|
| |
| |
| |
Het XL. hooftstvk.
D'ongetrouheit is gehaet, zelf by de bozen, voorbeelt in Tiberius tegen Arminius. Daer is niets onnut in de natuur. De zonden nootzakelijk in bestiering. Quade treken in 't onderzoeken van 't gerecht. De vryheit in 't spreken is onverdacht by de vorsten. Zich generley in burgerlijke oorlogen te houden is quaet. Listigheit en dubbelhartigheit van Celo. Boosaerdigheit van sommigen in d'oorlog. Waer in de dubbelhartigen nut zijn. Der vorsten verborgentheit is een grote last; voorbeelt in Philippidas. De getrouheit moet niet tot verraet gebruikt worden. 't Nut boven 't eerlijk gestelt; voorbeelt daer af. Plechtelijk eed der Egiptische Priesters. Verraders krijgen hun loon, door verscheide voorbeelden bewezen. Geen maecht mogt tot Romen met de doot gestraft werden. Timoleon in Sicilien gezonden, om dat te zuiveren, en daer door zich zelf te vonnissen. Ongerechtigheit van de Roomsche Raet tegen eenige steden. Goede eigenschappen van Epaminondas. Baldadigheit van d'oorlog.
WIe zou d'ongetrouheit niet verfoejen, dewijl Tiberius haer in zo groot een zaek geweigert heeft? Men ontbood uit Duitslant aen hem, dat men, zo hy 't goet vond, hem van Arminius door vergift ontslaen zou. Dit was de machtigste vyant, die de Romeinen hadden, die hen, onder Varus, zo smadelijk had gehandelt, en die alleen d'aenwas van Tiberius heerschappy in deze gewesten verhinderde. Hy antwoorde dieshalven dat 'er Romeinsche volk gewent was zich opentlijk met de wapenen, en niet door bedroch en boosheit, aen zijn vyanden te wreken: in voegen dat hy 't nut om 't eerlijk verliet. Hy was, zult gy my zeggen, een geweldenaer en lasteraer. Ik geloof 't. 't Is geen | |
| |
groot wonder voor lieden van zijn staet. Maer de belijdenis van de deucht is niet min in de mont van de geen, die haer haet; om dat de waerheit dit met gewelt uit zijn mont rukt, en om dat hy, zo hy haer niet in zich ontfangen wil, zich ten minste daer meê dekt, om hem tot een verciering te strekken. Onz bedrijf, zo in 't openbaer, als in 't bezonder, is vol onvolmaektheit: maer daer is niets onnut in de natuur, zelf niet de nutteloosheit. Daer is niets in deze werrelt, of 't heeft zijn bequame plaets. Onz wezen bestaet uit zwakke hoedanigheden. D'eerzucht, ergo waen, nijt, wraek en waengeloof hebben hun zetel zo naturelijk in ons, dat men de beeltenis daer af in de beesten bespeurt. Ja de wreetheit zelve, zo ontaert als zy is, heeft plaets in ons: want wy gevoelen in 't midden van 't meêdogen noch eenige kittelende prikkel van quade wellust in anderen te zien lijden. En de genen, die de zaden van deze eigenschappen uit de mensch nam, zou de grontvest van onz leven omstoten. Zodanig is 't ook in een gemeente. Daer zijn nodige ampten, niet alleen verachtelijk, maer ook zondig. De zonden vinden daer heur plaets, en worden tot de knoop van onze binding, gelijk de vergiften tot behouding van de gezontheit, gebruikt. Zo zy verschonelijk zijn, om dat wy hen behoeven, en om dat de noot hun algemene eigenschap uitwischt, zo laet ons dit werk aen de genen laten, die dapper en minst bevreest zijn, en die hun eer en geweten, gelijk d'ouden hun leven, voor de welstant van hun vaderlant opofferen. Maer laet ons, die zwakker zijn, gemakkelijker rollen, die niet zo zwaer te spelen zijn, kiezen. 't Gemeene nut vereischt dat men verraed, liegt en moort; laet ons dit ampt aen gehoorzamer en gebuichsamer lieden overgeven. Zeker, 't is om gram te worden, te zien dat de rechters, door bedroch, en valsche hoop van gunst of vergiffenis, de misdadige pogen te bewegen zijn misdrijf te zeggen, en daer geveinstheit en onbeschaemtheit toe te gebruiken. 't Is nut en dienstig voor 't gerecht, en voor Plato zelf, die dit gebruik toestaet: dat zy my andere middelen, die beter naer mijn zin zijn vertonen. Dit is een boosaerdige ge- | |
