-landers vol luysen, hare kaken syn in gevallen van honger, hare patronesse is den honger selfs, die in hare vervallene kercke opgherecht, aldus beschreven wordt.

 
Siet hier den honger aen, een voorbeeld van de doot,
 
Wiens swerte herte lijd der beend'ren spits aen-stoot,
 
Haer oogen d'herne-pan (diep ingesoncken) raken,
 
Van binnen t'samen staen haer ingevalle kaken.
 
Men siet haer swack gelaet bleeck-verwich t'allen stondt,
 
De witte tanden, geel geworden in den mondt.
 
Door haer gerimpelt vel de darmen syn te speuren,
 
Die ledigh synd' haer selfs verrimp'len end' verscheuren,
 
Voor haren buyc gans niet als yd'le plaetse staet
 
D'elbogen ende knien verhoogt staen boven maet.
 
Monst'r onversadelyck, die voor eenmael sout slinden,
 
Al 't geen op aerden schier in't leven is te vinden:
 
'Ken wete in wat voor spijs haer strote voetsel soect,
 
De wort'len ongekooct, vernielende inne-sloect,
 
Haer gierige gedarmt al etende wordt ledigh,
 
Selfs met haer kinders vlees en is sy noch niet vredicht:
 
Maer wel by tyden me (o! graegheyt onversaegt)
 
Om vullen haren pens, haer eygen darmen knaegt.

Also sijn ooc de buycken der inwoonderen hare dorschvloeren, hare handen de schapprayen: doch soo hebben sy dat voordeel, dat sy reysende over landt (ghelijck sy vele doen om den kost te krijgen) gheen dieven ofte moorders hoeven te vreesen, die haer geldt ontnemen sullen. Waer over Iuvenalis Sat. 10 singht.

Cantabit vacuus coram latrone viator.

Den wand'laer sonder geldt,

Singht sonder vrees' in t veldt:

De moorder soect hem nict,

Des hy niet omme siet.

De minsten hoop is omschamel ende (door den noodt ghedreven) begeven haer tot den bedel-sack: Doch gelijck Chrisost, seydt.

Mendicare melius quam rapere.

Dat is:

Beter bidden om syn broodt

Als te stelen, in den noodt.

Maer (gelijck Diog. seydt)

Inopia prompta est in perpetrandis malis,

Armoed is haest bereet het quaed doen aen te gaen,

De grouwelijckste daer gevvilligh nemende aen.

Soo begeeft sich den meesten hoop onbeschaemdelijck ende moetwillichlijck op de grensen van 't Rijck der Vertvvijfeling, tot Rooven, Stelen ende Moorden:

Rooven onder haer hebbende de vlecke Stelen, is een groote handel-stadt daer de Cooplieden, sonder gelt soo wel te water als te lande haer onderhandelinghe dryven, het sy met list oft gewelt, soo by nacht als by daghe, niet achtende op eenich onweer, noch de ontrouwe zee mistrouwende, gelijck Seneca seyt,

Magna pars hominum quae nauigatura est, de tempestate non cogitat.

Der menschen een grootdeel, Gedencken in't geheel

Op d'ongestuymheyt niet: Die meest ter zee geschiet.

Vreesen alsoo veelmin 'tgebaer dat hun te lande soude mogen overkomen. Des stadts wapen is een Harpye ofte Roof-droes, daer onder.

Convectare juvat praedas et vivere rapto.

Waer wy connen comen by,

Niet te laten, staet ons vry.

Het volck aldaer is boos van naturen ghelijck Arist. seyt.

Omnis fur Malignus.

Dat is.

Die syn gelt met stelen gaert,

Is een mensch van boosen aert.

Hare Overheeren noemen sy Capiteynen, onder hun hebbende, Huys-brekers, Roovers, Borse-snyers, Loopers ende standaerts. Haren Godt (die sy eeren is Mercurius den rechten Mercur des ghelegentheyts, sijnde een behendich dief geweest, waer van Lucianus in syn samenspraeck van Apollo ende Vulcanus, onder anderen schrijft, dat hy van 's moeders lijf aen scheen te versieren middelen om stelen. Soo haest hy ghebooren was ontstal hy Neptuno synen dry-tandt, Martem sijn swaerdt uyt de schede, d'Ossen van den Koning Adametus, die Apollo bewaerde, den welcken hy mede boog ende pyl-koker ont-

stal. Vulcanus sijn tangen daer hy by was; ten korsten ende dat meer is, hy onstal Iupiter synen Konings-staf, ja soude hem den blixem ontnomen hebben hadde hy sich niet gevreest te branden. Hier over singht Homerus tot synder eeren (soo 't eere heeten magh).

Dees eere u sullen doen de menschen, dat na desen

Van alle dieven ghy sult eeuwig heere wesen.

Hy was oock d'eerste die opghebracht heeft de waren met gewigt ende mate te verkoopen: doch niet sonder bedroch te plegen, ende derhalven voor der kooplieden Godt mede gehouden. d'Inwoonders willen dat alle goederen gemeen sullen sijn, wel verstaende de goederen die andere toecomen, om onder alsulcke decksel te vryer toe te mogen tasten. Hare aenstokers, 't priester-ampt bedienende, lesen derhalven hare grypvogels ende gaudieven menigmael voor het 5. Cap. Acto. Een man genaemt Ananias met Saphyra synen wyve verkocht een have: ende ontrac wat van den pryse met mede-wete sijns wijfs, ende brachte een deel, ende leyde dat voor de voeten der Apostelen. Ende Petrus seyde Anania waerom heeft de Satan u herte vervult, dat ghy den H.Geest liegen soudet, ende ontreckenvan den pryse des ackers etc. Ende stercken haer alsoo (onder schijn van heylicheyt) in haer boosheyt. Gelijc Boudertius dat aengetekent heeft in sijn 16. boeck der gedenckwaerdicste soo kerckelijcke als wereltlijcke gheschiedenissen. Daer hy schryft Anno. 1624. Tot Heylo in Noort-holland sijnder desen somer by schoonen lichten dage een hoop dieven by elckanderen vergadert in een oude vervallene Kercke. Een van dese dieven (die wel de outste onder haer was) heeft aldaer een oratie gedaen De communione bonorum. Van de gemeenschap aller goederen, sustinerende dat de rijcke een groot deel hare goederen onrechtvaerdelijck waren besittende: Ende de wyle sy hem ende sijne medegesellen ende andere calisen van selfs daer van niet mede en deylen, dat het hun geoorloft was deselve met behendicheyt haer af te halen.

Nu dievan Rooven ende Stelen wat wyder gaende, komen tot

Moorden, ten uytermaeten schromelijcke vlecke die met bloet gebout is. Hare wapen is een bebloeyt mes daer onder.

In facinus jurata manus.

Met het swaerd en groot gewelt,

Vervolge bloedich goet en geldt.

Hare huysen sijn duystere speloncken ende moort-kuylen al waer de sonne weynich schijnsels geeft, d'in-woonders het licht hatende: want Satan de vorst der duysternisse haren God ende overheer is. Hare voorgangers sijn Cains, Joabs, Tryphons, Ismaels, Achabs, Jesabels ende dierghelijcke, die door haet ofte om profijt, het sy met list oft met gewelt, het onnosel bloet vergieten. Waer over Christus seyt: ghy lieden sijt uyt den vader den duyvel, ende wilt de list uwes vaders doen, die was een menschen-moorder van den beginne, derhalven worden sy ooc, so wel binnen haer leven, als na haer doot, soo met woorden als met schriften, van alle man veracht ende te rechte geschent, volghende de Poët Homerus, die daer van schryft, aldus luydende.

 
Een overgeven boef, een goddeloose quant,
 
Is alle mans verdriet, elc wenschet hem van kant,
 
In't hert men hem vervloect, en als hy licht te neder.
 
