|
| |
Het XXXVI. hooftstvk.
Tegen de roekeloosheit der berispers van de schriften der anderen. Kennis zonder oordeel, en oordeel zonder kennis konnen in ons zijn. Welke nieuwe boeken behagelijk zijn. De boeken van Amadijs veracht. Des Autheurs gevoelen van Arioste, Ovidius en Axioche van Plato. Zinrijkheit van Esopus fabelen. Oordeel over verscheide Poëten in 't Latijn. Virgilius
| |
| |
treffelijkheit. Lucanus deftigheit. Terentius aertigheit. Lucretius t'onrecht by Virgilius en Aristote geleken: ook Terentius by Plautus. Oordeel over onze speeldichters. Vergelijking van Catullus en Martialis: van Eneas en Roeland; en van Plutarchus en Seneca. Oordeel van Ciceroos schriften, en van zijn brieven aen Atticus.Onnozelheit van Ciceroos Poësy, en lof van zijn welsprekentheit. De jonge Cicero doet een geesselen, om dat hy zijn vaders welsprekentheit veracht had. Laërtius lof. Cesars treffelijkheit in zijn schriften. Eenvoudige Historischrijvers. Aert der middelmatige Historieschrijvers. Welke historien goet zijn. Misslagen in Cesars schriften bevonden. Lof en laster van Guicciardin in zijn schriften. Oordeel over de historie van Comines, Bellay, Ionville, en Eginhard.
IK twijffel niet dat ik somtijts van dingen spreek, die beter en verstandelijker door de genen, die hun werk daer af maken, verhandelt zijn. Maer dit is warelijk een poging van de naturelijke, en geensins van de verkregen krachten; en de geen, die my van botheit overtuigt, zal niets tegen my doen. Want ik zou naeuwelijks aen anderen van mijn redenen antwoort willen geven, dewijl ik my zelf geen reden daer af geef, of my zelf voldoe. Dat de geen, die naer wetenschap tracht, haer ter plaets, daer zy te vinden is, zoekt: maer wat my aengaet, daer is niets, 't welk ik min betracht. Dit zijn enkele uitdrukselen van mijn zinnelijkheden; door de welken ik niet de dingen, maer my zelf poog te tonen: ik zal misschien eens kennis daer af hebben, of heb haer weleer gehad, naer dat 'et geval my ter plaets, daer zy verklaert wierden, gebracht heeft; maer ik heb 'er heden geen geheugenis af. Schoon ik my enigsins in de boeken oef- | |
| |
fende, ik kan nochtans niets daer af onthouden. Ik heb geen zekerheit toegezegt, dan alleen te tonen hoe verre heden de kennis, die ik 'er af heb, strekt. Dat men dan niet op de stoffe, maer op de gestalte, die ik 'er aen geef, wacht. Bezie of ik in 't geen, 't welk ik leen, iets heb konnen kiezen, om de vinding, die altijt van my koomt, op te helpen, en te verrijken. Want ik doe, niet in mijn begin, maer in mijn gevolg, den anderen 't geen spreken, 't welk ik, of door zwakheit van mijn tong, of door zwakheit van mijn vernuft, niet zo wel uitbrengen kan. Ik tel niet, maer weeg 't geen, dat ik leen. Want zo ik het door 't getal had willen geacht maken, ik zou my niet tweemael zo veel belast hebben. Zy zijn alle, of weinig schilt 'er aen, zo vermaert en oud van naem, dat zy, zo my dunkt, zich zelven genoech, zonder my, noemen. Zo ik iets van hen in redenen, vergelijkingen of bewijzingen tot my trek, en onder 't mijne versmelt, ik verzwijg met voordacht de Schrijver daer af, om de roekeloosheit dezer haestige vonnissen, die zich over alle schriften, en inzonderheit over nieuwen, daer af de schrijvers noch leven, verspreiden. Ik laet toe dat zy aen Plutarchus een slag op mijn hooft geven, en dat zy in my Seneca verspreken en lasteren. Ik wil mijn zwakheit onder hun hoge achting verbergen. Ik zal de geen beminnen, die my weet uit te schudden, maer door gaeuheit van oordeel, en door 't enig onderscheit van de kracht en schoonheit der redenen. Want ik, die gebrek van geheugenis heb, weet niet wien ik hen toeëigenen zal. Ik bespeur wel, als ik my zelf bezie, dat mijn tuin geen zo kostelijke bloemen, die ik 'er gezaeit vind, voortbrengt, en dat al de vruchten van mijn vernuft dat niet vergoeden konnen. Ik ben gehouden hier af reden te geven, of ik my zelf ook tegenspreek, en of er ook zonde of verwaentheit in mijn redenen is, die ik niet gevoel, of die ik niet gevoelen kan, als men hen my vertoont. Want het gebeurt dikwijls dat 'er enige missagen onze ogen ontsnappen; maer de zwakheit van oordeel bestaet hier in, dat men hen niet zien kan, als een ander ons die aenwijst. De weten- | |
| |
schap en waerheit konnen zonder oordeel by ons zijn; en 't oordeel kan 'er ook zonder wetenschap en kennis wezen. Ja de kennis van d'onwetentheit is een der schoonste en zekerste getuigenissen, die ik vind.
