|
| |
Het XXXIX hooftstvk.
De begeerten van de min zijn de geweldigsten, naer sommiger oordeel; waerom: hoe zy door onze voorouders gebreidelt wierden. Xenocrates bedwingsaemheit. D'innerlijke begeerten zijn geen zatheit onderworpen. Minneryen van Iulius Cesar, Mahomet, en Ladislaüs van Napels, die rampzaligh omkomt. Cesar noch eerzuchtiger, dan minachtig: zijn welspreekentheit, en soberheit. Zijn minnery met Catoos zuster aen Cato ontdekt. Treffelijke voorbeelden van zijn goedertierentheit aen zijn vyanden. D'eerzucht alleen dempt zijn andere schoone deuchden. D'eerzucht overtreft de minlust. Spurina bederft de schoonheit van zijn aengezicht. De matiging is grooter deucht dan 't lijden.
DE Philosophy acht haer middelen niet qualijk besteed te hebben, als zy d'opperste heerschappy van onze ziel, en de macht van onze begeerten in de toom te houden, aen de reden overgegeven heeft. De genen, die oordeelen dat 'er geen geweldiger lusten zijn, dan de zodanigen, die uit liefde spruiten, hebben dit tot een waen, dat zy vat aen de ziel, en aen 't lighaem krijgen, en dat de hele mensch daer af verheert word; in voegen dat de gezontheit zelf daer aen hangt, en de geneesmiddelen somtijts gedwongen zijn hen tot koppeling te dienen. | |
| |
Maer men zou in tegendeel ook konnen zeggen, dat de vermenging van 't lighaem ook afslach en verzwakking daer in brengt: want zodanige begeerten zijn de zatheit onderworpen, en tot zelfstandige hulpmiddelen bequaem. Veel, hun gemoed van de gedurige ontroeringen, uit deze begeerte veroorzaekt, verlossen willende, hebben de delen zelf, die ontstelt en verhit waren, afgesneden. Anderen hebben de kracht en hitte daer af, door gedurig gebruik van koude dingen, als edik en sneeu, geheel neergeworpen. De haire kleden onzer voorouders strekten tot dit gebruik; want zy weefden stukken van paertshair, van de welken sommigen onder hen hemden, en anderen gordels, om hun lendenen te wrijven, maekten. Een Vorst zeide my onlangs, dat hy in zijn jonkheit, op zeker feestdag, in 't hof van Koning François d'eerste, daer al de werrelt verçiert was, lust kreeg om dit hairgewaed, dat hy noch van zijn vader over had, aen te trekken; maer dat hy, hoe yverig hy ook was, niet tot aen de nacht kon wachten, om dat uit te trekken, en dat hy 'er lang ziek af was: en voegde 'r by, dat 'er, naer zijn oordeel, geen hitte van de jeucht zo geweldig was, die door 't gebruik van deze hulpmiddel niet gebluscht wierd. Zeker, hy heeft misschien de grootste hitte daer af niet beproeft. Want d'ervarentheit toont ons dat zulk een onsteltenis zich dikwijls onder strenge en harde klederen verschuilt, en dat de haire kleden niet altijt de genen, die hen dragen, bedwingsaem maken. Xenocrates ging hier in strenger te werk. Want zijn leerlingen brachten, om zijn bedwingsaemheit te beproeven, de vermaerde hoer Laïs heel naekt, uitgezondert met de wapenen van haer schoonheit, en haer aenlokselen, in zijn bed. Maer Xenocrates, bespeurende dat, tot weêrwil van zijn redenen en regelen, 't weêrspannig lighaem ongehoorzaem begon te worden, deê de leden, die naer deze weerspannigheit geluistert hadden, branden. In tegendeel, de tochten, die geheel in 't gemoed bestaen, gelijk eerzucht; gierigheit, en d'anderen, geven meer werk aen de reden, die hierin alleen door haer eigen middelen geholpen kan worden. Deze | |
| |