Elc in sijn handen klapt, en seyt, hy comt niet weder.

De voorsz. inwoonders na volgende dit godloose padt, gaen ooc dagelicx ter jacht, om menschen te vangen ende tot

haren profyte te dooden, met listen ende laghen, ghelijck Bartas in syne eerste weecke van den tweeden dagh, die aerdich afmaelt. singende.

 
De roover, die doorgaens staet op de jacht bereet,
 
Om af te nemen, niet alleen het gelt en 't kleet
 
Des wandelaers: maer oock wil trachten na syn leven,
 
Sich op des heeren straet sal in de scheem'ring geven,
 
Nu in een duyster hol sich bergende, daer naer
 
Weer achter een dicht bos sich stellende in't gevaer,
 
Nu achter een bus stroys den gerven afgenomen,
 
Dan wederom gaet hy van daer hy was gekomen,
 
En vveder niet gerust, gaet, loopt, gins ende vveer,
 
Om een bequame plaets te vinden, op en neer.
 
Ten lesten hy besluyt, op dat hy hem bereycke,
 
Seer stillyck hem begeeft in een gekloven eycke:
 
En lossende sijn roer den reyser treft door 'thooft,
 
Oft vvel door't herte, en soo van 't leven hem berooft.

Ende Iob 24. wanneer de dagh aenbreeckt soo staet de moorder op ende verworghet den armen, ende des nachts is hy als een dief. Sy konnen haer oock van gene weldaet beroemen (gelijck Cicero seyt) dan alleenelijck, dat sy eenige gespaert hebben die sy hadden konnen ombrengen het welc selden gheschiet, want sy varen meest in hare boosheyt voort, ende verlustigen haer in 'smenschen bloet, gelijck de Menschen-eters in Brasilia: Doch alsulcke onschuldighe bloet roept dan wraecke voor Godt in den Hemel Ga naar margenoot+over sulcke Mensche-moorders: Die dan niet onghestraft blyven, volghens Godts bevel. Wie menschen bloedt vergiet, diens bloet sal oock door menschen vergoten worden. Ghelijck dan Akchab en Iesabel, hebbende Naboths onschuldich bloedt vergieten laten, leckten oock de honden Achabs bloet, ende de honden aten Iesabel soo gants op, dat Iesabels aes als dreck op den velde Ga naar margenoot+was. Daerom vermaent ons de Soone Godts Ghy hebt ghehoort dat tot den ouden gheseyt is, ghy sult niet

dooden ende wie doodt, die sal waerdigh syn ghestraft te worden door't oordeel. Alle die het swaerdt nemen, sullen met den swaerde vergaen. Soo worden sy dan met recht door de wereltlijcke overheydt gedoodet ofte vervolght, alsoo dat sy haer leefdaghen in groot ghevaer ende becommerde ghewissen, elendigh in de vlucht ghedreven worden als Cain, Absalon, Ismael, Triphon etc. Waer over het licht der zeeuwen singht.

 
Een mensch bewust van quaet leeft in ghestadigh beven,Ga naar margenoot+
 
Hy sucht, hy krucht, hy ducht, hy vlucht, oock niet gedreven,
 
Door't ruyschen van een bladt verschiet syns herten bloet.
 
Verdrietich is den stant eens Godde-loos ghemoet.

Ende

 
Wie daer heeft een quaet gemoet,
 
Slaept hy, waect hy, wat hy doct,
 
'T quade seyt by hem begaen,
 
Komt ghestadigh voor hem staen.

Ende comen eyndelijck meest in't Landt der Vertwijfelinghe, daer sy dan te Post aen Galg en Rader ghebrocht, den smadelijcken doodt sterven, ghenietende loon nae wercken. Ofschoon Ioab ten tijde Davids onghestraft bleef, werdt hy doch daer nae door des Coninghs Salomons bevel, by den Altaer des Heeren van Benaja ghedoodet, sprekende: slaet hem dat de Heere hem sijn bloedt betale op synen cop, dat hy twee mannen geslaghen heeft die rechtvaerdigher waren als hy, namelijck Abner en Amasa. Alsoo wordt de moordt ghewroken t'syner tijdt.

Post, Galg ende Rader ligghen in't open veldt, aen den water-cant, synde dry veiren, voor de ghene die sonder groot leet-wesen sterven, om over te varen nae't Helsche-Rijck, Haer wayen is Swaerdt en strop, daer onder

Heic meritas Rhamnusia poenas.
Exigit, et sontes ad tristia tartara mittit.

Hier staet Rhamnusia seer fel

En seyndtse na de droeve hel.

Soo loopen dan de boosdaders (soo wijdt ghekomen synde) een schrickelijck gevaer, dewijle het meest hertneckighe, moetwillige boeven syn ende den Satan teveel gehoors ghegeven hebben, in sonderheyt die haer in't hooftvlecke Vertwijffelinghe (den name nae't landt hebbende) begheven ghelijck dat meest ghebeurt, daer op seyt de wyse Hugo.

Desperatio cum perpetratione nequitiae sociatur.

De vvan-hoop is den maet

Van't vollen-brahte quaet.

Haer wapen is een magher paerdt (van de vliegen ghesteken) als onsinnigh loopende.

Daer onder.

Mens agitur stimulis miserae sibi conscia culpa

Nec datur ulla quies.

Willig loope nae't verderf;

Wani ick duysend dooden sterf.

Soo seyt oock Quintilianus.

Nihil gravius quam destitutae spes torquent.

Op aerden is gheen meerder pyn

Als van de hoop berooft te syn.

Die dan in sulcke quelinge syn, loopen nae Moetwillighe-Doot, ghelijck Augustinus seyt.

Desperatio certa mors est.

Dat is:

Wanhoop is een seeckere doot.Ga naar margenoot+

Moetvvillige-Doot, is de alderschromelicxste vlecke des gantschen werelts, daer gheen menschen in't leven en blyven, daer oock niet te vinden is als messen, swaerden, pistolen, ende stroppen, daer mede de aenkomers haers selven ombrengen, hare wapen is een mugge die in de kaers vliegende haer selven verbrant. Met dese woorden.

Sic periisse juvat.

 
Ick vvord ghedvvongen, ende ick vvil:
 
Want mijn gemoet is nimmer stil.
 
Ick vvil, ick moet, ghepijnicht ben,
 
'K heb nimmer rust, ick moeter heen.

Ghelijck Saul in sijn eyghen swaerd viel, item synen wapen-drager: Architophel hem selven verhing. Rafis hem selven van boven neder ter doot wierp Ptolomeus Macro met gift hemselven ombracht. Iudas hem selven verworghde, etc. Door alsulcke is geen ghenade voor handen Ga naar margenoot+want de schrickelijcste dootslagh is daer de mensche, in vertwijfelinghe synde, hem selven ombrenght, gelijck August: seydt:

Desperatio homicida est animae

Dat is:

Wanhoop, der zielen moorster is.

Ende

Morte spontanea nemo perijt innocens.

Al die haer selfs de doodt ophalen,

Niet sonder schult ter hellen dalen.