| |
rechtigheit, die ik niet min door zich zelf, als door anderen gewond acht. D'oprechtigheit en zuivere waerheit vinden noch, in welke eeuw het is, heur bequaemheit en plaetze: en de vryheit der gener, die zonder hun eigen belang zich hier meê bemoejen, is min verdacht, en niet zo hatelijk. Ja de zodanigen konnen zeggen, gelijk Hipperides tot d'Atheners, die over de strengheit van zijn spreken klaegden, zeide: Mijn heren, aenmerkt niet alleen dat ik vry ben, maer dat ik ook niets neem, en mijn middelen daer door verbeter. De gramschap en haet zijn buiten de plicht van gerechtigheit, en tochten, die door de reden alleen niet vast genoech aeị hun plicht blijven. Utatur motis animi, qui uti ratione non potest: Dat de geen, die geen reden gebruiken kan, de tochten des gemoeds gebruik. Alle wettige vindingen zijn van zich zelven matig, of anders worden zy oproerig en onwettig. Was 't Atticus niet, die, de gerechtigste zijde, die neêrgeveld wierd, verkozen hebbende, zich door zijn bezadigtheit, in deze algemene schipbreuk des werrelts, en in zo veel veranderingen, bergde? 't Is den bezondere lieden, gelijk hem, veel gemakkelijker: en ik acht dat men in zulk een werk gerechtelijk niet eerzuchtig bchoeft te wezen, maer dat men zich zelf nodigen mag. Ik acht dat men, in een algemene verdeeltheit, niet tusschen beide mag hangen, en dat men, in de beroerten van zijn vaderlant, niet onbewogen en zonder zijde te kiezen moet wezen. Want ea non media, sed nulla via est, velut eventum expectantium, quo fortunae consilia suae applivent: Dit is niet een middelweg, maer geheel geen weg, gelijk d'uitgang der gener, die verwachten werwaerts zy de raden van hun geval toevoegen zullen. Dit kan in de zaken der geburen toegelaten worden. Gelo, tiran van Siracuse, had dus zijn neiging tusschen beide in d'oorlog der Barbaren tegen de Grieken, en hield een gezantschap tot Delphos, met geschenken, om op zijn hoede te zijn, en te zien aen welke zijde 't geval zich zou keren, en de gelegentheit, van met de vyanden te verzoenen, by 't hair te vatten. Dit is een soort van verraet, zomen dit in eigen en huiselijke zaken doet, in de welken | |
| |
men nootzakelijk zijde kiezen moet. Maer ik vind nochtans verschonelijk, dat de geen, die geen ampt heeft, 't welk hem parst, zich daer af onthoud, ja beter dan in d'uitheemsche oorlogen, met de welken, naer onze wetten, niemant, die niet wil, zich behoeft te bemoejen. Doch de genen, die zich daer geheel in bedrajen, vermogen 't te doen, maer zo, dat de storm hen, zonder te treffen, over 't hooft waeit. Ik acht dat 'et den koningen eigentlijk toekomt zich tegen koningen te verheffen, en bespot de genen, die zich uit gulhartigheit tegen zo ongelijke twisten vertonen: want men neemt geen strijt aen tegen een vorst, om, tot bescherming van zijn eer en plicht, opentlijk tegen hem te trekken. Maer men moet (gelijk wy dagelijks doen,) een bitterheit en inwendige strengheit, die uit eigen belang spruit, en een boosaerdig en verradelijk beleit geen kloekheit noemen. Zy bedekken hun voorneemen tot boosheit en gewelt met een yver; dit niet, maer hun eigen belang is d'oorzaek, die hen beweegt. Zy ontsteeken d'oorlog, niet om dat zy gerechtig, maer om dat zy oorlog is. Daer is niets, 't welk belet dat men onder menschen, die malkander vyant zijn, niet bequamelijk en getrouwelijk verkeeren kan. Draeg u zo, dat gy een gematigde neiging hebt, die u niet zo vast aen d'een bedraeit, dat hy alles van u eisschen kan. Vernoeg u ook met een middelmatige gunst, en met in een geroert water te varen, zonder daer in te visschen.