begeerten zijn ook geen zadheit onderworpen, maer verhitten en vermeerderen door de genieting. 't Voorbeelt van Julius Cesar alleen kan genoeg zijn om ons d'ongelijkheit dezer begeerten te vertonen. Want niemant was ooit meer tot de geneuchten van de min genegen. Zijn grote zindelijkheit tot zich zelf is 'er een getuigenis af: want hy gebruikte daer toe de lafste middelen, die toen in gebruik waren. Hy was blank, schoon en vrolijk van gedaente, vol van aengezicht, en zwart en wakker van ogen, zo men Suetonius daer in geloven mag: want de beelden, die men tot Romen van hen ziet, gelijken deze schildery in alles niet. Hy had, behalven zijn vrouwen, die hy viermael veranderde, en zonder de minneryen van zijn jonkheit met Nicomedes, Koning van Bithynien, meê te tellen, de maegdom van deze zo vermaerde Koningin van Egipten, Cleopatra; getuig, de jonge Cesario, die daer af geboren wierd. Hy minde tot Romen ook Posthumia, Servius Sulpitius gemalin; Lollia, Galbinius echtgenoot, en Tertulla, Crassus huisvrou. Ja hy minde ook Mutia, gemalin van de grote Pompejus. Dit was, zeggen de Historieschrijvers, d'oorzaek , die Pompejus bewoog haer te verstoten: maer Plutarchus belijd niets hier af geweten te hebben. De Curioos, vader en zoon, verweten sedert aen Pompejus, toen hy Cesars dochter troude, dat hy zwager van een man wierd, die hy zelf welëer Egysthus genoemt had. Hy onderhield noch, boven dit getal, Servilia, Catoos zuster, en Marcus Brutus moeder; daer uit, gelijk yder achte, de grote liefde, die hy Brutus toedroeg, sproot, om dat hy in een tijt geboren was, in de welk hy ogenschijnelijk van hem kon gesproten wezen. Ik acht hem dieshalven met recht, zo my dunkt, voor een man, die tot deze ontucht genegen, en van een verliefde aert, en van een verliefde aert was. Maer d'andere tocht, te weten d'eerzucht, daer af hy ook zeer heftig gewond was, tegen de min ten strijt komende, deê haer terstont de plaets ruimen. Dit doet my aen Mahomet, die Constantinopelen won, en de Grieksche naem geheel verdelgde, gedenken: want ik weet geen, in de welk deze twee tochten gelijkelijker | |
| |
geëvenaert waren. Hy was zo wel een hoerendop, als een krijgs man. Maer als zy by malkander in een mensch zijn, zo overtreft de twistzucht altijd de minnezucht, die, schoon het buiten zijn naturelijke tijt was, noit volle macht over hem kreeg, dan toen hy van ouderdom overladen, en onbequaem om de lasten van d'oorlog te dragen was. 't Geen, 't welk men tot een tegenbewijs van Ladislaüs, Koning van Napels, verhaelt, is gedenkwaerdig. Deze Veltoverste, hoewel dapper en eerzuchtig, stelde zich, tot voornaemste ooggemerk van zijn eerzucht, voor,
d'uitvoering van zijn wellust, en de genieting van een zuivere schoonheit. Zijn doot was desgelijks. Want hy, de stat Florence zoo lang en hard belegert hebbende, dat d'inwoonders met hem van verdrag begonnen te spreken, beloofde op te breken, op voorwaerde dat zy een dochter van hun stat, van uitmuntende schoonheit, van de welke hy had horen spreken, aen hem leveren zouden. Zy waren gedwongen hem dit toe te staen, en 't gemeen bederf door een bezonder gewelt te verhoeden. Zy was de dochter van een vermaert geneesmeester in zijn tijt, die, zich in zo snood een nootzakelijkheit bedraeit ziende, een hoge aenslag voornam. Toen yder zijn dochter vercierde, en haer met kostelijke juwelen, die haer by deze nieuwe minnaer aengenaem zouden maken, oppronkte, gaf hy aen haer ook een neusdoek; die kostelijk van reuk en werk was, die zy in haer bykoomst by haer minnaer gebruiken zou, gelijk zy gewonelijk in dat gewest doen. Deze neusdoek, die hy bedektelijk vergiftigt had, aen deze kraekbeenen en open gaten wrijvende, blies zijn vergift zo krachtig in, dat hun warm zweet in kout veranderde, en zy beide in malkanders armen storven.