Derhalven riep het licht der heydenen tot den stoc-waerder tot Philippis (die syn swaert uyt toogh om hem selven te dooden) doet u selven geen quaet: maer ghelooft in den Heere Iesum Christum, ende ghy sult saligh syn. Waer over hy hem oock bekeerde: De heydensche Philosophen selfs hebben alsulck sterven verworpen als onbetamelijck, gelijck Socrates, Philolaux ende meer andere verclaren. Onder al Socrates van Cebes gevraegt synde, oft het niet gheoorloft en waer dat een mensche hem selven ombrocht, dewijl het sommige beter waer te sterven als te leven, synde de menschen in dit leven als in een ghevanghenis, daer uyt sy hen selven moghen verlossen, antwoorde: Ghy ghelooft wel dat de Goden over ons sorge draghen, ende dat de menschen sijn een van hare besittinghen tot haer ghebruyck. Iae dat gheloof ick seyde Cebes, merckt dan seyde Socrates: soo een van uwe slaven hem selven, sonder u dat ghevraeght te hebben) om bracht, soudt ghy daer over niet ghestoort sijn. Ontwijfelijck seyde Cebes, alsoo (seyde Socrates) vinde ick in reden te bestaen, dat de menschen haer selven niet ombrengen en moghen: maer dat sy ghehouden syn de nootwendicheyt van't sterven van Godt te verwachten, ghelijck ghy siet hy my die nu toevoeght, by't vonnis over my ghegaen. Dit desen treffelijcken Philosoph sprekende, werd hem gebootschapt, hem ghereet te maken om te sterven, also hy verwesen was (hoewel tot syn onschult) met fenyn vergeven te worden, het welck hy sonder eenig bewegen vrymoedelijck (daer toe gedwongen synde) innam seggende: Ick wete dat ic hier nae geruster leven sal. maer de hert-neckige (haer selven moetwillighlijck ombrenghen) lopen nae Charons schuyte die dan gheswindelijck in't Helsche-rijck overgeset worden.

Het Helsche-rijc waer van des lants wapen een Slangcirkel is, daer in't midden een doodts hooft ende daer onder:

Tertareae sedes et incluctabile regnum

Mortis inexpletae.

In mijnen schoot

D'eeuwighe doot.

Dit Rijck is den duyvel ende syne engelen bereyt, liggende tegen over Vertwijfelinge. Het is een onvruchtbaer verdorde Landtschap, daer geen vee, als ossen, schapen, runderen noch eenigh ghedierte duren can, als alleenlijck draken, serpenten, slanghen, padden ende dierghelijcke fenynighe soorten, sijnde daer gheen water alleenlijck een Alphatisch moras, dat is een doode zee gheleghen by Peck ende Swavel, ende volgen dien niet als klonten, peck ende swavel met lijm vermengt op een worpt, daer dan de sonne der ongerechticheyt de dampen uythalende ende optreckende, niet als solfer flammen ende vier reghenen doet, soo dat Ga naar margenoot+daer niet een drop waters, om den dorst te lesschen te krijghen en is, Waer over de rijcke vreck riep, Vader Abraham ontfermt u mijner ende sendet Lazarum dat hy het uyterste sijns vinghers in het water doppe, ende vercoele mijn tonghe: want ick gepijnicht worde in dese vlamme. Dit voorsz. Landt leedt in de ghedaente van een vreese-

lijck onversadelijck monsters-cop, op de mont van't veir liggende Eeuvvige doodt, ende op den uytstekenden swarten-neez (daer de duyvels den weerstuyt vreesen) Helsche vier: daer de dienaer van Lucifer met een brandende tortse (wantmen daer gheen dagh en verneemt) op den snuyt sittende, d'overcomende is lichtende: opdat sy te ghemackelijcker overcomen: gheljck dan Gregorius terechte seydt.Ga naar margenoot+

Infernus terra tenebrosa.

Dat is:

De hel is een seer duyster land,

Daer de son noyt strael en sandt.

D'aencomers d'oog gheopent vervallen in Duysternis ende van daer in de hooft-stadt Belzebub, daer Baal peor Prince van't landt sijne woonplaets mede heeft, diese dan wijst nae Verdoemenis. Daer comen de boose geesten, die altijt in oneenicheyt leven ende het menschelijcke geslachte benijden, overhoop, pijnigende de inwoonders (ghelijck sy ghepijnicht worden: want sy mede nimmer rust hebben) met velderhande tormenten, doende haer duysent dooden aen sonder te sterven, ende dat ghedurigh. Men roept, men bidt, men smeeckt, men comt tot On-gehoor, want het is te late, ende die daer syn, blyven in Angst eeuwelyck synde tusschen Hemel ende Hel een groote gheklovene rotse. Ghelijck Abraham den voorsz. Rijcken antwoorde. Kindt ghedenckt dat ghy uwe goet ontfanghenGa naar margenoot+ hebt in u leven ende nu ghepynicht wordt, ende hier en boven is tusschen ons een groote klove bevesticht, dat de gene die van hier tot u afcomen willen, niet en connen, noch oock die van daer tot ons willen comen.

Daerom sal de wandelaer in syn reysen voorsichtigh syn, op dat hy onversiens niet en come te verval-

len op de grensen van Vertwijfelinghe, ende oft hy by ghevalle (in't ledighe Slemper-rijck ghecomen synde) verdwaelde ofte vervuert werdt, sal gedencken dat de werelt vergaet ende haer begeerlijckheyt, seggende met I.Cats.

 
Hoe cort is 's werelts lust! hoe lang des hels bederven,
 
Ga naar margenoot+O lust berooft van rust! ò doot ontbloot van sterven!
 
Wat ramp! wat gaet ons aen? hoe is ons treck soo groot
 
Tot corte vreucht, daer van de na-smaeck is de doot?

Want:

 
Hier is de moeyte en 't werck ghelegen
 
Te weder roepen synen treed:
 
En dringhen nae des Hemels wegen,
 
Al eer wy syn een duyvels beet.

Hy sal dan dus singende, als een verdwaelde pelgrim, altijdt de rechte-handt opslaen nae't Berouwen-dal.

 
O my catyvich mensch,
 
Wat elend teghen wensch
 
My nu verschrict doet beven?
 
Zijnt niet de packen swaer
 
Van sonden die te gaer
 
My dese quelling geven?
 
V sinnen ghy verloost
 
Mijn ziel doe ghy verkoost
 
De sonden voor de deugden:
 
Meynt ghy wel dat den geest
 
Verdwaelt van Christo meest
 
Gherusten can in vreugden?
 
In Iesu leydt de straet
 
Waer door de mensche gaet
 
Nae d'eeuw'ge vreucht in't leven:
 
Wy dwalen sonder hem,
 
Als schapen sonder stem,
 
Den rechten wegh beneven.

 
Tot hem dan weer ghekeert,
 
Hem als't behoort ghe-eert,
 
'T verdriet sal van ons scheyden:
 
En als den duyst'ren nacht
 
Van't pad ons heeft ghebracht,
 
Sal hy ons weer gheleyden.
 
Nochtans doe ghy de wet
 
Hebt op een syd' geset,
 
Soo hebt ghy hem verlaten:
 
Dies 'tsteunsel van syn licht
 
Voor't duystere ghesicht
 
V niet en conde baten.
 
Gelyck een torsche schoon
 
Al blinckende ten thoon
 
Sijn heyligh licht hy sette:
 
Doch uwe swerte sond
 
Het selve t'allen stond
 
Te schynen sterc belette.
 
Soo dat ghy als een blind'
 
Die gans geen hulpe vind
 
In groot gevaer gaet treden:
 
Als siende gy niet siet,
 
Noch hoort med' het bediet
 
Des werelts ydelheden.
 
Hoe lange sal ick doch
 
Hier blyven Heere noch,
 
Van't vvater ingenomen:
 
Die te vergeefs vervvacht
 
De hulpe die ick acht
 
Van u alleen moet comen?
 
Reyct uvve handen Heer,
 
En stelt vveer in syn eer
 
Die noch light in de sonden:
 
Die doch soo bitter weent
 
Laet hem syn, soo hy't meent
 
Door u ghenade ontbonden.

 
Wt mijne oogen dan
 
De duysternisse van
 
Het helsche huys sal vlieden:
 
En mijn gesuyvert hert
 
Niet meer gequelt en vverdt
 
Maer sal u eere bieden.
 