D'andere wijze, van zich aen beiden aen te bieden, heeft noch min voorzichtigheit, dan schroom van 't geweten. Gy verraed een, by de welk gy welkoom waert, aen een ander; maer hoe kan deze weten dat gy hem op zijn beurt niet desgelijks zult doen? Hy acht u voor een boos man, en hoort u ondertusschen, en doet zijn voordeel met uw ongetrouheit. Want de dubbelhartige menschen zijn nut in 't geen, dat zy aenbrengen; maer men moet wel toezien dat zy zo weinig wechsleepen, als 't mogelijk is. Zeker, de verborgentheyt der Vorsten is een moejelijk pak voor de geen, die 't niet aengaet. Philippides antwoorde | |
| |
dieshalven wijsselijk, naer mijn zin, aen de Koning Lisimachus, die tot hem zeide: wat wilt gy dat ik u van mijn goederen meedeel? Al't geen, zeide hy, dat u belieft, maer dat 'et niets van uw verborgentheden is. Yder mort, zegt Montaigne, zo men hem de gront der zaken, tot de welken men hem gebruikt, verbergt, of iets daer af achterhoud: maer ik, wat my aengaet, ben vernoegt dat men my niet meer, dan tot de zaek behoeft, zegt, en wil niet dat ik meer weet, dan ik behoef t'antwoorden. Zo ik tot werktuig van bedroch moet dienen, dat 'et ten minsten met een onbesmet geweten zy. Ik wil geen zo vast en getrou een dienaer zijn, dat men my bequaem vind, om iemant te verraden. De geen, die tegen zich zelf ongetrou is, zal 't onweêrsprekelijk ook tegen zijn meester zijn. Maer de vorsten nemen geen menschen ten halven aen, en verachten bepaelde diensten. Wat raet? Ik zal hen vrymoedig mijn bepaling verklaren; want ik wil geen andere dienaer, dan in redelijkheit, zijn. De weg van de waerheit is enkel, maer die van bezonder nut dubbelt en ongelijk, en 't geval onderworpen. Veel veinzen vry te zijn, maer hun vryheit gedijt niet. Zy zijn gelijk Esopus ezel, dien de hont naäpende, blijdelijk, met zijn beide voeten, op zijn meesters schouders sprong: maer zo veel als de hont hierom gestrookt wierd, zo wierd d'ezel tweemael zo veel hierom geslagen. Id maximè quemque decet, quod est cujusque suum maximè. Dit past best aen yder, 't welk meest eigen aen hem is. Ik wil 't bedroch niet van zijn plaets beroven; want dit zou onkunde van de werrelt zijn. Ik weet dat 'et somtijts nut heeft geweest, en dat 'et een machtige steun der menschelijke werken is. Daer zijn wettige zonden, gelijk veel werken onwettig, schoon zy goet of verschonelijk zijn. De gerechtigheit, in zich zelf naturelijk en algemeen, is anders, en beter geregelt, dan deze andere bezondere gerechtigheit, die naer de noot onzer heerschappy gebogen is. Veri juris germanaeque justitiae solidam & expressam essigiem nullam tenemus: umbra & imaginibus utimur: Wy hebben geen uitgedrukte en volmaekte beeltenis van de ware gerechtigheit, en van
| |
| |
't zuiver recht: wy gebruiken schaduw en inbeeldingen: in voegen dat de wijze Dandamys, 't leven van Socrates, Pythagoras, en Diogenes vertellen horende, hen in alle andere dingen voor grote mannen oordeelde, maer zeide dat zy de wetten te zeer onderdanig waren, en de ware deucht moet, om hen te bevestigen, veel van haer oorspronkelijke kracht aflaten. Veel zondige werken hebben plaets, niet alleen door hun toelating, maer ook door hun werken. Ex Senatusconsultis plebisque scitis scelera exercentur: De schelmstukken worden door de wetten der Raets- en volksbesluitingen gepleegt. Ik volg de gemene tael, die onderscheit tusschen nutte en eerlijke dingen maekt, en sommige naturelijke werken, niet alleen nut, maer ook nootzakelijk, vuil en oneerlijk noemt.