Ik keer weêr tot Cesar. Zijn geneuchten deden hem niet een ogenblik tijts spillen, of iets van 't geen, 't welk zich tot zijn verheffing vertoonde, verwaerlozen. Deze drift beheerschte zo volkomelijk al d'anderen, en bezat zijn ziel zo machtig, dat hy hem sleepte daer hy begeerde. Zeker, ik vergram by my zelf, als ik in d'andere dingen de grootheit van deze man, en de treffelijke | |
| |
eigenschappen, die in hem waren; aenmerk; en zo groot een kennis in alle wetenschappen, dat 'er byna geen konst is van de welke hy niet geschreven heeft. Hy was zodanig een redenaer, dat veel zijn welspreekentheit boven die van Cicero gestelt hebben. Ja Cicero zelf achte, naer mijn gevoelen, dat hy hem in dit deel niet veel bezweek. Zijn twee Anticatoos wierden voorname lijk geschreven om de welsprekentheit van Cicero, in zijn Cato gebruikt, op te wegen. Voorts, was 'er ooit een gemoed zo wakker, werkelijk, en geduldig in d'arbeit als 't zijn? 't welk noch ongetwijffelt met veel wonderlijke, levendige, naturelijke en ongeveinsde zaden van deuchden verciert was. Hy was zonderling sober, en zo weinig lekker in zijn eten, dat hy, toen hem eens medecijnölie, in plaets van andere, over zekere maeltijd voorgezet wierd, onbeschroomdelijk daer af at, om zijn waert niet te beschamen. Hy deê op een ander tijt zijn brootbakker geesselen, om dat hy hem ander, dan gemeen broot, voorgedischt had. Cato zelf zeide gewonelijk van hem, dat hy d'eerste sober man was, die d'ondergang van zijn vaderlant bevordert had. Wat dit aengaet, dat Cato hem eens dronkaert noemde, dat gebeurde in dezer voegen. Terwijl zy beide in de Raet waren, daer men van Catilinaes samenzwering sprak, van de welke Cesar verdacht was, wierd hem heimelijk een brief gebracht. Cato, achtende dat dit iets was, daer af de samengezworenen hem verwittigden, parste hem die over te geven; 't welk Cesar genootzaekt was te doen, om een groter verdachtheit te schuwen. Dit was by geval een minnebrief, die Servilia, Catoos zuster, aen hem schreef. Cato, die gelezen hebbende, wierp hem die weêr toe, zeggende; hou daer dronkaert. Dit schijnt, zeg ik, eer een woort van gramschap en heftigheit, dan een uitdrukkelijk verwijt van dit gebrek: gelijk wy dikwijls de genen, die ons quellen, met d'eerste lasternaem, die ons in de mont komt, lasteren, schoon zy de genen, daer meê treffen, niet eigen zijn. Daer by, dit gebrek, 't welk hem door Cato verweten wierd, is zeer gemeen met het geen, daer in hy Cesar betrapt had. Want Ve- | |
| |
nus en Bachus willen gaerne by malkander zijn, gelijk 't spreekwoort zegt.
