|
| |
Het XXXVIII. hooftstvk.
Vergelijking van de Cardinael van Lottheringen by Seneca. Lastelijke beschrijving weêrgelegt. Gebreken van Dion Cassius Historieschrijver. Plutarchus door Bodinus van ongeleertheit en valsheit beschuldigt, om dat hy treffelijk van de Lacedemonische jeught schrijft, wordt beschermt. Wonderlijk gedult van de Lacedemonische jeught, en verscheide voorbeelden daer af. Grote stantvastigheit van een Spaensch lantman, en van een vrou. Epicharis genoemt, en van enige anderen. Hardnekkigheit der vrouwen. Wy willen alles naer ons vernuft oordelen. Ander voorbeelt, door Bodinus tegen Plutarchus bygebracht, weêrgelegt. Plutarchus is niet eenzijdig in 't vergelijken van de Romeinen by de Grieken, van de welken enigen de Romeinen overtroffen hebben. Hoe hy hen gelijkt.
DE gemeenzaemheit, die ik met Seneca en Plutarchus heb, en de bystant, die zy aen mijn ouderdom en geschriften doen, die enkelijk van hun roof opgebout zijn, verplichten my hun eer voor te spreken. Wat Seneca aengaet, ik heb, onder ontellijke boekjes, die dien van de gezuiverde godsdienst, zo zy zich noemen, tot voorstant van hun zaek uitstrojen, die dikwijls uit een goede hant komen, doch echter tot beter zaken behoren gebruikt te worden, 't welk jammer is, welëer een ge- | |
| |
zien, dat, om de gelijkheit te vergroten en vol te maken, die 't met de heerschappy van Koning Karel de negende, met die van Nero maekt, de Cardinael van Lortheringen by Seneca gelijkt, vermits hun beider staet gelijk is, en zy beide de voornaemsten in de heerschappy van hun Vorsten geweest, en hun macht, handel en zeden niet veel verschilt hebben. Zeker, de Schrijver daer af doet, naer mijn gevoelen, den Cardinael grote eer aen, want hoewel ik ook van de genen ben, die zijn vernuft, welspreekentheit, yver tot de godsdienst, en de dienst tot zijn Koning hoog acht; daer beneffens zijn geluk van in een eeuw geboren te zijn, in de welke hy zo nieu en ongemeen was, en ook zo nootzakelijk voor de gemeente, die zodanig een geestelijk man, van zulk een edeldom en waerdigheit, en tot zulk een ampt bequaem, behoefde: zo acht ik nochtans, om de waerheit te zeggen, zijn vernuft nergens na zodanig, en zijn deucht niet zo oprecht, zuiver en bestandig, als die van Seneca. Dit boek, daer af ik spreek, maekt, om tot zijn gemerk te komen, een zeer lasterlijke beschrijving van Seneca, en trekt zijn lasteringen uit de Historicschrijver Dion, diens getuigenis ik geensins geloof. Want hy is ongestadig, en noemt Seneca somtijts zeer wijs, en een dootvyant van Neroos gruwelen, en somtijts gierig, woekeraer, eerzuchtig, laf, wellustig, en t'onrecht zich een Philofooph veinzende. Maer Senecaes deucht schijnt zo levendig en wakker in zijn schriften, en zijn verantwoording op enigen van zijn betichtingen, als van zijn rijkdom en overmatige quisting, is zo klaer, dat ik geen getuigenissen, daer tegen strijdende, geloven zal. Dat meer is, 't is redelijker dat wy in zodanige dingen der de Romeinsche, dan de Grieksche en uitheemsche, Historieschrijvers geloven. Tacitus en d'anderen spreken zeer eerlijk van zijn leven, en van zijn doot, en schilderen hem in alle dingen als een uitmuntend en deuchdelijk man af. Ik wil geen ander verwijt tegen Dions oordeel bybrengen; dan dit, 't welk onschuwelijk is, dat is, dat hy zo zwak en krank gevoelen van de Romeinsche zaken heeft, dat hy de zaek van | |
| |
Julius Cesar tegen Pompejus, en die van Antonius tegen Cicero durft staende houden en rechtveerdigen.