Maer laet ons 't voorbeelt van 't verraet vervolgen. Twee, op 't Koninkrijk van Thracien eisschende, waren om hun recht twistig geworden. De Keizer belette hen ter wapenen te komen: maer d'een van hen, veinzende minnelijk met zijn mededinger te willen verdragen, nodigde hem in zijn huis, om met hem vrolijk te zijn, en deê hem daer vangen en doden. De gerechtigheit vereischte dat de Romeinen deze misdaet wreekten. De zwarigheit belette de gewone middelen daer af. Zy bestonden 't geen, 't welk zy niet wettelijk zonder oorlog en gevaer konden doen, door verraet, en deden 't geen nuttelijk, 't welk zy niet eerlijk konden doen. Men vond een Pomponius Flaccus hier toe bequaem: deze, door geveinsde woorden en verzekering deze man in zijn strikken gelokt hebbende, zond hem, in plaets van d'eer en gunst die hy hem belooft had, aen handen en voeten gebonden, naer Romen. Een verrader verried daer een ander, tegen 't gemeen gebruik: want zy zijn vol van wantrou; en men kan hen zwarelijk door hun eigen konst bedriegen. Dat Pomponius de geen zy, die hy begeert. Maer wat my aengaet, zoo men my belaste de toezicht van 't hof, en van de rechtszaken aen te nemen, ik zou antwoorden: Ik versta niets daer af; of tot enig krijgsampt, ik zou zeggen: Ik ben tot al te | |
| |
hoog een staet geroepen: zo ook, indien iemant my tot liegen, verraden, of meineedigheit, tot eenige voorname dienst wilde gebruiken, 't zy om door te slaen, of te vergiftigen, ik zou zeggen: heb ik iemant bestolen, of berooft, zend my liever naer de galey. Want het is aen een eerlijk man geoorloft zodanig te spreken, gelijk de Lacedemoniers, door Antipater verslagen zijnde, in 't maken van hun verdrag, tegen hem spraken: Gy kont ons zoo veel zware en schadelijke lasten, als u belieft, opleggen, maer gy doet verlooren moeite, zo gy ons schandelijke en oneerlijke dingen gebied. Yder behoort by zich zelf 't geen bezworen te hebben, welk de Koningen van Egypten plechtelijk al hun rechters deden zweren, te weten, dat zy, wat bevel de Koningen hen ook gaven, hun geweten niet overtreden zouden. Daer zijn in zoodanige uitvoeringen blijkelijke rekenen van schande en verdoeming. De geen, die dit bevel aen u geeft, beschuldigt u, en, zoo gy 't wel verstaet, geeft 'et u tot uw bezwarenis. Zoo veel als de gemene zaken, door uw bedrijf, verbeteren, zo veel verergeren d'uwen. Gy doet 'er zo veel erger in, als gy hen beter uitvoert. Ja 't zal niet nieu, en misschien ook niet heel ongerechtig zijn, dat de geen, die u in 't werk gestelt heeft, uw eigen ondergang bevordert. Indien 't verraet ergens in verschonelijk is, zo is 't alleen dan, als 't gebruikt word om 't verraet te straffen en te verraden. Men vind veel ongetrouheden, niet alleen verstoten, maer ook gestraft, zelf door de genen, tot welks voorstant zy aengevangen waren. Wie weet niet het vonnis van Fabricius tegen Pyrrhus geneesmeester? maer men bevind noch ook, dat zodanig een, die 't geboden had, dat strengelijk aen de geen, die hy daer toe had gebruikt, gewroken heeft, vermits hy zo tomeloos een macht niet begeerde, en een afkeer van zo slaefsch een gehoorzaemheit had. Jaropes, Hartog van Russen, overreede een edelman van Ongeren om de koning van Polen Boleslaüs te verraden, of in hem te doen sterven of om den Russen middel te geven van hem enige merkelijke schade aen te doen. Deze edelman betoonde zich gaeu hier in, be- | |