De voorbeelden van zijn zachtmoedigheit en goedertierentheit tot de genen, die hem verongelijkt hadden, zijn ontellijk; behalven noch de genen, die hy vergaf terwijl de burgerlijke oorlog in haer voortgang was; die hy, gelijk hy in zijn eigen schriften aenwijst, gebruikte om zijn vyanden aen te lokken, en hen zijn toekomende heerschappy min te doen vrezen. Maer indien deze voorbeelden niet genoech zijn, zo betonen zy ons nochtans een wonderlijk betrouwen en grootmoedigheit in deze man. Hy heeft dikwijls hele heiren, die hy verwonnen had, aen zijn vyant weergezonden, zonder andere verplichting, dan hem te begunstigen, of ten minste niet tegen hem in d'oorlog te dienen. Hy heeft groote hooftmannen van Pompejus tot drie of viermael gevangen, en hen ook zo dikwijls in vryheit gestelt. Pompejus deê al de genen, die hem niet in d'oorlog verzelden, voor vyanden verklaren: maer Cesar deê uitroepen, dat hy al de genen, die zich stil hielden, en die zich niet tegen hem wapenden voor vrienden hield. Hy zond den hooftlieden, die van hem tot zijn vyant overliepen, hun wapenen, paerden en reistuig na. Hy liet den steden, die hy met gewelt gewonnen had, in vryheit van zodanig een zijde, als 't heur beliefde, te verkiezen, en gaf heur geen andere bezetting, dan de geheugenis van zijn zachtmocdigheit en goedertierentheit. Hy verbood in de dag, toen de grote strijt van Pharsalia aenging, dat men niet, dan als 't hoge noot deê, de handen aen de Romeinsche burgers zou leggen. O wat stoute trekken, naer mijn oordeel! 't Is geen wonder dat de genen, die in onze tijden burgerlijke oorlogen aenrechten, zijn voorbeelt niet navolgen. Dit zijn bovengewone middelen, die alleen door Cesars geluk, en door zijn wonderlijke voorzienigheit gelukkelijk beleit konden worden. Zeker als ik d'onvergelijkelijke grootmoedigheit van deze man aenmerk, zo verontschuldig ik de zege, van dat zy, in zo onbillik een zaek, zich niet van hem ontslagen, maer zich aen zijn zijde begeven heeft.
| |
| |
Voort, om weêr tot zijn goedertierentheit te keren, wy hebben veel eigen voorbeelden daer af in de tijt van zijn heerschappy, toen hy, alles in zijn handen hebbende, niet behoefde te veinzen. Gajus Memmius had bitse vertogen tegen hem gemaekt, daer op hy heftig weêr geantwoort had, en liet echter niet af om hem daer na tot het Burgemeesterschap te vorderen. Cajus Calvus, die veel lasterlijke gedichten tegen hem gemaekt had, berou hier af hebbende, wilde met hem verzoenen. Cesar, dit verstaende, nodigde hem hier toe, met eerst aen hem te schrijven. Catullus, die hem, onder de naem van Marmuta, zo levendig deur de hekel had gehaelt, zijn onschult daer af voor hem doende, bleef die dag by hem ten avontmael. Hy, verwittigt dat sommigen quaet van hem spraken, deê niets anders daer in, dan dat hy in een van zijt openbare vertogen verklaerde, dat hy daer af verwittigt was. Hy hate zijn vyanden niet, en vreesde hen noch minder; en, verstaende dat enige samenzweringen tegen zijn leven gemaekt wierden, vernoegde zich met opentlijk af te kondigen, dat zy hem bekent waren, zonder d'aenheffers daer af te vervolgen. Wat d'eerbiedigheit, die hy zijn vrienden toedroeg, aengaet, Cajus Oppius, met hem geëten hebbende, bevond zich qualijk. Hy liet dieshalven d'enige herberg, die daer was, aen hem, en lag de hele nacht op 't harde in d'open lucht. Wat zijn gerechtigheit belangt, hy deê een van zijn dienaers, die hy zonderling beminde, doden, om dat hy by de vrou van een Romeinsch ridder geslapen had, schoon niemant daer over klaegde. Geen mensch gebruikte meer bezadigtheit in zijn voorspoet, of stantvastigheit in zijn tegenspoet. Maer al deze schone eigenschappen wierden door deze verwoede drift van eerzucht verstikt, van de welke hy zich zo liet vervoeren, dat men lichtelijk kan bewijzen, dat zy de bestierster van al zijn werken was. Zy maekte hem van een milt man een algemene rover, om deze quisting te voldoen, en deê hem deze snode woorden spreken, dat hy de boze en overgeve menschen, zo zy hem in de bevordering van zijn verheffing getrou hadden geweest, zo wel als d'op- | |
| |
rechte lieden uit al zijn vermogen beminnen en vorderen zou, en maekte hem zo dronken in ydele verwaentheit, dat hy zich, in tegenwoordigheit zijner medeburgers, durfde beroemen, dat hy deze grote Romeinsche Gemeente tot een naem zonder
gedaente en lighaem gemaekt had; ja dat zijn antwoorden heden voor wetten moesten verstrekken. Hy ontfing de Raet, tot hem komende, zittende, en dulde dat men hem aenbad, en hem, in in zijn tegenwoordigheit, goddelijke eer bewees. Kort, deze eenige zonde bluschte, naer mijn oordeel, de schoonste en beste natuur, die 'er ooit was, en maekte zijn roem hatelijk by alle vromen, om dat hy zijn eer in d'ondergang van zijn vaderlant, en in d'omkeering van de machtigste en bloejenste gemeente, die ooit ter werrelt geweest heeft, zocht. Men zou in tegendeel veel voorbeelden van grote mannen konnen vinden, die door de wellust het beleit der zaken vergeten hebben; gelijk Marcus Antonius, en anderen: maer ik twijffel niet of d'eerzucht zal de liefde opwegen, als deze twee tochten in gelijke schalen leggen.