Ik heb geen ander geleide, om mijn stukken aen malkander te voegen, dan 't geval. Ik vergader mijn beuzelingen zodanig, als zy my voorkomen, nu in gedrang, en dan achtervolgens. Ik wil dat men mijn gewone en naturelijke gang zodanig, als hy is, ziet. Ik laet my zodanig voortgaen, als ik my vind. Dit zijn ook zodanige zaken, daer in men wel onkundig mag wezen, en onvoordacht daer af spreken. Ik wenschte wel dat ik een volmaekter kennis van de dingen had, maer begeer haer niet zo dier, als zy kost, te kopen. Mijn voorneemen is 't overige van mijn leven zoetelijk, en niet kommerlijk te verslijten. Daer is niets, om 't welk ik mijn hooft breken wil. De wetenschap, hoe hoog geacht, is my zo veel niet waert. Ik zoek niets in de boeken, dan om my, door een eerlijke bezigheit, daer in te vermaken; of, zo ik daer in blok, ik zoek 'er niets, dan de konst, die van mijn zelfs kennis handelt, en die my leert wel te leven, en wel te sterven. Zo ik enige duisterheit daer in vind, ik bijt my zelf de nagels daerom niet af, maer scheid 'er af, na dat ik een storm of twee daer op gedaen heb. Zo ik daer op staen bleef, ik zou my zelf, en mijn tijt spillen; want ik heb een voorbarige en voortvarende geest. 't Geen ik met d'eerste koomst niet vind, zal ik noch min zien, zo ik my hardnekkig daer aen hou. Ik doe niets zonder blygeestigheit; en d'aenhouding, en al te stijve blijving daer aen verblint, bezwaert en vermoeit mijn oordeel. Mijn gezicht verbijstert daer in: ik moet het dieshalven daer af trekken, en wat verquikken: gelijk men, om van de glans van scharlaken t'oordelen, ons beveelt d'ogen daer over te laten gaen, en dat tot verscheide malen t'aenschouwen. Zo dit boek my niet behaeg, ik kies een ander, en dat noch alleen als de walging van niets te doen my bevangt. Ik bemoei my weinig met nieuwe boeken, om dat d'ouden my volmaekter | |
| |
en ernstiger schijnen, en ook weinig met Grieksche, om dat mijn oordeel niet in een kinderlijke kennis bezich kan zijn. Onder de nieuwe boeken, die ik lezenswaerdig acht, en alleen tot vermaek strekken, vind ik Bocatius Decameron, Rabelays, en de kusjes van Johannes Secundus, zo men hen dezc naem geven mag. Wat de boeken van Amadijs van Gaule, en zodanige andere schriften meer aengaet, zy zijn nooit by my in achting geweest, zelf niet in mijn kintsheit. Ik zal noch dit, of stoutelijk, of roekelozelijk, zeggen, dat deze grijze en doffe ziel zich niet alleen niet van Arioste, maer ook niet van Ovidius laet kittelen. Zijn gemakkelijkheit en vindingen, die my welëer opgetogen hebben, konnen my nu naeuwelijks ophouden. Ik zeg vrymoedig mijn gevoelen van alle dingen, ja ook van dien, die misschien mijn kennis overtreffen en die ik buiten mijn macht houd. 't Geen, dat ik 'er van zeg, is ook om de maet van mijn gezicht, en niet om de maet der dingen te verklaren. Als ik my af keerig van Platoos Axiocha gevoel, als van een werk, dat zonder kracht is, ten aenzien van zulk een Schrijver, zo geeft mijn oordeel zich zelf geen geloof daer in. Het is niet zo verwaent, dat 'et zich tegen d'achtbaerheit van zo veel oude vermaerde gevoelens stellen zal. Mijn oordeel houd zich onder zijn bestierders en meetsers, en wil liever met hen dwalen. Het berispt zich zelf, en veroordeelt zich, of om dat 'et zich aen de schors verlet, en niet tot op de gront deurdringen kan, of om dat 'et de zaek door een valsche schijn aenziet. Het vernoegt zich met zich van verwarring en ongeregeltheit te beschutten; en, wat zijn zwakheit aengaet, het kent haer, en belijd het gewillig. Het meent een rechte bedieding aen de schijn, die door zijn begrip hem vertoont worden, te geven, maer zy is zwak en onvolmaekt.