| |
gaf zich verder dan te voren in de konings dienst, en wierd een van zijn verborgenste raden. Hy, dit voordeel hebbende, en de tijt van zijn meesters afwezen waerneemende, leverde met verraet aen de Russen Visilicia, een grote en rijke stat, die door de Russen verdelgt en verbrant wierd, met een algemene moort, niet alleen van de stedelingen, 't zy mannen, vrouwen of kinderen, maer ook met een groot getal van d'adel daer rontom, die hy tot dit voorneemen daer vergadert had. Jaropes, van zijn wraek en gramschap, die nochtans niet zonder naem was, (want Boleslaüs had hem, in gelijk voorval, heftig verongelijkt) verzaed, en van de vracht van dit verraet walgende, toen hy, met een zuiver gezicht, niet meer door zijn drift ontroert, de lelijkheit naektelijk daer af beschoude, kreeg zulk een knaging en weêrzin daer in, dat hy d'uitvoerder daer af d'ogen deê uitsteeken, en de tong en de schandelijke delen afsnijden. Antigonus overreede d'Argyraspidische krijgslieden om Eumenes, hun velthooftman, en zijn vyant, aen hem te leveren. Hy, Eumenes in handen hebbende, begeerde zelf d'uitvoerder van de goddelijke gerechtigheit, tot de straf van zo gruwelijk een misdaet te zijn, en beval hen in handen van de lantvoocht, dien hy ernstelijk beval hen te verdelgen, en, 't ging hoe 't ging, hen rampzalig om te brengen: in voegen dat van zo groot een menigte, als zy waren, niemant ooit Macedonien weêrzag. Hoe hy hen meer tot zijn nut gebruikt had, hoe hy hen ook boosselijker en strafwaerdiger oordeelde. De slaef, die 't hol van zijn meester, P. Sulpicius, ontdekt had, wierd, volgens de belofte van Syllaes verdoemrol, in vryheit gestelt, maer, vry zijnde, naer de belofte van de reden in 't algemeen, van de Tarpejaensche rots gestoten. De koning Clouys deê de drie dienaers van Cannacres, na dat zy hun meester aen hem verraden hadden, daer toe hy hen bekocht had, ophangen, in plaets van hen, volgens zijn belofte, goude wapenen te geven; ja hy dee hen, met hun vergelding aen de hals, ophangen.
Mahomet de tweede, zich van zijn broeder ontslaen willen- | |
| |
de, om de jaloesy van de heerschappy, volgens de gewoonte van hun geslacht, gebruikte daer toe een van zijn amptlieden, die hem, met veelheit van water, verstikte. Mahomet leverde, toen dit gedaen was, tot uitwissching van deze moort, de moordenaer in handen van des overleden moeder; want zy waren broeders alleen van des vaders wegen. Zy scheurde, in zijn tegenwoordigheit, de borst van deze moordenaer open, wroete met haer handen daer in om, rukte 't hart uit zijn lighaem, en wierp dat den honden voor. Ja 't is den genen zelve, die niet deugen, zeer zoet, dat zy, de vrucht van enig boos bestaen genoten hebbende, enige trek van goetheit en gerechtigheit, als tot een vergelding, en tot zalving van 't geweten, in alle zekerheit daer aen mogen knopen. Daer by, zy aenschouwen d'uitvoerders van zulke gruwelen als lieden, die hen zulks verwijten, en pogen, door hun doot, de kennis en getuigenis van zulk bedrijf te dempen. Maer, schoon men u by geval daer af vergeld, om de gemene nootzakelijkheit niet van deze uitterste en wanhopige middel te beroven, zo houd nochtans de geen, die 't doet, schoon hy 't zelf ook is, u voor een vervloekt en verfoejelijk mensch. Ja hy houd u voor groter verrader, dan de geen, die 't doet, tegen de welk gy het zijt: want hy bespeurt de boosheit van