Ga naar margenoot+Gheeft my Heer dijn weghte kennen,
 
Leert my dyne rechte baen
 
Stuert my, wilt mijn voeten vvennen,
 
In u vvaerheyt recht te gaen.

Ende doorgaens voort treden, al hoe wel den weg moylijck is en steyl, eermen op't top der rotsen komen can, om alsoo op 't padt der deughden te geraken, het welck mede niet ghemackelijck is, ghelijck I.D. Bellan singt.

 
Le sentier de la vertu
 
N'est un grand chemin latu',
 
On tous viateurs arrivent:
 
C'est un sommet hault et droict,
 
Espineux et fort estroict.
 
Aussi peu de gens le suyvent.
 
Heureux, qui pour y monter
 
Tout labeur peut surmonter,
 
Quelque danger qu'ily voye:
 
Celuy qui iadis nasquit,
 
D'Alcmene, le ciel aquit:
 
Ayant éleu ceste voye.

Dat is.

 
t'Padt der deugden niet en is
 
Breedt en lustich, daer dan wis
 
Alle reysers comen aen:
 
't Is een hoge top om gaen,
 
Eng en doornich overal,
 
Daer veel volcx niet comen sal.
 
Wel geluckig is de man,
 
Die den arbeyt dragen can,
 
Om geraecken tot de deugt
 
Desen weg Alcides nam,

Waer door dat hy eynd'lijck quam

In des hemels soete vreucht.

Nu over het geberghte gekomen synde comtmen tot Berou, Boete ende Stedich-gebet. Dese steden syn als aen elcanderen verknocht, hebben een wet, een overheyt ende een Godsdiensticheyt. Hare wapen is een brandende oft vierich herte op een altaer ghestelt, onder den name Godes, daer by geschreven.

Mens fracta, scelusque; perosa, victima grata Deo.

Siet een verslagen hert, een nederich gemoet,

Een offerhand voor Godt de beste is diemen doet.

Hare overheeren sijn Davids, Salomons, Ezechiasen, Mardocheen, Joachims ende diergelijcke.

Die met een sac gekleet haer hooft met as bedecken,

En door 't gebedt den Heer tot haerder hulp verwecken.

Voor hare Kercke staet.

Sine intermissione orate.

Biddet sonder ophouden.

d' Inwoonders sijn Niniviten die haers Koninghs bevel na volgende, even haer soo met sacken bekleden vasten ende bidden, Hare leeraers sijn straf-predikers ghelijck

T.Petreus die in synen Ionas beschreven heeft toonende haren ende des volcx yver met dese vaersen.

 
't Volc comt (van God verlicht recht na Berou gelopen,
 
En bidden om gena' met hert en zielen open.
 
Sy weenen in haer smert, bekennen hare schult,
 
En vallen Godt te voet, met ootmoet en gedult.
 
Sy roepen Heer gena, laet ons u gonst verwerven,
 
Dat wy in uwen toorn oft gramschap niet en sterven.
 
Wy keeren ons tot u, wy trecken sacken aen,
 
En vasten kleyn en groot dat wy 't gevaer ontgaen.
 
Het vasten is ons ernst, ons rout vanganscher herten
 
Des missedaets en sond, vvy voelen onse smerten:
 
Ons vvroegen is niet kleyn, doch grooter onse hoop,
 
Tot u Heer is ons gang, ons vluchten en ons' loop.
 
Tot u Heer! is alleen ons suchten en ons karmen,
 
Wy vallen voor u neer ootmoedigh in u armen.
 
Och God! toont u genaed! o vader laet ons niet
 
Vervallen in u toorn en eeuvvelyc verdriet.

Och oft alle de dienaers des Goddelijcken woorts, hare ghemeynte alsoo tot berou ende boetvaerdigheydt vermaenden, na den woorde Godes, sonder te loopen na de Stoysche Philosophie, ende onder het soete woord het fenijn des eersuchts uyt te spouwen, om gheleerder als andere te schijnen, waer door veelderhande scheuringhen in de ghemeynte Christi ontstaen, God de Heere wil de dwalende verlichten ende weder te rechte brenghen, op dat alle oneenicheyt eenmael ghedempt worde, ende syne Kercke tot syner eeren toeneme: want.

Soo lang vvy eenig syn, soo lang duert onse macht,

Maer door oneenigheyt verliesen alle cracht.

Wat hoeftmen doch soo diep in Godes verholenheyt te treden, dewijle (gelijck Albert Babinot seyt),

 
Qui veut de Dieu tous les secrets comprendre,
 
Ses saincts conseils sa haute majeste,
 
Ses jugements, l'exes de sa bonté,
 
Quant il a fait ça bas son fils descendre;
 
Qui'l vienne icy en un crible entreprendre
 
Tarir la mer, conter l'infinité
 
Des flots enflez, par le vent irrité,
 
Ou mesurer la Phrigienne cendre.
 
Dira il pas qu'il ny peut parvenir?
 
Et moins son foible espri peut contenir
 
Dutont puissant l' infinie puyssance:
 
Mais sa grandeur à l'œil nous apparoit
 
En Iesu Christ, qui tout seul le cognoit,
 
Et sent de l'uy nous donne cognoissance.

Het welck ick aldus in duyts stelle.

 
Wie hier begrypen wil Gods heym en heyl'gen raedt
 
Syn wesen en gestalt in synen hoogen staet,
 
Syn oordeel ende keur, syn goetheyt groot bevonden,
 
Als hy syn eygen soon op aerden heeft gesonden:
 
Die come met een seef en stoutelijck onderwind
 
De zee te scheppen uyt, jae tegen storm en windt,
 
Oft mete met de self de Phrigiaensche sanden:
 
Elaes! alsulcke dwaes uytscheyden moet met schanden:
 
Want om sulcx t' onderstaen en heeft hy gants geen macht.
 
Veel min sijn swacke breyn begrypen can de cracht
 
En groot vermogen Gods, de schepper aller dingen:
 
Maer syne goetheyt ons verthoont wort sonderlingen
 
In Christo, die hem kent, staende onder een beslot,
 
Van hem alleene comt de kennisse van Godt.

Hierom seggen de twee treffelijckste Seusche lichten onser eeuwe, d'eerste,

 
Ga naar margenoot+Laet daer des Heeren Arck: des Hemels hooge saecken
 
En staen ons niet te sien, en staen ons niet te raecken:
 
Niet soecken is hier best, 't niet vveten hier verkiest;
 
Die soect hier niet en vind: en die hier vind verliest.

Daer by voeghende: Men weet Godt best met niet te weten, seydt Augustinus, ende al wat de Heere voor ons verborgen heeft en dient niet naegespoort: selfs met waerheyt van Gode te spreken is sorgelijc, ende niet sonder gevaer. 'Tis daerom geraden allerley nieusgierige neuswijsheyt te verwerpen, een nuchter verstant, een matige wetenschap is tot alles bequamer, want sy verquict de ziele ende en beswaert geensins het gemoet, Ende de tweede.

 
Ga naar margenoot+Waer vvilt ghy menschen heen? den hellen vveg des Heeren
 
Verstoot ghy met den voet; het duyster vvilt ghy leeren,
 
En vvat verborgen is in Godts verholen raedt:
 
Daer ghy het geen alleen u noodich is versmaet.