De fabelen van Esopus hebben ten meestendeel veel zinnen en beteekenissen. De genen, die hen verklaren, kiezen enig aengezicht daer af, dat wel op de fabel past. Maer dit is niet dan de schors. Daer zijn noch veel andere eigenschappen, die krachte- | |
| |
lijker en wezentlijker inwendig zijn, tot de welken zy niet deurdringen konnen. Daer hebt gy 'er mijn gevoelen af. Maer, om mijn streek te houden, ik heb altijt geacht dat Virgilius, Lucretius, Catullus, en Horatius in de Poësy de voornaemste plaets beslaen, en voornamelijk Virgilius in zijn Lantbou, 't welk ik 't volmaektste werk van de Poësy acht; in vergelijking van 't welk men lichtelijk bemerken kan dat 'er enige plaetsen in d'Eneidos zijn, daer aen d'Autheur, zo hy tijt had gehad, noch de hant gezet zou hebben. En zeker, Eneas vijfde boek schijnt my 't volmaektste van alle. Ik bemin ook Lucanus, en handel hem gaerne, niet zo zeer om zijn stijl, als om zijn eige waerde, en waerheit zijner gevoelens en oordelen. Wat de goede Terentius, en de bevallijkheit van de Latijnsche tael aengaet, ik vind hem wonderlijk, om de bewegingen des gemoeds, en de stant onzer zeden te vertoonen. Onze werken doen my yder ogenblik tot hem keren. Ik kan hen niet zo dikwijls lezen, of ik vind 'er noch enige nieuwe schoonheit en bevallijkheit in. De genen, die in de naeste tijden van Virgilius leefden, beklaegden zich van dat sommigen Lucretius by Virgilius geleken. Maer ik ben van gevoelen, dat dit warelijk een ongelijke vergelijking is. Doch ik kan naeuwelijks deze achting behouden, als ik my in eenige treffelijke plaets van Lucretius gehecht voel. Zo zy zich om deze vergelijking stoorden, wat zouden zy van de beestelijke en onbesuisde bottigheit der gener zeggen, die hem nu by Arioste gelijken? ja wat zou Arioste zelf daer af zeggen? o seculum inspiens & infacetum! ô dwaze en onheussche eeuw! Ik acht dat d'ouden noch meer over de genen te klagen hadden, die Plautus by Terentius, dan over de genen , die Lucretius by Virgilius geleken. 't Geen, 't welk grotelijks tot Terentius voordeel en achting strekt, is dat de vader van de Romeinsche welspreekentheit hem alleen, onder de genen van zijn staet, zo dikwijls in de mont heeft; en ook 't vonnis, 't welk d'eerste rechter van de Romeinsche Poëten van zijn medegenoot geeft. Ik heb dikwijls overdacht waerom in onze tijt de genen, die zich be- | |
| |
moejen met Comedien te maken, drie of vier bewijsredenen van dien van Terentius of Plautus gebruiken, om een van de hun daer af te maken. Zy hopen in een klucht vijf of zes vertellingen van Bocatius op malkander. 't Geen, 't welk hen dus veel stoffe doet te zamen rapen, is de wantrou van met hun eigen aertigheden te konnen bestaen. Zy moeten een lighaem, daer zy op steunen, hebben; en van hun eigen niet genoech hebbende om ons op te houden, willen dat de vertelling ons bezich houd. Maer 't gaet heel anders met mijn Terentius. De volmaektheit en aertigheit van zijn woorden doen ons de begeerte van zijn onderwerp verliezen. Zijn aerrigheit en bevallijkheit weerhouden ons overal. Hy is in alles zo aengenaem, en vervult onz gemoed zo met zijn aenlokkelijkheit, dat wy d'aertigheit van zijn fabel vergeten. Deze zelve inzicht trekt my al verder. Ik zie dat d'oude en goede Poëten de begeerte en betrachting, niet alleen der stuursche verheffingen van de Spanjaerden en Petrarchisten, maer ook zachter en gematigder punten die de verciering aller Poëtische werken der volgende eeuwen zijn, geschuwt hebben. Yder goed rechter zal zonder vergelijking meer prijzen de welbeschaeftheit in deze gestadige zachtigheit, en vloejende deftigheit van Catullus gedichten, dan al de prikkelen, daer meê Martialis de staert der zijnen besteekt. Catullus gedichten nijpen genoech zonder prikkels. Zy hebben overal 't geen, 't welk lachen veroorzaekt, en behoeven zich zelven niet te kittelen. Maer Martialis gedichten behoeven uitheemsche hulp. Zy behoeven zo veel te meer lighaems, als zy min geest hebben. Zy stijgen te paert, om dat zy niet kracht genoech, om op hun benen te staen, hebben. Gelijk in onze danssen deze lieden van verachte staet, die daer school af houden, om dat zy 't gelaet en de betamelijkheit van d'adel niet konnen vertonen, zich pogen door gevarelijke sprongen, en andere vreemde en guighelaers bewegingen geprezen te maken. De vrouwen zijn ook niet zo bedwongen in danssen, daer in verscheide bewegingen des lighaems zijn, als in de genen, daer in | |
| |
zy alleen een naturelijke tret behoeven te houden, en heur eigen gelaet, en gewone bevallijkheit te vertonen. Sommige gekken op een toonneel, dien deze konst eigen schijnt, zijn ons aengenaem, en verheugen ons grotelijks, schoon zy hun dagelijksche klederen, en hun gewoon gelaet vertonen: maer de leerlingen, en de genen, die noch niet zo ervaren in deze konst zijn, moeten zich 't aengezicht besmeren, zich geheel verkleeden, vreemde mijnen, en sporeloze grimmassen maken, om ons tot lachen te bewegen. Men bespeurt mijn begrip beter in de vergelijking van Eneas met Roeland de verwoede. Eneas gaet gedurig met een hoge en bestandige vlucht voort, en vervolgt altijt zijn streek. Maer Roeland springt en huppelt van d'een vertelling op d'ander, gelijk van tak op tak, en betrout zich niet op zijn wieken, dan voor een kleine sprong, en strijkt overal neêr, uit vrees van dat d'adem en kracht hem bezwijken zou.