uw gemoed, zonder enig voorwerp te hebben. Maer hy gebruikt u, gelijk men d'overgeven menschen tot d'uitvoering van 't hoge recht gebruikt; een ampt zoo nut, als oneerlijk. Daer is boven de nuttigheit van zodanige bevelen ook noch gemeenmaking van geweten. Sejanus dochter, die naer zekere Romeinsche wetten niet met de doot gestraft mogt worden, om dat zy maecht was, wierd eerst, om aen de wetten plaets te geven, door de beul verkracht, en daer na verworgt: in voegen dat niet alleen de hant, maer ook de ziel van de beul, een slavin van 't gemeene nut was. Ik vind zeer eerlijk, dat, toen Amurath d'eerste, om de straf tegen zijn onderzaten te verzwaren, die bystant aen zijn zoons weêrspannigheit hadden gedaen, beval dat hun naeste magen de hant tot deze uitvoering lenen zouden, | |
| |
sommigen van hen liever verkozen ongerechtelijk aen een anders vadermoort schuldig gehouden te zijn, dan, door 't uitvoeren van 't gerecht, eigen magenmoorders te worden. Ja men ziet veel, die, om hun leven te beschutten, aengenomen hebben hun vrienden en medegezellen te hangen. Maer zeker, ik heb hen altijt van snoder aert, dan de verhangenen, geacht. Men zegt dat Witold, vorst van Lituanien, beval dat de schuldige, ter doot verwezen, zich zelf met zijn eige hant doden zou; vermits hy vreemt vond dat een ander, onschuldig van de misdaet, tot een dootslag gebruikt zou worden. Als een dringende omstandigheit, of enig heftig en onverwacht ongeval, door de noot van zijn staet, de vorst van trou en reden doet afwijken, of hem anders uit zijn gewone plicht stoot, zo moet hy deze nootzakelijkheit een slag van de goddelijke roede toeëigenen. 't Is geen zonde; want hy heeft daer in zijn reden aen een andere reden, die krachtiger en algemener is, overgegeven: maer 't is zeker een ongeluk. In voegen dat ik aen een, die my vraegde, wat hulpmiddel, antwoorde, geen hulpmiddel. En zeker, zo hy tusschen deze twee uitersten beknelt was, (sed videat ne quaeratur latebra perjurio: maer dat hy toezie dat de meineedigheit geen schuilhoek vind,) hy moest het doen. Doch indien hy 't zonder beschroomtheit en achterdocht doet, zo is 't een teken dat zijn geweten in een quade stant staet. Zo iemant zo teer van geweten gevonden wierd, die geen geneezing zo waerd achte, dat hy zulk een bezwarelijke hulpmiddel daer toe gebruiken wilde, ik zou hem daerom niet te min achten. Hy zou niet verschonelijker en betamelijker verloren konnen gaen. Wy vermogen niet alles, maer moeten somtijts de toezicht van onz schip enkelijk aen 't beleit des hemels, gelijk aen 't leste anker, overgeven. Hoe kan hy gerechtiger toevlucht in deze noot nemen? Wat is hem min mogelijk om te doen, dan 't geen, 't welk hy niet dan met hindernis van zijn eer en trou kan doen? zaken, die misschien hem waerdiger behoorden te wezen, dan zijn eigen behouding, en volks welstant. Als hy, zonder iets te doen, God enkelijk tot | |
| |
zijn hulp roept, heeft hy dan niet te verhopen dat de goddelijke goetheit de hulp van een bovengewone hant niet aen een onbesmette en oprechte hant weigeren zal? Dit zijn gevarelijke en zelsame voorbeelden, en kranke uitzonderingen voor onze naturelijke regelen: men moet daer in wijken, maer met grote matigheit en omzichtigheit. Geen bezondere nuttigheit is waerdig dat wy dit gewelt onz geweten aen doen; maer de gemene nuttigheit wel, als zy schijnbaer en gewichtig is.