Om weêr op 't rechte spoor te komen, 't is veel dat men zijn begeerten door d'overweging van de reden kan breidelen, en door gewelt zijn leden kan dwingen in plicht te blijven: maer men vind weinig voorbeelden van zodanigen, die zich om 't belang van hun naesten hebben gegeesselt, en die zich van deze zoete drift, die ons kittelt, ontslaen, en die zich van d'aengename tocht, die zy gevoelen in van anderen bemint te worden, beroven; ja noch min, die hun bevalligheit, die 'er oorzaek af is, haten, en hun schoonheit verdoemen, om dat anderen daer door ontsteeken worden. Doch dit is 'er nochtans een voorbeelt af. Sputina, jongeling van Thoscane, met een wonderlijke en zoo uitsteekende schoonheit begaeft zijnde, dat de bedwingsaemste ogen de glans daer af niet verdragen konden, niet vernoegt met zoo veel koortsige en hittige herten, die hy over al ontstak, zonder hulp te laten, wierd met een verwoede gramschap tegen zich zelf, en tegen deze schone gaven, die de natuur aen hem geschonken had, ontsteeken, als of men een anders misdrijf aen | |
| |
haer wijten moest. Hy schond en bedorf niet veel wonden de schoonheit, daer meê de natuur zijn aengezicht zo rijkelijk beschonken had. Ik, wat my aengact, ben meer over zulke dingen verwondert, dan ik heur prijs. Deze overmaet is een vyant mijner regelen. 't Voorneemen daer af was goet en oprecht, maer had, naer mijn oordeel, voorzichtigheit gebrek. Wat dan, zo de leelijkheit sedert strekte om anderen te trekken tot de zonde van verachting, haet of nijt, om d'eer van zo zelsaem een lof, of van laster, vermits men dit gewelt een verwoede eerzucht toeëigenen kan? Is 'er enige gedaente, van de welke de zonde, zo zy wil, geen oorzaek, om zich in eniger wijze t'oeffenen, kan vinden? 't Had gerechtiger en ook eerlijker geweest dat hy van deze gaven, door de natuur aen hem verleent, een voorbeeldelijke deucht en regeling had gemaekt. De genen die zich aftrekken van de gemeene plichten, en van dit ontellijk getal van moejelijke regelen, die een vroom man aen 't burgerlijk leven binden, doen naer mijn zin een schoone spaerzaemheit, wat punt van bezondere wrangheit daer in kan wezen. 't Is eenigsins sterven, om de straf van wel te leven te vlieden. Zy mogen eenige andere prijs hebben, maer zy hebben, zo my dunkt, de prijs van zwarigheit nooit gehad. 't Is misschien lichter zich geheel zuiver van 't vrouwelijk geslacht te houden, dan in alles recht en behoorlijk in 't gezelschap van een vrou te leven. Men behoeft in d'armoede geen zo naeuwe toezicht, als in d'overvloet, om wel te verspreiden. 't Gebruik, naer de reden beleid, heeft meer zwarigheit in, dan d'onthoudelijkheit. De matiging is een kommerlijker deucht, dan de lijdsaemheit. 't Welleeyen van de jonge Scipio heeft ontellijke wijzen, en 't welleeven van Diogenes niet dan een. 't Leste leven overtreft de gewoone leevens zo verre in onnozelheit, als d'uitmuntende en volmaekten haer in kracht en nuttigheit overtreffen.
|
|
Auteursrechtvrij