Daer ziet gy welke Schrijvers my, in deze geschriften, best behagen. Wat d'andere lessen aengaen, die 't vermaek met een weinig vrucht vermengen, en daer door ik mijn gevoelens en zeden leer schikken; de boeken, die my meest daer toe dienen, zijn Plutarchus en Seneca. Zy hebben beide dit aenmerkelijk gemak voor mijn zeden, dat is dat de wetenschap, die ik daer in zoek, naektelijk vertoont word, en dat men geen lange arbeit, daer toe ik onbequaem ben, daer in behoeft te doen; gelijk de werkjes van Plutarchus, en Senecaes brieven zijn, die men voor het schoonste en nutste deel van hun geschriften houden mag. Men behoeft geen lang beraet, om zich daer toe te begeven, en men kan 'er uitscheiden als men wil: want zy hebben geen gevolg, en hangen niet aen malkander. Deze Schrijvers zijn in 't meeste deel van hun gevoelens nut en waerachtig. Hun geval deê hen ook omtrent in een zelve eeuw geboren worden. Zy waren beide leermeesters van twee Romeinsche Keizers, beide van uitheemsche landen, en beide rijk en machtig. Hun onderwijs is de balsem van de Philosophie; en word met een naekte en bequame gedaente vertoont. Plutarchus is eenpariger en be- | |
| |
standiger; Seneca woelender en verscheiden. Deze verhard zich, en poogt de deucht tegen de zwakheit, vrees, en zondige begeerten te wapenen: d'ander schijnt heur gewelt niet zo hoog t'achten, en haer zo te versmaden, dat hy niet uit zijn tret wil gaen, of zich op zijn hoede houden. Plutarchus heeft het gevoelen der Platonischen, zacht en bequaem voor de menschelijke gemeenschap: maer d'ander heeft het gevoelen der Stoïschen, en Epicurischen, verder van de gemene sleur verwijdert, maer naer mijn zin nutter en bestandiger in 't bezonder. Men bespeurt in Seneca, dat hy een weinig voor de dwinglandy der Keizeren van zijn tijt zwicht; want ik hou voor gewis dat hy met een gedwongen oordeel de zaek van Cesars edelmoedige moordenaers veroordeelt. Plutarchus is overal vry. Seneca is vol van zinspreuken, en Plutarchus van zaken. Seneca ontsteekt, en prikkelt aen; maer Plutarchus vernoegt en betaelt u beter. Hy leid, maer Seneca drijft ons. Wat Ciceroos werken aengaen, de genen; die my van hem tot mijn voorneemen konnen dienen, zijn de genen, die van de Philosophie, voornamelijk de Morale, handelen. Maer om onbeschroomdelijk de waerheit te belijden, (want als men de schaemte verloren heeft, is 'er voortaen geen breidel) zijn wijze van schrijven schijnt my verdrietig. Want zijn voorreedenen, bepalingen, vragen en uitleggingen beslaen 't grootste deel van zijn werk. Al 't merg, en al de kracht, die 'er in is, word door deze lange toestel verstikt. Zo ik een uur in hem te lezen ('t welk al veel voor my is) besteed heb, en overweeg wat zelfstandigheit ik daer uit getrokken heb, zo vind ik 't meeste deel des tijts niets dan wint; want hy is dan noch niet tot de bewijzingen, die tot zijn zaek strekken, en tot de redenen, die eigentlijk de knoop raken, die ik zoek, gekomen. Ik, die enkelijk wijzer, en niet geleerder of welspreekend begeerte worden, heb geen behagen in deze Logische en Aristotelische wetten. Ik wil dat men van 't achterste stuk begint. Ik weet wel wat de doot en wellust is: men behoeft heur niet voor my t'ontleeden. Ik zoek goede en bestan- | |
| |
dige redenen, die my leren 't gewelt daer af tegen te staen. De spitse vonden der letterkonstenaers, en de vernuftige samenhanging der woorden en twistreedenen dienen niet hier toe. Ik eisch zulke redenen, die terstont de twijffeling ter plaets, daer zy krachtigst is, aentasten: maer de zijnen hengelen slechs wat om. Zy zijn goet voor 't school, voor de pleitbank, en voor de predikatie, daer wy tijt om te slapen hebben. Wy zullen, na 't sluimeren van een vierendeel uurs, noch vroeg genoech komen, om de draet daer af weêr te vinden. Men moet dus tot de rechters spreken, die men met recht of onrecht verwinnen wil, tot de kinderen, en tot het gemeen, aen 't welk men alles zeggen moet. Ik wil niet dat men my opwekt, en wel vijftigmael