Timoleon beschutte zich tijdelijk van de vreemdigheit van zijn daet, door de tranen, die hy storte, gedenkende dat hy met een broederlijke hant de tyran gedoot had. En zeker, het pijnigde gerechtelijk zijn geweten, dat hy genootzaekt had geweest de gemene nuttigheit voor zulk een prijs van d'eerbaerheit zijner zeden te kopen. De Raet zelve, door zijn bedrijf van dienstbaerheit verlost, durfde niet volkomentlijk zoo hoog een zaek, die een dubbeld aengezicht had, beslechten. Maer de Syracusers quamen recht van pas om hun bescherming, en om een bequaem Veltoverste te verzoeken, om hun stat in haer eerste waerdigheit te stellen, en Sicilien van veel tirannen, die 't verdrukten, te zuiveren. De Raet van Corinthen zond dieshalven Timoleon derwaerts, met deze nieuwe verklaring, dat, naer dat hy zich wel of qualijk in zijn ampt droeg, hun vonnis gestreken zou worden, of tot voordeel van zijn vaderlants verlosser, of tot nadeel van zijn broeders moordenaer. Dit seldsaem besluit heeft enige verschoning op 't gevaer van 't voorbeelt, en op 't belang van zo vreemd een daet. Zy deden wel dat zy hun oordeel daer af ontlastten, of elders, en op andre inzichten lieten steunen. Timoleons bedrijf in deze reis maekte zijn zaek wel haest beter; zo treffelijk betoonde hy zich in alles. 't Geluk, dat hem in de ruwigheden, die hy in dit treffelijk werk te verwinnen had, verzelde, scheen hem van de goden, tot zijn rechtvaerdiging genegen schijnende, gezonden te zijn. 't Gemerk van deze is verschonelijk, zo 'er iets verschonelijk kan wezen. Maer 't nut van de vermeerdering van de gemeene inkomst, die den Ro- | |
| |
meinsche Raet tot een dekmantel in dit snood besluit, dat ik nu verhalen zal, verstrekte, is niet krachtig genoech om zodanig een gerechtigheit voor laster te beschutten. Zekere steden hadden zich, voor gelt, met bevel en toelating van de Raet, van L. Syllaes handen vrygekocht. De zaek verviel weêr in een nieu geding. De Raet vonnisde dat zy, gelijk te voren, schatbaer zouden zijn, en dat 'et gelt, dat zy besteed hadden, om zich vry te kopen, ook verloren voor hen zou zijn. De burgerlijke oorlogen brengen dikwijls snode voorbeelden voort. Wy straffen de bezondere lieden om 't geen, dat zy van ons gelooft hebben, toen wy anders waren. Een zelve rechter doet de straf van zijn verandering aen de geen, die 'er geen schult toe heeft, dragen. De meester geesselt zijn leerling om zijn kloek begrip; en de geleide zijn blinde. Zeker een schrikkelijk afbeeltsel van de gerechtigheit. Daer zijn valsche en zachte regelen in de Philosophy. 't Voorbeelt, dat men ons voorstelt, om 't bezonder niet boven de gedane beloften te stellen, heeft niet gewichts genoech, door d'omstandigheit, die zy 'er onder vermengen. Gy zijt door de rovers gevangen: zy hebben u vrygelaten, na dat zy u met eed hadden doen beloven, dat gy zekere som aen hen betalen zoud. Men zegt t'onrecht dat een vroom man, uit hun handen zijnde, van zijn eed ontslagen is, zonder te betalen. 't Is zo niet. 't Geen de vrees my eens heeft doen willen, ben ik gehouden zonder vrees te willen. Schoon de vrees alleen mijn tong, zonder mijn wil, overweldigt heeft, nochtans ben ik gehouden de beloften van mijn tong te voldoen. Hier in alleen heeft de nalating van onze belofte in 't bezonder belang plaets, dat is als wy iets, dat van zich zelf boos en ongerechtig is, belooft hebben. Want het recht van de deucht moet voor 't recht van onze verbintenis gaen.