Daer by voegende: Daer en is niet ter werelt, dat onse sinnen meer verbystert, dan als wy ons selven aendragen, den voor-hang van het heyligdom der heyligen te scheuren, ende niet onghewiede hertsens in Godts heymelijckheyt te booren. De duyvel heeft ghenoegh op onse ziele ghewonnen, wanneer wy soo verre gheleydt sijn, dat wy de Goddelijcke dingen met de korte elle van ons kleyn begrypen willen uytmeten; ende de on-eyndelijckheyt vormen, nae de leest van een gheschapen ziele. Wy reycken naer Godt, maer wy worden bereyct van Godts aertschvyandt: wy stijghen nae den Hemel, maer wy dalen nae de Helle. laet u ghenoeghen dat:

+D'almacht Godes wordt bevonden

In des Hemels schoone ronden

De Heydenen selfs (die vele Christenen hier inne te boven gaen) hebben wel gevoelt onbehoirlijck te syn, Godes verholentheydt te willen ondersoecken, ghelyck dan Cato seydt.

Mitte arcana Dei, coelumque inquirere quid sit:
Cum sis mortalis, quae sunt mortalia cura.

Waer op Scipio Lentulus Neapolitanus aldus glosseert.

 
Lassa d'investigar' oltre al dovere
 
I segreti di Dio nè andar cercando
 
Curioso saper, che cosa é il cielo:
 
Gh' essendo huomo mortal, dei contentarti
 
Saper, quanto bisogna, quelle cose,
 
Che son conformi all' esser tuo mortale.

Het welck ic aldus vertale.

 
Meer alst behoort tracht niet te weten
 
Van Gods geheym en syn secreten,
 
Noch wat den hoogen Hemel sy:
 
Maer u genoegt, devvijle ghy
 
Syt sterflijck met al sulcke dingen,
 
Die uvve sterflijckheyt gelingen.

Laet ons dan alleenelijck met Godt ons sien te versoenen, met leet-wesen ende berou, onse sonden bekennende, uyt grondt onses herten tot den Heere suchten ende om vergevinghe bidden, op dat wy in Christo gherechtvaerdicht worden: want het gebedt der rechtvaerdigen (seydtGa naar margenoot+ August) is den sleutel vant Paradijs, dat klimt opwaerts ende Gods barmherticheydt daelt nederwaerts: hoe wel het aertrijck lang is ende den Hemel hoogh, soo verstaet Godt des menschen sprake, mits dat syn woorden ende suchten uyt een soet ghemoet voortkomen. Onsen wandelaer dan in dese volherdende comt tot Vergevinge. Ghelijck dan seer treffelijck Bartas hier op Poëtiseert: in synen Ionas, daer hy't berou 't ghebedt ende vasten beschrijft: aldus by my in de oversettinge gesongen.

Ten Hemel seynden sy het droevig-recht-berouvven,

'T door-dringende gebedt, en't vasten met benouwen.

 
'T berou twee beken uyt haer oogen vloyen doet,
 
'T hooft hief ten halven op met een oprecht gemoet,
 
Haer borste was met een bleec-gele veruvv' bestreken,
 
En hare kleet doorgaens haer schouderen door-steken,
 
'T hayr, dat nu door 't verdriet by nae grys vvorden vvas,
 
Ghedect vvas over al met dunne sandt en as.
 
'T gebedt had synen hoet, de voeten ende beugels,
 
Als d'Arcadier versien met schoon gheveruvv'de vleugels,
 
In't vlammen 't lichaem staet, en uyt den monde vvordt
 
Van vvierooc, mirre en spijc, de vochticheyt ghestort.
 
De vasten mager is, met heugelijcke vlagen,
 
In svvackheyt hem verlust, vastende in d'oude dagen,
 
Gesontheyts voester-heer en Cypris temme-band,
 
Waeck-gierigh, suyver-vocht, vernuftig, scherp-verstant.
 
'T geloove de poorters des Hemels hoogste ronden,
 
Gheleyde dese dry, te samen soo gevonden,
 
Tot voor Godts gulden throon, daer heylig met ghemack
 
'T gebedt aendachtelyck dus voor hun dryen sprack.
 
Godt, die lang-moedigh syt en tot ghenae genegen,
 
Steect in de scheede doch u gramschaps scherpen degen,
 
Soo ghy met uwe schael, die vast en seker gaet,
 
Recht overwegen wilt de menschelycke daet,
 
Versoecken haer alloy op uvven steen in't ronde,
 
Die met verschricken valt soo streng uyt uvven monde,
 
En over haer misdoen in rekeninge gaen,
 
Och leyder! lieve heer, wie sal voor u bestaen?
 
Ninive alleen niet sal den blixem sien voor handen,
 
Maer wel 't gans aerdrijck t'saem tot assen sal verbranden.
 
Dit soo geschiedend' Heer, soo werd door uvven last,
 
Hoe wel gerechtelyck, den jongsten dagh verrast.
 
Den Al viel weder in den af-grond als te veuren,
 
Geen offerhande meer sal m'op u altaer speuren.
 
Dit volck in't herte dan druct uvve vvet en leer,
 
Verdelgse niet ò Godt: maer trecse tot u Heer.
 
Went uvve oogen niet op hare groote sonden,
 
Maer siet ons aen, oft vvel u selven in't door-gronden

 
Godt (reyckend' haer de hand syn aengesicht herstelt,
 
Ontvvapent synen arm van't donderig gevvelt:
 
En soo sy bogen voor syn heyl'ge eer te samen,
 
Terstont op haer versoeck bevvillinge bequamen.

Soo seydt dan onsen Saligh-maker selfs: Bidt ende uGa naar margenoot+ sal gegheven worden, soect ende gy sult vinden, clopt ende u sal op gedaen worden. Waerop I. Cats in syn tweede Emblema op Ora & dabitur singt.

 
Die vvenscht te syn verhoort moet hart en stem verheffen,
 
Geen flau gebedt en can tot aen den Hemel treffen,
 
Niet klimter op tot Godt dat maer vvast in den mond,
 
Soo vvie dan bidden vvil die bid uyt's herten grond.

Daer by voegende, wy houden datter dry dingen noodigh syn om wel te bidden, eerst een wel bereyt ghemoet, ledigh van alle andere bekommernisse, ten tweeden een lichaem gans ende al ghestelt tot nedricheyt, ende ten derden de vrucht onser lippen, dat is een stemme uyt het binnenste onser herten crachtelijck uytghedreven. Welcke dry dinghen in dien wy in ons ghebedt te samen voeghen, en isser gheen twijfel aen oft Godt wil ons ghewisselijck verhooren, indien niet nae onsen wille immers t'onsen besten. Ghelijck Bernardus seyt.

Quando fidelis, et humilis, et fervens oratio fuerit, Coelum haud dubio penetrabit, unde certum est, quod vacua redire non possit.

Dat is het ghebedt getrou, nedrigh ende vierigh sijnde, sal sonder twijfel den hemel door dringhen, van waer het ('t welck vast gaet) niet ledigh comen can.

Vergevinge, naest Boete, Berou ende Stedigh-gebedt ghelegen, is een genoegelijcke plaetse, onder een gesonde locht daer de Sonne der gerechticheyt hare stralen seyndende, de gemoederen verquict. In hare wapen voeren sy den H.Geest met dese woorden,

Depositum servare memento.

Bevvaert het costelijck pandt

Verlichtende t'verstant.

Hare Over-heeren syn Davids etc, als de voorsz, voor Hare kercke staet in gulde-letteren.

Vergeeft ende u sal vergeven vvorden.

Oock syn de inwoonders elcanderen vriendelick ende goethertigh ende vergheven d'een den anderen lichtelijck nae den woorde Godes: daer hare Leeraers hun dagelijcx toe vermanen. Segghende: wanneer ghy uwe gaven op den altaer offert, ende daer ghedachtich wordt dat u broeder wat teghen u uytstaende heeft, soo laet daer u gaven voor den altaer, ende gaet versoent u eerst met uwen broeder, soo sal u oock uwe Hemelsche vader vergheven, ghelijck hy onghetwijfelt doet, waer over de Prophete roept: Ga naar margenoot+Waer is sulck een Godt als ghy syt, die de sonde vergeeft, ende verlaet de misdaet den overgebleven sijns erfdeels? die synen toren niet eeuwelijck behaut want hy is barmhertigh. Hy sal onser weder ontfermen, onse misdaet dempen, ende alle sonde in de diepte des zees werpen. Also singen de ingesetene te rechte in den tempel Christi dagelijcx.