Laet ons nu tot Plutarchus komen. Jan Bodinus is een goed Schrijver, heeft meer oordeel, dan't gesnor der Schrijvers van zijn tijt, en is waerdig dat men op hem let: maer ik vind hem nochtans wat te roekeloos in deze plaets van zijn Onderwijs van de Historie, daer hy Plutarchus niet alleen van onwetentheit (want ik zou hem hier in laten begaen hebben, dewijl dit my niet aengaet) beschuldigt, maer ook van dat deze Schrijver somtijts ongelooffelijke en heel fabelachtige dingen (dit zijn zijn woorden) schrijft. Zo hy enkelijk gezegt had, de dingen anders, dan zy zijn; dit was geen grote berisping: want wy nemen 't geen, dat wy niet gezien hebben van een ander, en, op goed geloof. Ik zelf bevind dat hy somtijts een zelve historie verscheidelijk verhaelt: want men vind Hannibals oordeel van de drie treffelijkste Veltoversten, die 'er ooit geweest hadden, anders in 't leven van Flaminius, dan in dat van Pyrrhus. Maer hem te betichten van ongelooffelijke en onmogelijke dingen voor gangbaer gelt genomen te hebben, is de geen, die best van oordeel is van gebrek van oordeel betichten. Ziet hier een voorbeelt daer af. Hy verhaelt, zegt Bodinus, dat een jongen van Lacedemonien zich de hele buik van een vos, die hy gestolen had, en verborgen hield, liet verscheuren, ja tot stervens toe, eer hy zijn dievery ontdekte. Ik bevind voor eerst dat dit voorbeelt qualijk uitgekozen is; dewijl men zwarelijk de pogingen van de krachten des gemoeds bepalen kan, daer wy in tegendeel van de lighamelijke krachten beter wetten om hen te bepalen, en te kennen hebben. Maer zo dit my te doen had gestaen, ik zou liever voorbeelden van deze tweede slagh bygebracht hebben, van de welken men eenigen vind, die niet zoo wel te gelooven zijn: gelijk onder anderen 't geen, 't welk hy van Pyrrhus vertelt, die zo gewond als hy was, aen zijn vyant, geheel gewapent zijnde, zo zwaer een slag met zijn zwaert gaf, dat hy hem van't hooft tot aen de benen kloofde; in voegen dat het lighaem zich in twee delen scheide. Ik | |
| |
vind in 't voorbeelt, 't welk hy bybrengt, geen groote wonderdaet, en neem d'ontschuldiging, daer meê hy Plutarchus beschut, niet voor goet aen, dat is, dat hy 'er bygevoegt heeft, gelijk men zegt; om ons te waerschuwen, en ons geloof op te houden. Want zo dit geen dingen waren, die door achtbaerheit en eerbiedigheit van d'outheit aengenomen zijn, hy zou zelf geen dingen, die uit zich zelf ongelooffelijk zijn, aengenomen, of ons die, om gelooft te worden, voorgestelt hebben. Men kan ook gemakkelijk zien dat hy dit zo men zegt in deze plaets hier niet toe gebruikt, dewijl hy zelf ons elders voorbeelden, in zijn tijt gebeurt; en zwarelijker te geloven, van 't gedult der Lacedemonische kinderen verhaelt: gelijk ook dat, 't welk van Cicero getuigt word, die, zo hy zegt, daer by was; te weten dat men tot aen hun tijt kinderen in deze proef van gedult, daer toe men hen voor Dianaes autaer beproefde, vond, dat zy verdroegen dat men hen geesselde, tot dat het bloet hen overal afliep, niet alleen zonder te krijten, maer ook zonder te zuchten, ja dat sommigen daer gewillig 't leven lieten. Voeg hier noch by 't geen, dat Plutarchus, en veel anderen met hem verhalen; dat is dat een Lacedemonische jongen, dien, terwijl hy offerde, een gloejende