Ik heb welëer Epaminondas in de rijg der uitmuntentste mannen gestelt, en hou 't noch staende. Hoe hoog stelde hy d'inzicht van zijn bezondere plicht, die nooit een mensch, die hy verwonnen had, dode, die om dit onwaerdeerlijk goet, te we- | |
| |
ten de vryheit weêr aen zijn Vaderlant te geven, beschroomt was in een tyran, of zijn deelgenoten, zonder rechtsgebruik, te doden, en die de geen, die onder zijn vyanden, of in de strijt zijn vrient of gast niet spaerde, voor een boos mensch achte, schoon hy anders een goed burger was? Daer ziet gy een man, rijk van bedenkingen. Hy vermengde de wreedste en geweldigste menschelijke daden met goetheit en beleeftheit, en noch de zuiverste, die men in de school der Philosophy vind. Was 't natuer of konst, die dit gemoed, zo vereelt en hardnekkig tegen de pijn, doot en armoede, tot zulk een zachtmoedigheit en goetaerdigheit vermorwde? Hy, van wapenen en bloet bedekt, verstrooit een volk, dat tegen alle anderen, behalven tegen hem, onverwinnelijk was, en, in zodanig een gevecht zijn vrient, waerd of gast ontmoetende, wijkt ter zijden. 't Is een wonder eenige gedaente van gerechtigheit in zulke daden te konnen vermengen. Maer Epaminondas alleen kan daer zachtmoedigheit en zuivere oprechtigheit in vermengen. D'een zegt tot de Mamertynen dat d'inzettingen geen gang onder de gewapende lieden hebben; een ander tot de Wijkmeester, dat de tijt van 't recht en van d'oorlog twee waren; en de darde dat het geruisch der wapenen hem belette de stem van de wetten te horen: naer Epaminondas was niet belet om die van de heusheit en beleeftheit te hooren. Had hy het gebruik van aen de Musen t'offeren als hy ten oorlog trok, niet van zijn vyanden geleert, om deze woede en heftigheit van d'oorlog door hun zoetigheit en vrolijkheit te matigen? Laet ons, dewijl wy zo groot een leermeester hebben, niet vrezen te belijden, dat 'er iets tegen de vyanden zelf ongeoorloft is, en dat het gemeen belang, tegen 't bezonder belang, niet alles van alle behoort t'eisschen, en dat alle dingen niet vrystaen aen een eerlijk man, voor de dienst van zijn Koning, van de gemene zaek, en van de wetten. Dit is een onderwijs, voor de tijt bequaem. Wy behoeven onz gemoed niet met yzere wapenen te laten vereelden; 't is genoech dat onze schouders zich daer toe gewennen. 't Is genoech dat | |
| |
men zijn pen in d'inkt, en niet in 't bloet doop. Indien 't grootmocdigheit, en d'uitwerking van een zelsame en zonderlinge deucht is, de vrientschap, bezondere verplichtingen, zijn woort, en 't maegschap, om 't gemene nut, en om d'Overheit te gehoorzamen, te verachten, zo is 't zeker genoech, om ons daer in t'ontschuldige, dat 'et een grootmoedigheit is, die niet in Epaminondas wonen kan. Ik verfoey de verwoede aenmaningen. Laet ons den boosaerdigen, bloetdorstigen en verraders deze schijn van reden ontneemen. Laet ons deze leelijke en uitzinnige gerechtigheit verlaten, en de goedertierenste voorbeelden navolgen. Hoe veel vermag de tijt en 't voorbeelt? Een van Pompejus krijgsknechten, in een gevecht van de burgerlijke oorlog tegen Cinna, onvoordacht zijn broeder, die aen d'andere zijde was, gedoot hebbende, dode ook terstont zich zelf van schaemte en droefheit. Een ander krijgsknecht verzocht, eenige jaren daer na, in een andere burgerlijke oorlog van dit zelve volk, vergelding van zijn hooftlieden, om dat hy zijn broeder gedoot had. Men oordeelt qualijk van d'eer en schoonheit van een daet naer zijn nuttigheit; en men besluit qualijk, dat men acht dat yder daer toe verplicht is, en dat 'et, nut zijnde, voor yder eerlijk is.
|
|
Auteursrechtvrij