+O Heer, ick heb u mijne sond verclaert,

En niet bedect, hoe ick oock vvas besvvaert:

Doch niet soo haest mijn stem heb opgeheven

Of u goetheyt en heeft my dit vergeven.

Ende alsoo comen sy dan tot rechte Kennisse over de brugge, sijnde aen Vergevinghe verknocht, daer voor de poorte staet in een tafereel.

 
Nu Reyser gaet en treet vrymoedich door de stadt,
 
Op dat gy niet en dwaeld vant enge rechte padt
 
Met opset om voort aen in Godes wet te gaen.
 
En van des sondaers weg u heel end' al t'ontslaen.

De wandelaer dan door dese stadt gepasseert synde, ende de kennisse verkregen hebbende, comt tot Goede wercken.

Goede wercken, daer onder Liefde, Barmherticheydt ende Aelmoes begrepen, is een heerlycke stadt, daer geen bedelaer gaende blijft, maer stracx gheholpen wordt: ghelijck men dat in vele steden van Hollant, See-lant, etc. gebeuren siet, hebben de selve hare Tucht-huysen, Oude-mannen-huysen, Gast-huysen, Wees-huysen ende Godtvruchtige Almoesseniers, waer van de loflijcke, wijt-vermaerde Coop-stadt Amsterdam haer wel beroemen ende de croone dragen mach. Hare Over-heeren sijn Abrahams, Tobiasen, Martinen, Archielasen ende diergelijcke. hare wapen is een doren-boom daer een bijl aen de wortel gheleght is.

Fructus quae non feret arbor
Vulcano damnata cadet.

+Den boom, die geen goe vrucht en draegt,

Wordt neer-gevelt in't vier geplaegt.

Hare wetten op't raed-huys syn dese.

 
Eert uwen Godt vooral, en de uwen naesten mint.
 
Als g'in u land oft stadt een armer broeder vindt
 
V hand en hout niet toe, noch 't herte niet verherdet:
 
Maer leent hem mildelijc, dat hy geholpen werdet,
 
Ga naar margenoot+Ia sonder yet daer van te hopen; uwen loon
 
Groot wesen sal, en ghy sult vvesen Godes soon.
 
Ga naar margenoot+V vrienden maect en vvilt van uvven rijcdom langen,
 
Ga naar margenoot+Op dat s'u by gebrec in Gods voorstede ontfangen
 
Helpt den elendigen noot-druftigen te recht.
 
Verlost hem die daer sit by 't God-loos volc in hecht.
 
Ga naar margenoot+Wel die barmhertich is: vvant die sal eeuvvig blyven.
 
Hy stroyt vvel uyt en geeft den armen van sijn schyven:
 
Maer sijn gerecht (devvyl hy sulcx te doene pooght)
 
Blyft eeuvvelijc, sijn hoorn met eeren vvord verhoogt,
 
Ga naar margenoot+Die d'armen geven is oft sy 't den Heere telden,
 
Het goede sal hy hun tot betering vergelden.
 
Ga naar margenoot+Wie sijnen schuldenaer in noot sijn pond vergeeft,
 
Den hongerigen spyst, den naecten kleeding geeft,
 
Dat is een vroomer man: die sal met grooter eere
 
Vervverven blydelijc het leven, die geeft de Heere.
 
Ga naar margenoot+Soo vvie tvvee rocken heeft, die geef den eenen aen
 
Den naecten: ende alsoo salt met de spyse gaen,
 
Ga naar margenoot+Wanneer ghy gast-mael hout, soo noodet tot u spyse Gebreckelycke, blinde, kreupele ende gryse,
 
Vergeet den armen niet, als ghy eens vrolijc teert
 
V loon sal grooter sijn, ja meer als ghy begeirt,
 
Ga naar margenoot+Deylt onder velen uyt het over lang vergaerde,
 
G'en weet vvat ongeluc can comen op der aerde:

 
En als dan heeft den Heer met uwe sond gedult.
 
'T geen gy besit vercoopt, geeft aelmoes, maeckt en vult
 
V buydels by den Heer, die nimmer en verouden,
 
Een Schat die niet vergaet: maer eeuwig moogt behouden
 
In Godes Rijck: al waer geen dief kan nemen van,
 
Noch daer de roest noch mot jet van verderven kan.

Voor hare Kercken staen de Wercken der Barmherticheyt uytgehouwen, daer onder

Vana fides, nisi vita fidem arguat.

Sonder goede-Wercken is sy doot.

Ende wat onderwaerts in vrage en antwordt.

 
Segt Echo waer door doch verkrygen wy het Leven?
 
Heeft niet de liefde door genade 'tself gegeven?Even.
 
Syn wy door Liefde niet gewonnen alle gaer?
 
En waren sonder Liefd' de Sonden niet te swaer?Tes waer.
 
Syn wy niet door de Liefd' ons Ouders opgetogen?
 
Syn wy niet door Liefd' van onse Moer gesogen?Gesogen.
 
Word oock de Mensche niet door Liefd' in noot gerieft?
 
Wat syn wy schuldich weer? segt ons soo't u beliefd?Liefd.
 
De goede Wercken soo uyt Liefd' haer niet en schamen.
 
Laet ons door Liefde dan vereenigen te samen.Amen.

Hare Predicanten leeren het goede doen ende het quade haten d'Inwooners dien volgens spijsen de Hongerige, laven de Dorstige, herbergen de Vreemdelingen, kleeden de Naecte, besoeckende de Krancken ende Gevangene, wel wetende dat haren Loon groot wesen sal.Ga naar margenoot+ Hiervan leest het Const-thonende Iuweel by de loffelijcke Stadt Haerlem (die mede den dorren Boom van outs gevoert heeft) in't licht gebracht, Anno 1607. by my tot Swol gedruckt, op de Vrage:

Die d'Arme liefdich troost wat Loon de sulc verwacht,

Als oock wat straffe fel die troostloos haer veracht.

De Wandelaer door dese Stadt gepasseert sijnde komt in't Rijck der Genaden tot Loven.

Loven, is een uytermaten genoeglijcke Plaetse, die men by het Dal Tempe te recht wel gelijcken mag, voor des Stads Poorte onder de Wapen (sijnde een Harpe) staet met gulde Letteren:

Ga naar margenoot+Celebrate canora
Voce Deum plausuque pij.

In uvve handen slaet gy Volck'ren overal,

En juychet God den Heer met vroolijcken geschal.

Hare Overheeren, sijn Moses, Aarons, Davids, Daniels ende diergelijcken, hare Priesters bekleed met Lijnwaet, singen met Cymbalen, Psalteren ende Harpen, staende tegen Oosten des Altaers, lovende den Heere Ga naar margenoot+eendrachtelijck, dat hy goedigh is ende sijne Barmhertigheyt eeuwigh duert: Soo volgen oock de Inwoonders

hare Overheyt in eendracht, gelijck wy lesen: Ende Hisckia hietse Brand-offer doen op den Altaer, ende op de tijt als men het Brand-offer begonde, begonste oock den Sang des Heeren, ende het trompetten ende op menigerley Snaren-spel Davids des Konings Israels,

ende de gantsche Gemeente bad aen, ende den Sange der Sangers ende het trompetten der Trompetters duerde altemael tot dat het Brand-offer uytgericht was. Hare Predicatien sijn: Dancket den Heer, prediket sijnen Name, verkondicht hoe sijnen Name soo hooch sy, sprekendeGa naar margenoot+ tot elckanderen met Psalmen ende Loff-sangen, ende Geestlijcke Liedekens, singende ende psalmerende den Heere in uwe Herten. Alle tijt voor alle dingen danckendeGa naar margenoot+ God den Vader in den Name onses Heeren Iesu Christi: Het Woord Christi woone rijckelijck in metGa naar margenoot+ aller Wijsheyt: Leert ende vermaent elckanderen ende singt den Heer in uwe Herten met Psalmen ende Loff-sangen. Laet ons dan door hem Gode de OfferhandeGa naar margenoot+ des Loffs offeren, dat is, die Vruchten der Lippen, die sijnen Name belyden, gelijck Syrach dede, seggende: Ick love uwen Name sonder ophouden, ende ick prijse ende dancke u: Want mijn Gebedt is verhoort. Ende singen dan met David den 106. Psalm.