kool in de mou viel, zijn hele arm liet braden, tot dat de reuk van 't gebraden vleesch in de neus der bystaenders quam. Daer was, naer hun gewoonte, niets, aen 't welk hun achting meer hing, en van 't welk zy meer schande en schaemte te lijden hadden, dan van in dievery betrapt te worden. Ik heb de hoogheit dezer mannen zo ingedronken, dat ik, heel anders dan Bodinus, deze vertelling niet alleen gelooffelijk acht, maer ook niets, dat vreemt en wonderlijk is, daer in vind. De historie van Sparta is vol van ontellijke strenger voorbeelden. Marcellinus verhaelt, ter zake van dievery, dat 'er tot aen zijn tijt noch geen pijniging gevonden was, die d'Egiptenaren, in dit misdrijf betrapt, 't welk zeer gemeen onder hen was, dwingen kon alleen hun naem te zeggen. Een Spaensche lantman, ter pijniging gebracht, om de deelgenoten des moorts van de Schout Lucius Piso te melden, riep in 't mid- | |
| |
den der pijnen, dat zijn vrienden niet zouden wijken, maer in alle zekerheit by hem blijven, en zeide dat de zaek zulk een last niet leed, dat hy iets melden zou: in voegen dat men in d'eerste dag geen ander bericht van hem kreeg. Hy, 's anderen daegs weêr naer de pijniging gebracht, scheurde en slingerde heftig onder de handen van zijn wachters, en kneusde zijn hooft tegen een muur, 't welk aen hem de doot veroorzaekte.
Epicharis, de wreetheit van Neroos lijfdienaers verzaed, en hun branden, sagen en pijngereetschap verdragen hebbende, zonder iets in de gehele dag van de samenzwering t'ontdekken, wierd 's anderen daegs weêr ter pijniging gevoert, schoon haer leden van de voorgaende dag heel gebroken en gekneust waren. Maer zy, van haer rijgsnoer een strik gemaekt hebbende, stak haer hooft daer in, en worgde door de zwaerheit van haer lighaem. Schijnt 'et niet dat zy, dus wel gemoed om te sterven, en d'eerste pijnen t'ontgaen, haer leven tot een proef des gedults van de voorgaende dagh gegeven heeft, om met deze tyran te spotten, en anderen tot gelijke aenslagen tegen hem aen te manen? De geen, die naer de dingen die in de burgerlijke oorlogen geschied zijn, verneemt, zal in onze eeuw, en in onze verwijfde hoop, voorbeelden van groter gedult en hardnekkigheit, dan dat van d'Egiptenaers, vinden, ja zodanigen, die waerdig zijn by de genen, die wy van de Lacedemonische deucht verhaelt hebben, geleken te worden. Men vind slechte lantlieden, die zich liever de zolen der voeten lieten roosten, de vingers afscheuren, en de bloedige oogen, door het toeknijpen van een tou, dat men hen om 't voorhooft toewrong, uitvallen, dan zich te laten op losgelt zetten. Ik heb 'er een af gezien, die geheel naekt voor doot in een gracht gelaten was; zijn hals was heel bloedig en gezwollen, uit oorzaek van een strop, die 'er noch aenhing, met de welkc, men hem, aen een paertsstaert gebonden, de gehele nacht voortgesleept had. Zijn lighaem was op veel plaetsen deurgesteken, niet om hem te doden, maer om hem vrees en pijn aen te doen: ja hy had zo veel geleden, dat hy de spraek en 't gevoel verloren | |
| |