roept, naer de wijze onzer krijgsboden: hoort toe! De Romeinen zeiden in hun godsdienst, hoc age, doe dit: wy zeggen in d'onze: sursum corda, heft de harten op. Dit zijn al verloren woorden voor my. Ik koom al bereid uit mijn huis. Ik behoef om my graeg te maken. Ik eet deze spijs wel raeu. Men vermoeit en verzaed my met deze voorspeelen, in plaets van my graeg te maken. Zal d'ongebondenheit des tijts my ook van deze schrikkelijke stoutheit beschutten, dat ik Platoos samenspraken slepende acht, en zeg dat zy zijn voorwerp verstikken? Wat raet, als ik zeg dat een man, die zo veel beter dingen te zeggen had, zijn tijt vergeefs met deze lange voorbereidende tusschenspraken spilt? Mijn onwetentheit zal my hier in, dat ik niets in de schoonheit van zijn tael zie, beter verontschuldigen. Ik zoek in 't algemeen zodanige boeken, die wetenschap gebruiken, en niet die haer stieren en regelen. De twee eersten, en Plinius, en huns gelijken hebben geen hoc age, doe dit: zy willen met lieden te doen hebben, die zelf daer af verwittigt zijn; of, zo zy een hebben, 't is een hoc age, doe dit, wezentlijk, en dat zijn lighaem afgescheiden heeft. Ik zie ook gaerne Ciceroos brieven aen Atticus, niet alleen om dat zy een zeer breet onderwijs van de Historie, en van de zaken van zijn tijt begrijpen, maer veel meer om daer zijn bezondere aert in t'ontdekken. | |
| |
Want ik ben zonderling begeerig om 't gemoed en d'eigen oordelen van mijn Schrijvers t'ontdekken. Men kan door hun geschriften, die zy voor al de werrelt ten toon stellen, wel van hun kennis en verstant, maer niet van hun zeden, of van hen zelf oordelen. Ik heb wel dikwijls beklaegt dat wy 't boek, 't welk Brutus van de deucht geschreven had, verloren hebben. Want het gaet wel dat men de konsten van de genen leert, die d'oeffening daer af weten. Maer dewijl de reden heel anders dan de redenaer is; zo wil ik alzo lief Brutus by Plutarchus, als by hem zelf zien. Ik zou liever willen weten de redenen, die hy in zijn hut tot iemant van zijn geheime vrienden sprak, dan de redenen, die hy 's anderen daegs zijn heir voorhield; en liever 't geen, dat hy in zijn vertrekkamer, dan 't geen, dat hy op de markt, en in de Raet deê. Wat Cicero aengaet, ik ben van 't gemeen gevoelen, dat 'er, buiten zijn geleertheit, niets treffelijk in zijn gemoed was. Hy was wel een burger van een zachte natuur, gelijk gemenelijk de vette en spotachtige lieden, als hy was, zijn. Maer hy was ook flaeuhartig, en van een eerzuchtige verwaentheit. Zeker, ik kan hem hier in niet verschonen, dat hy zijn Poësy waerdig geacht heeft om in 't licht te komen. Gedichten qualijk te maken is geen grote onvolmaektheit: maer 't is een gebrek in hem dat hy niet gevoelde hoe onbetamelijk zy voor zijn naem waren. Wat zijn welspreckentheit aengaet, zy is buiten vergelijking; en ik geloof dat geen mensch hem ooit gelijk zal worden. De jonge Cicero, die zijn vader nergens in, dan in de naem, gelijk heeft geweest, in Asia gebiedende, zag op zekere tijt veel vreemdelingen, en onder anderen Cestius, aen 't laegeinde van zijn tafel, vermits men dikwijls tot d'open tafelen der grote heren indrong. Cicero, Cestius ziende, vraegde aen een van de zijnen wie hy was, en dit tot twee of driemael toe, vermits hy elders op dacht, en 't geen, dat men hem antwoorde, vergat. De dienaer, om een zelve ding niet zo dikwijls te zeggen, en om hem dat door enige omstandigheden in te drukken, zeide tot hem; 't Is deze Cestius, van de welk men u gezegt | |
| |