 
Looft God: want hy is vriend'lic seer,
 
En sijn Genaed' duert immermeer.
 
Wie sal des Heeren groote krachten
 
Wt-spreken konnen met den Mondt?
 
Oft synen Lof gnoechsaem achten,
 
En ons ten vollen maken kondt?

Van hier komt men dan in't Vreden-dal tot Goede gewissen, een vrije Stadt, gelijck Periander seyt:

Sola bona conscientia libertas est.

Alleen de goed Gewissen sijn

De Vryheyt, sonder smert en pijn.

Sy wil oockwel besien wesen gelijck Syrach seyt:

Bona Conscientia prodire vult et conspici.

De Conscienti voor de Lien,

Wil haer vrypostich laten sien.

Ende is sonder vreese, gelijck Bias seijt:

Sola bona conscientia caret in vita metu.

Een goet Gewissen, daer sy leeft,

Is sonder schroem, geen vreese en heeft.

Onder des Stads Wapen (sijnde een Schaep) staet.

Antidotum vitae mens aequa.

Een welgestelt Gemoet

In als verheugen doet.

Hare Overhoofden sijn Abels, Esaiasen, Iojades, Salomes ende sulcker Soons, Stephanen ende diergelijcken, die met vrijer gewissen om Christi willen voortreden ende den Doot niet vreesen: maer als een Schaep ter slachten gaen. Waerover Bartas in sijn Zeg-tocht des Gelofs, by my over geset, aldus singt:

 
In dees ry Abel was, Iojades Soone mede,
 
Die in den Tempel sterf stantvastelijck en vry,
 
Ga naar margenoot+En hy die van Manass' vermoordt werd, en daer by
 
Die Herodias voor een dans onthoofden dede

 
Salome met haer Soons daer med' haer sie verthoonen,
 
Die liever Godes als des Keysers wilden syn,
 
Elckandren troostende in haer meeste smert en pijn,
 
Soons waerdig sulc een Moer, Moer waerdig sulcke Soonen.
 
De trouwe Iongeling voor 't recht Geloof te stryden,Ga naar margenoot+
 
Die van d' Hebreen werd gesteenicht tot ter doodt,
 
En Christum midd'ler wyl sagh in syns Vaders schoot.
 
Een Leyder is voor die in Christi name lyden.
 
Daervan een deel gecruyst een deel gebraden vvaren
 
Op roosters oft in't vier, een deel ter doot geplet,
 
Een deel beheunicht, naect, den vliegen, voorgeset,
 
Een deel geworpen voor de Leeuwen, Wolven, Baren.

So is oock de goede Conscientie (gelijck Chrysostomus seijt) het Aensicht der Sielen, want gelijck een schoon Aensicht aengenaem is den genen die het sien: al soo is oock een reijne Conscientie schoon voor de Oogen des Heeren. De Dienaers ofte Predicanten aldaer (wetende dat wy de Duyvels niet en vreesen dan uyt vreese van de doot, wegende wroeginge onser Gewissen, die ons beschuldicht Sondaers te syn, ende alsoo ons voordraegt Godes Toren ende strenge Gericht, allen dien toeberijt die de Wet overtreden) prediken doorgans, tot versekeringe van vergevinge der Sonden, ende tot onderhoudinge van een gerust gemoet, eerstlijck de spreucken van de Heylige Schrifft tot vergevinghe der sonden. Gelijck, het Bloedt Christi reynicht ons van alleGa naar margenoot+ sonden. Wy hebben een Voospreker by God, Iesum Christum den Gerechten: ende die is de Versoeninghe voor onse sonden, ende niet alleen voor de onse: maer oock voor die van de geheele Werelt. Het is een sekerGa naar margenoot+ Woordt waerdigh aengenomen te wordden, dat Iesus Christus in de werelt gekomen is om de Sondaers salich te maken. Comt alle tot mij die beladen sijt, ick wil u verquicken,Ga naar margenoot+ etc. Also is oock de Gemeynte aldaer stantva-

stich, die den Satan niet bewegen kan, met den aerdschen staet haer voor te stellen, als namentlick het gene daer sy voor desen in't leven haer vermaeck mochten in genomen hebben, als in Vrienden, Geselschap, Landen, Goederen, Eer, ende sulcke dingen meer: Maer sien alleen op de Hemelsche Vreugt ende het Konningrijck der Hemelen, gevoelende haer gerust van gewissen. Ende alsoo komen sy dan tot Eenicheyt in Vredendal gelegen.

Eenicheyt, is een vredige geruste Stadt, daer geen onheyl noch ongerustheyt te speuren is. Onder des Stads Wapen (sijnde een Olijf-tack met eenen Louwer-krans) staet voor de Poort in gulde Letteren:

Pax homine, decet ira feras.

Den wilden Dieren voegt int woelen wreet en gram sijn

Den Menschen doch betaemt stil, vredich ende tam sijn.

Ende voor de Kercke:

Pace viget Pietas.

Des Vredes stralen ende schichten

Godes Kerck te recht verlichten.

Hare Overheeren sijn Davids, Abrahams, ende diergelijcke. Hare Priesters sijn Apostelen ende Iongeren Christi, streckende hare vermaninge alleen tot vrede: prekende, Salig sijn de Vreedsame, want sy sullen GodesGa naar margenoot+ kinderen geheeten wordden. Ick bidde u BroedersGa naar margenoot+ door den Name onses Heeren Iesu Christi dat gy alle eenssins spreect, ende dat geen tweedracht onder u en sij, maer weest vereenicht in eenen sin ende een gevoelen, naerstich sijnde om de Eenicheyt des Geestes te houden, door den band der vreden. Weest eenssins gesint opGa naar margenoot+ malcanderen, niet hooge voelende van u selven: maer met de nedrige u voegende. Weest niet kloecksinnich by u selven. Alleenelijc, wandelt vaerdichlijck den EvangelioGa naar margenoot+ Iesu Christi, op dat ick sie dat gy Lieden staet in eenen Geest. Soo vervult mijn blijschap, dat gy LiedenGa naar margenoot+ eens gesint sijt, eenerley Liefde hebbende, eenmoedich ende eenderley gevoelen. Staet dan na vrede met allen, ende na Heylicheyt, sonder welcke niemant de Heere sien enGa naar margenoot+, sal. De Heere des vredes geve u altijt allesins vrede, de Heere sij met u allen, etc, Ende singen dan den 133, Psalm:

 
Hoe goet end' schoon, hoe liefyc ist warachtich,
 
Dat men te saem siet Broeders wel eendrachtigh
 
Met liefden fijn gevoegt by een.
 
'Tis als een salf seer kost'lic ende reen
 
Die m'over thooft des Priesters Arons giet,
 
Alsoo't des Heeren Wet gebiedt.
 