had, en had, zo hy zeide, besloten liever duizent doden te sterven, (en zeker, hy had, zo veel de pijn aengaet, al meer dan een geleden) dan iets te beloven; en nochtans was 't een der rijkste boeren van dat gewest. Hoe veel heeft men gezien, die zich geduldelijk lieten roosten en verbranden, om vreemde en onbekende gevoelens. Men vind hondert en hondert vrouwen, die men eer in gloejend yzer zou doen bijten, dan heur een waen, die zy in gramschap gevat hebben uit de tanden rukken. Zy verharden tegen de slagen en dwang. De geen, die de vertelling van de vrou verzierde, die, schoon zy niet dreigen en slagen bestraft wierd, niet afliet van haer man luisbos te heten, en die, in 't water geworpen, en te gront zinkende, noch de handen opstak, en boven haer hooft de luizen noch scheen te knippen, bedacht een vertelling, van de welke men noch dagelijks de waerheit in de hardnekkigheit der vrouwen ziet. De hardnekkigheit is een zuster van de stantvastigheit, ten minste in kracht en sterkheit. Men moet niet van 't geen, dat mogelijk en niet mogelijk is, naer 't geen, 't welk naer onze zin gelooffelijk of ongelooffelijk is, oordelen. 't Is een grote zonde, in de welke nochtans het meeste deel der menschen valt, (ik spreek dit niet voor Bodinus) dat is dat zy 't geen, 't welk zy zelven niet willen of konnen doen, zwarelijk van een ander konnen geloven. Yder meent dat hy de volmaektste in de menschelijke natuur is, en dat men naer hem al d'anderen regelen moet. De dingen, die niet met zijn zin overeenkomen, zijn verdicht, en valsch. Vertelt men hem iets van 't vermogen, en van de werken van een ander? 't eerst, dat hy tot berading van zijn oordeel roept, is zijn eigen voorbeelt. Zodanig als 't by hem gestelt is, zodanig gaet ook 't beloop des werrelts. O gevarelijke en onverdragelijke bottigheit! Ik aenmerk, wat my aengaet, enige menschen, inzonderheit onder d'ouden, die my verre overtreffen. Hoewel ik klarelijk mijn onmacht, in hem op dụizent treden achter aen te volgen, bespeur, zo laet ik nochtans niet hen met 'et gezicht te volgen, en verminder niet hun macht, die hen dus verheft, en | |
| |
bespeur eenigsins zaet daer af my. Ik zie wel de streek, die zy nemen, om dus op te klimmen, en ben over hun hoogheit verwondert, en omhels deze opheffingen, die ik zeer treffelijk vind; en zo mijn krachten zulks niet bereiken konnen, nochtans begeeft mijn oordeel zich gaerne daer toe.
't Ander voorbeelt, dat hy van d'ongelooffelijke en heel fabelachtige dingen, van Plutarchus gesproken, bybrengt, is dat Agesilaüs door d'Ephoren in boete gewezen wierd, om dat hy de harten en willen zijner burgeren alleen tot hem getrokken had. Ik weet niet wat teken van valsheit hy daer in vind; maer zo veel is 'er af, dat Plutarchas van dingen spreekt, die beter aen hem, dan aen ons behoorden bekent te zijn. 't Was ook niet nieus in Grieken, dat de menschen gestraft en gebannen wierden, alleen om dat zy al t'aengenaem aen hun burgers waren; getuig d'Ostracismus en Petalismus. Daer is noch, in deze zelve plaets, een andere beschuldiging, die my voor Plutarchus verstoort, te weten daer hy zegt, dat hy die Romeinen by de Romeinen, en de Grieken by de Grieken, maer niet de Grieken by de Romeinen wel gevoegt heeft getuig hier af (zegt hy) Demosthenes en Cicero, Cato en Aristides, Sylla en Lysander, Marcellus en Pelopidas, Pompejus en Agesilaus, achtende dat hy de Grieken bejonstigt, om dat hy hen zulke ongelijke medegenoten geeft. Zeker, dit is 't best, dat Plutarchus heeft, aen te