heeft, dat hy uw vaders welspreekentheit, ten aenzien van de zijne, niet veel acht. Cicero, hierom vergramt, beval dat men deze armc Cestius aentasten zou, en deê, in zijn tegenwoordigheit, hem wredelijk geesselen: zeker een onbeleefde waerd. Men vind onder de genen zelven, die zijn welspreekentheit onvergelijkelijk geacht hebben, enigen, die daer in enige misslagen hebben bespeurt; gelijk deze grote Brutus, zijn vrient, zeide, dat zijn welspreekentheit fractam &elumbem, dat is gebroken en gekrakt was. De Redenaers, die naest aen zijn eeuw geleeft hebben, berispten ook in hem de grote betrachting van zekere lange toon aen 't einde van zijn sluitreedenen, en aenmerkten ook deze woorden, esse videtur, 't schijnt te wezen, die hy zo dikwijls daer in gebruikt. Ik, wat my aengaet, heb liever een toon, die korter valt, en die als afgesneden schijnt. Hy mengt ook zijn herhalingen somtijts, doch zelden, ruwelijk. Deze plaets klinkt noch in mijn oren: Ego verò me minùs diu senem esse mallem, quàm esse senem, ante quàm essem. Maer ik zou liever willen niet zo lang out wezen, dan out wezen, eer ik 't was.
De Historien zijn mijn grootste vermaek; want zy zijn aengenaem en gemakkelijk. De mensch in 't algemeen van de welk ik de kennis zoek, verschijnt daer levendiger, en volmaekter dan elders; en ook de verscheidenheit en waerheit van zijn innerlijke eigenschappen, in 't gros, en in 't bezonder, de verscheidenheit der middelen van zijn samenvoeging, en d'ongevallen, die hem dreigen. De genen, die 't leven der bezondere lieden beschrijven, behagen my best, en zijn my als eigen, om dat zy zich meer met de beradingen, dan met d'uitvallen, en meer met het geen, dat van binnen koomt, dan met het geen, dat van buiten toevalt, bemoejen. Plutarchus is dieshalven overal mijn waerd. Het moeit my grotelijks dat wy geen dozijn Laërtien hebben, of dat hy niet breeder gaet, of verstandiger is. Want ik ben zeer nieusgierig, zowel om de gevallen, en 't leven dezer grote leermeesters des werrelts, als om de verscheidenheit van hun leeringen en gevoelens te weten. Men moet, in deze oeffening der | |
| |
Historien, zonder onderscheit, alderhande andere oude en nieuwe Historien lezen, om de dingen, van de welken zy verscheidelijk spreken, te verstaen. My dunkt dat Cesar voornamelijk waerdig is om gelezen te worden, niet om de kennis van de historie alleen, maer om hem zelf; zo grote volmaektheit en uitmuntentheit heeft hy boven al d'anderen. Hoewel Salustius treffelijk is, zo lees ik nochtans Cesar met een weinig meer eerbiedigheit en achting, dan men de menschelijke werken leest. Want ik bezie hem nu in zijn daden, en wonderlijke grootheit, en dan in de zuiverheit,en onnavolgelijke effenheit van zijn tael, die niet alleen al de Historieschrijvers, gelijk Cicero zegt, maer misschien ook Cicero zelf, overtroffen heeft. Hy spreekt met zo grote oprechtigheit in zijn oordelen, van zijn vyanden, dat (zijn valsche schijn, daer meê hy zijn quade zaek, en de smet van zijn dodelijke eerzucht bedekt, uitgezondert) ik acht dat hy hier in alleen te berispen is, dat hy te karig in van zich zelf te spreken is. Want zo veel grote dingen konnen niet door hem uitgevoert zijn, zonder dat hy meer, dan hy schrijft, van 't zijn daer toe gedaen heeft. Ik bemin de Historien, die of heel eenvoudig zijn, of die uitmunten. D'eenvoudigen, om dat zy niets van 't hun daer onder mengen, en 't geen, dat tot hun kennis koomt, vergaderen, en op goed geloof alle dingen, zonder keur of wringing, aenteikenen, en ons oordeel tot de kennis der waerheit ongemoeit laten. Zodanig is onder anderen de goede Froissard, die met zo vrymoedig een oprechtigheit in zijn voorneemen voortgegaen is, dat hy, een misslag begaen hebbende zich geensins ontziet die te bekennen, en ter plaets, daer hy 'er af bericht is, te verbeeteren; en die ons ook de verscheidenheit der lopende geruchten, en de strijdige aenbrengingen, die men hem deê, vertoont. Dit is d'aert van een naekte en onopgepronkte Historie: yder kan zijn voordeel daer mee, zo verre, als hy verstant heeft, doen. De Historieschrijvers, die uitmunten, hebben oordeel om 't geen, 't welk waerdig is geweten te worden, te kiezen, en konnen van twee aenbrengingen de gene, die waerschij- | |
| |