Die hem van't Hooft tot in den Baert comt dalen,
 
En gaet dan voorts met soeten reuck bestralen,
 
De soomen van sijn heylig kleedt,
 
Oft als den Dau sich over Hermon spreet,
 
En hem van daer op Sion wyt verbreyt,
 
En geeft den Landen vruchtbaerheyt:

 
Soo syn sy oock die in goed eendracht leven,
 
Want God sal hun syn segen rycklijck geven,
 
Endt Leven in der Eeuvvicheyt.

Ga naar margenoot+D' Inwoonders blijven eendrachtich in't bidden en smeeken te samen. Dagelijx bestandigh blijvende in den Ga naar margenoot+Tempel, ende te huys broodt brekende eten te samen, met Ga naar margenoot+verheuginge ende eenvoudicheyt des Heeren, oock seijt niemant dat jet van sijnen Goede sijn eygen, maer alle ding hun gemeyn is. Ende alsoo vreedsamich levende komen sy tot Tydige Doot, sijnde een Stadt die sy passeren moeten om tot Opstandinge te komen.

Tydige Doot is een Stadt die in't aenkomen schroemelijck gelijckt te wesen: maer als men die wel doorsiet, verheugt men sich daer in. Staende voor de Poort in haer Wapen een Doot in sijn geremte, daer onder:

In me te specta, et tempore ab isto
Dice mori.

Gedenckt uvv' uyterst Eynd, denckt dat gy sterven sult,

Soo blyft gy uyt de sond, soo blyft gy uyt de schuldt.

Maer binnen komende leest men voor den Tempel:

Mors nova vita piis.

De Doot den Vromen wis

Een nieuwe Leven is.

Daerom stellen d'incomende haer selven gewilligh in, wetende dat, wie sijn Leven lief heeft die salt verliesen,Ga naar margenoot+ ende wie sijn Leven haet in deser Werelt, die salt ten eeuwigen Leven bewaren. Want

Soo dit ons aerdsche Huys gebroken word tot schanden,+

Wy hebben een van God getimmert sonder handen.

Hier omme seyt Paulus: Ick begeire te verscheydenGa naar margenoot+ van Lichame, ende met Christo te sijn: want dat is verre het beste. Soo suchten sy oock ende begeiren met hareGa naar margenoot+ Woonste, die van den Hemel is, overkleet te wordden. Dewijle sy weten dat de aflegginge haers TabernakelsGa naar margenoot+ haest komt, gelijck de Heere Iesus Christus hare te kennen gegeven heeft, daermede singen sy met den ouden Simeon:

 
Laet Heer van nu voortaen
 
V Knecht in vreden gaen,
 
Na uwe Woord warachtich:
 
De wyl mijn oog' verheugt,
 
Heeft aengesien met vreugt,
 
V Heyland sterck en machtigh.
 
Den Heyland lang verbeydt,
 
En klaerlijck voorbereyt,
 
Den Volcken van den Heere:
 
Een Licht dat voorschijnt klaer,
 
Den Heydens allegaer,
 
Vw's Volcks Israels eere.

Ende alsdan alsoo in den Heere ontslapen komen tot Opstandinge.

Opstanding is een nieuwe Stadt van de grond af opgebout, die voor alle Menschen open staet, daer soo wel de quade als de goede verschijnen moeten. Voor des Stadts Poorte staet haer Wapen, sijnde een Doots Hooft op der Aerden gelegen, daer nieu graen uyt groyende is, met dese Woorden:

Melior putrefacta resurget.

 
Gelijck het Saet, verrot, geworpen in der aerden,
 
Men door't versterven siet nieu Aaeren aenvaerden,
 
Die schoonder staen gebloyt, met meerdering van graen:
 
Soo sal't den vromen Mensch naer tytlijc sterven gaen.

Ende dat dewyle sy insonderheyt den God-saligen Ga naar margenoot+toege-eygent is: want sy sijn kinderen der opstandinge des Levens, ende en konnen niet meer sterven, als sijnde Godes kinderen den Engelen gelijck. Daer en tusschen (als voorsz.) verschijnen daer mede de Godde-loose: Ga naar margenoot+maer tot haren verderve, gelijck Ioannes seyt: Die ure sal komen in de welcke alle die in de graven sijn, sullen uyt-

gaen, die goet gedan hebben ter Opstandinge des Levens,Ga naar margenoot+ ende die quaet gedaen hebben ter Opstandinge der verdoemenisse. Ende ick sagh de Doode kleyn en groot staen voor God, ende de Boecken waren geopent, ende daer was een ander Boeck geopent, die des Levens was, ende de Dooden werden geordeelt uyt het gene dat in de Boecken geschreven staet, na hare wercken, ende de Zee gaff de Dooden, die in haer waren, ende de Doot en de Helle gaff de Dooden die in haer waren, ende sy werden geordeelt na hare wercken. Verheught u dan gy WandelaersGa naar margenoot+ die in de geboden ende rechtvaerdich-makinghe des Heeren onstraffelijck gewandelt hebt. Ende in't licht, op dat u de duysternis niet en bevong, wetende datGa naar margenoot+ wie in duysternisse wandelt, niet en weet waer hy henen gaet Daerom seyt het Licht der Heydenen: wandelt naGa naar margenoot+ den Geest, soo en sult gy de begeirte des Vleesches niet volbrengen. Want gy sult die liefelijcke stemme hooren: Komt gy Gesegende mijns Vaders, besit dat KoningrijcGa naar margenoot+ dat u bereyt is vanden beginne des Werelts. Ende gy mede boet-vaerdige Sondaer, die (verdwaelt geweest sijnde) ten halven Wege gekeert, weder te recht gekomen sijt, door den engen padt hier aengewesen: Want ick segge D L. dat daer alsoo sal blyschap wesen in den Hemel over eenen Sondaer die hem bekeert, meer als over negen ende negentich Rechtvaerdige, die geen bekeeringe en behoeven: Ende alsoo vaert gy mede nae't beloofde Land, daer sullen de Engelen in't oversettenvan Opstanstandinge na Vreughdenberg singen.

 
O! Lidmaet Christi komt, gy syt een Borger mede,
 
By Godes heylig Volc in d'overschoone Stede,
 
Kom Kindt des lichts, treet aen, als nu word gy verschoont,
 
Kom schoonen Tempel daer den heyl'gen Geest in woont.
 
Kom dan besittet nu een Erve sonder vlecken,
 
Die onverderflijck is, kom laet ons henen trecken,

 
'T vertrouwen sal u nu seer hoog'lijck syn geloont,
 
Ghy sult voortane fray in eeren syn gecroont.
 
Hoewel t'beginsel was een roekeloose Leven,
 
Door u bekering syn u Sonden al vergeven.
 
Nu sult ghy cierelijck in witte Kleeren staen,
 
En uwen goeden Naem en vvord niet uyt gedaen:
 
Als nu ghy sitten sult in Gods verlichten Throone,
 
Hy sal u Heere sijn, en ghy sult sijn syn Soone.
 
De Sonne sult ghy Soon in't blincken sijn gelijck,
 
Kom nu besitten dan des Vaders eevvigh Rijck:
 
Het vvelcke doch voor u bereyt is van beginne,
 
Sulck groote Vreugt en quam noyt in des Menschen sinne,
 
Geen Oog en heeft gesien, geen Oor en heeft gehoort,
 
Noch in des Menschen Hert tot geener tyt quam voort,
 
Het gene God de Heer den genen heeft bereydet,
 
Die hem beminnende is en in de Deucht verbeydet.
 
Geen droeve duysterheyt en vvordt aldaer vervvacht,
 
Want door gestadig' Licht verneemt men geenen Nacht,
 
Devvyl des Heeren Heer ons eevvigh Licht sal vvesen,
 
Des synen heyl'gen Naem vvord eevvelijck gepresen.