tasten. Want de getrouheit en oprechtigheit van zijn oordelen vergelijkt de gewichtigheit en verborgentheit in zijn vergelijkingen, die 't wonderlijkste deel van zijn werken zijn, en in 't welk hy, naer mijn oordeel, zijn meeste vlijt gedaen heeft. Hy is een Philosooph, die ons de deucht leert. Laet ons zien of wy hem van dit verwijt van onbillijkheit en valsheit konnen beschutten: 't Geen, 't welk naer mijn oordeel, aen Bodinas oorzaek hier toe gegeven heeft, is deze grote en uitbarstende glans der Romeinsche namen, die wy in 't hooft hebben. Wy menen dat Demosthenes d'eer van een Burgemeester, Burgemeesterlijke Stedehouder en Schatmeester van zo groot een ge- | |
| |
meente niet gelijk kan zijn. Maer de geen, die de waerheit van de zaek, en de menschen in zich zelven, (op 't welk Plutarchus meest geoogt heeft) bezict, en eer hun aert, verstant en zeden, dan hun tret overweegt, ik meen, in tegendeel van Bodinus, dat hy bevinden zal dat Cicero en d'oude Cato voor hun medegenoten moeten zwichten. Ik zou liever, zo ik dit voorneemen had gehad, het voorbeelt van de jonge Cato, by Phocion geleken, gekozen hebben; want men zou in dit paer een waerschijnelijker ongelijkheit, tot voordeel van de Romein, vinden. Wat Marcellus, Sylla, en Pompejus aengaet, ik zie wel dat hun krijgsdaden uitmuntender, heerlijker en treffelijker zijn, dan die van de Grieken, die door Plutarchus by hen gepaert zijn: maer de treffelijkste en dapperste daden, zowel in d'oorlog, als elders, zijn niet altijt de vermaertsten. Men vind somtijts namen van hooftlieden, onder de glans van andere namen, die niet zo waerdig zijn, verstikt; gelijk Labienus, Ventidius, Telesius, en veel anderen. En zeker, zo ik klagen wilde, zou ik niet voor de Grieken konnen zeggen, dat Camillus niet by Themistocles, de Gracchen niet by Agis en Cleomenes, en Numa niet by Lycurgus te gelijken zijn? Maer 't is zotheit de dingen, die zo veel aengezichten hebben, by een trek te willen oordelen. Schoon Plutarchus hen te zamen koppelt, zo maekt hy hen nochtans niet gelijk. Wie kan 't verschil naeukeuriger en zorgvuldiger aenwijzen? Maekt hy de verwinningen, krijgsdaden, de macht der heiren, door Pompejus beleid, en zijn zegepralen met dien van Agesilaüs gelijk? Ik geloof niet, zegt hy, dat Xenophon zelf, zo hy noch leefde, schoon men hem toeliet alles, dat hy begeerde, tot voordeel van Agesilaus te schrijven, hem by Pompejus zou durven gelijken. Spreekt hy van Lysander by Sylla te gelijken? Daer is, zegt hy, geen vergelijking in, noch in getal van strijden, noch van verwinningen. Want Lysander won niet, dan de twee scheepsstrijden; en zo voort. Dit is den Romeinen niets onttrekken, om dat hy hen alleen by de Grieken stelt. Hy doet hen geen ongelijk, hoe groot een verschil dat 'er ook in | |
| |
wezen kan. Hy weegt hen niet geheel tegen malkander. Daer is in 't algemeen geen voorrecht. Hy vergelijkt slechs de stukken en omstandigheden d'een na d'ander, en oordeelt hen verscheidelijk. Dieshalven, indien men hem van eenzijdigheit wilde overtuigen, zo moest men enig bezonder oordeel uit hem kiezen, of in 't algemeen zeggen, dat hy gefaelt had in zulk een Griek by zulk een Romein gevoegt te hebben, om dat 'er anderen waren, die 'er beter mee overeenquamen.
|
|
Auteursrechtvrij