nelijkste is, aenneemen. Zy oordelen de raden van de staet der Vorsten, en van hun zeden, en eigenen hen betamelijke woorden toe. Zy hebben reden, om achtbaerheit te nemen van onz geloof naer 't hun te regelen. Maer zeker, dit behoort niet, dan aen weinig lieden. De genen, die tusschen beide zijn ('t welk de gewoonste wijze is) verbrodden alles. Zy willen ons de brokken kaeuwen, en geven aen zich zelven verlof om t'oordelen, en dien volgens, om de Historie naer hun zin te buigen: want als 't oordeel d'een zijde verkiest, kan men zich niet wachten van de vertelling dwarsselings hier naer te wringen. Zy onderwinden zich de dingen, die waerdig zijn geweten te worden, te verkiezen, en verzwijgen dikwijls zulk een reden, en zulk een bezondere daet, die ons beter onderwijzen zou, en verduisteren, als ongelooffelijk, zulke dingen, die zy niet verstaen, ja misschien die zy niet wel konnen uitdrukken. Dat zy hun redenen en welspreekentheit onbeschroomdelijk ten toon stellen, en naer hun believen oordelen, maer dat zy ons ook iets, om na hen t'oordelen, nalaten; en dat zy, door hun verkortingen en verkiezing niets in 't geheel van de zaek verwarren of verwaerlozen, maer in al hun inkorting haer zuiver en onbesmet tot ons overzenden. Men verkiest gewonelijk, en voornamelijk in deze eeuwen, lieden van 't gemene volk tot dit ampt, alleen om deze inzicht van dat zy wel konnen spreken, als of wy zochten de letterkonst daer in te leren: in voegen dat de zodanigen, nergens anders toe gehuurt zijnde, en niets dan wint en geklap hebbende, zich alleen met dit deel voornamelijk bemoejen. Zy vergaderen dus, in bevallijke woorden, een schone samensmeeding der geruchten, die zy op de kruisstraten der steden vergaderen. De Historien, die men goet behoort t'achten, zijn alleen de genen, die door zodanigen geschreven zijn, die over de zaken zelve geboden, of die deelgenoten in hen uit te voeren waren, of ten minsten die anderen, deze gelijk zijnde, uitgevoert hebben. Zodanig zijn byna al de Grieksche en Romeinsche Historien. Want veel ooggetuigen hebben van een zelve zaek geschreven; vermits | |
| |
in die tijt de hoogheit en wetenschap gewonelijk by malkander gevonden wierden: en dieshalven, zo 'er enige misslagen in zijn, zy moeten zeer klein, en in een twijffelachtige zaek wezen. Wat kan men van een geneesmeester, van d'oorlog handelende, of van een schoolmeester, van de voorneemens der Vorsten sprekende, verhopen? Zo wy de grote yver, die de Romeinen daer in hadden, aenmerken willen, men behoeft hier toe niet, dan dit enig voorbeelt: Asinius Pollio vond in Cesars Historien enige misreekeningen, die hy begaen had om dat hy zijn ogen niet in alle plaetsen van zijn heir kon hebben, en om dat hy de bezonderheden gelooft had, die men hem van dingen, die niet klaer genoech waren, aenbracht, of ook om dat hy niet zorgvuldig genoech van de dingen, die zy in zijn afweezen gedaen hadden, onderricht was. Men kan hier uit bespeuren hoe teder dit onderzoek van de waerheit is, dewijl men in 't verhael van een strijt niet ор de kennis van de geen, die geboden heeft, of op de krijgslieden in 't geen, dat dicht by hen gebeurt is, niet betrouwen mag, zo men niet, naer de wijze der rechters, de getuigen tegen malkander brengt, en de voorwerpen op 't bewijs der omstandigheden van yder geval aenneemt. Zeker, wy hebben een flaeuwe kennis van onze zaken. Maer dit is genoechsaem, en naer mijn zin, door Bodinus verhandelt. Doch om mijn geheugenis een weinig t'ondersteunen, die zo zwak is, dat ik meer dan eens boeken, die ik eenige jaren te voren vlijtelijk deurgelezen, en met mijn aenteikeningen beklad had, weêr als nieu en my onbekent in de hant nam; zo heb ik sedert enige tijt voor een gewoonte genomen, dat ik aen't einde van yder boek (ik meen de genen, die ik niet meer dan eens gebruiken wil) de tijt, in de welk ik de deurleezing voleindigt, en 't oordeel, dat ik 'er in 't gros af gedaen heb, daer byvoeg; op dat dit my ten minsten de neiging, en 't algemeen gedenkbeelt vertoont, dat ik van de schrijver, door hem deur te lezen, ontfangen heb. Ik zal hier enige van deze aenteikeningen, die ik over enige tijt van mijn Guicciardin (want wat tael mijn boeken spreken, ik spreek tot hen met de mijne) | |
| |
gedaen heb. Hy is een vlijtig Historieschrijver, van de welk men, naer mijn gevoelen, volmackter, dan van enig ander Schrijver, de waerheit der dingen van zijn tijt leren kan. Hy heeft ook, in 't meeste deel daer af d'uitvoerder, in een eerlijke staet, geweest. 't Is niet waerschijnelijk dat hy, door haet, gunst, of verwaentheit, de zaken vermomt heeft, gelijk de vrymoedige vonnissen, die hy van de Groten geeft, betuigen, en voornamelijk van de genen, door de welken hy gevordert, en tot ampten geholpen was, gelijk van de Paus Clemens de zevende. Wat dit deel aengaet, daer in hy, zo 't schijnt, meest heeft gepoogt uit te munten, 't welk zijn uitspanningen en bedenkingen zijn, men vind 'er goeden in die zoete trekken hebben; maer hy te groot een vermaek daer in gehad. Want hy, niets ongezegt laten willende, schoon hy zo breet en ruim een stoffe, die byna oneindig is, heeft, word daer door laf, en begint een weinig naer 't schoolsgeklap te rieken. Ik heb in hem ook dit aengemerkt, dat hy, van zo veel werkingen en gemoeden, die hy oordeelt, en van zo veel bewegingen en raden, nooit een tot de deucht, godsdienst, en 't geweten brengt; als of deze delen geheel in de werrelt uitgebluscht waren. Dat meer is, hy werpt ook d'oorzaek van alle werken, hoe schoon in schijn zy van zich zelven zijn, op enige zondige gelegentheit, of op enig voordeel. 't Is onmogelijk te denken dat onder zulk een ontellijk getal van werken, daer af hy oordeelt, niet een daer af is, die door de reden te voorschijn koomt. Zeker, geen bederf kan de menschen in 't algemeen zo bevangen hebben, of iemant ontsnapt noch deze besmetting. Dit doet my vrezen, dat hier in een weinig aen zijn smaek ontbreekt; en misschien heeft hy van een ander naer zich zelf geoordeelt. In mijn Philippes de Comines is dit: gy zult 'er de tael zoet en aengenaem, met een naturelijke eenvoudigheit, in vinden: de vertelling, daer in d'oprechtigheit van de Schrijver klarelijk blinkt, zuiver, en, van zich zelf sprekende, vry van verwaentheit, en, van anderen sprekende, afgezondert van gunst en haet: zijn redenen en vermaningen meer met goede yver en waerheit, dan met uit- | |
| |
gezochte genoechsaemheit verzelt, en overal met ontzag en achtbaerheit, die een man van goede afkomst, en in grote zaken opgevoed, vertonen. Wat de geheugschriften van mijn Heer du Bellay aengaen, 't is altijt aengenaem de dingen door de genen, die beproeft hebben hoe men hen beleiden moet, beschreven te zien. Maer men bespeurt onweersprekelijk in deze twee heren een grote krak in de vryheit van schrijven, die in d'ouden van hun slach blijkt: gelijk in de Heer van Joinville, huisgenoot van S. Louys, Eginhard, Cancelier van Carolus Magnus, en van verscher geheugenis in Philippes de Comines. 't Is hier eer een pleit voor de koning François, tegen Keizer Karel de vijfde, dan een Historie. Ik wil niet geloven dat zy, zo veel de zaek in 't algemeen aengaet, iets verandert hebben; maer 't oordeel der uitvallen dikwijls tegen reden tot voordeel der Franschen te wringen, en 't geen, dat hun meester meest treffen zou, achter te laten, is hun ampt; getuig hier af hebben wy in de Heren van Montmorency en van Biron, die 'er in vergeten zijn: ja de naem alleen van Mevrou d'Etampes word 'er niet gevonden. Men kan de verborgen werken bedekken; maer 't geen, 't welk aen al de werrelt bekent is, en de dingen, die gemene en gewichtige uitwerkingen meegesleept hebben, te verzwijgen, is een onverschonelijk misdrijf. Kort, de geen, die volkomen kennis van de koning François, en van de dingen, die in zijn tijt gebeurt zijn, begeert, moet, zo hy my gelooft, zich elders keeren. De vrucht, die men hier doen kan, is door 't bezonder verhael der strijden en krijgsdaden, in de welken deze edelingen geweest hebben, en enige bezondere woorden en werken van enige Vorsten van hun tijt, en de lagen en handelingen, door de Heer van Langey beleid, in de welken veel dingen, waerdig om geweten te worden, zijn, en ongemene bedenkingen gevonden worden.
|
|
Auteursrechtvrij