Bloemhof der doorluchtige voorbeelden

Daer in door ware, vreemde en deftige geschiedenissen, leeringen en eygenschappen, alles dat de mensch tot nut en vermaek verstrekken kan, te bemerken is

Het XXXV. hooftstvk.

Ongestadigheit der menschelijke zaken, in Marius, en in Bonifacius Paus. Neroos treffelijke reden in 't ondertekenen van een dootvonnis. D'ongestadigheit is 't gewoonste gebrek van onze natuur. Onstanvastigheit der ouden. Augustus zelsa-

[p. 301]

me veranderlijkheit. De stantvastigheit is 't einde, en de volmaektheit des deuchts. Empedocles berisping aen d' Agrigentinen om hun gulzigheit, en getimmer. Zekere dochter springt tot een veinster uit, om 't gewelt van een krijgsknecht t'ontgaen, schoon zy niet zeer kuis is. De gezontheit en overvloet verhinderen de dapperheit; voorbeelden in Antigonus en Lucullus krijgsknechten. Chason, door Mahomet bekeven, begeeft zich in de doot; aenmerkingen daer op. Ongestadigheit van 't gemoed. De weldaet moet alleen naer d'inzicht geoordeelt worden. Alexanders grote dapperheit met enige smetten besmet. De deucht moet om zich zelve gevolgt worden. 't Geval vermag veel op ons. De genen, die hun landen en lanthuizen wel onderhielden, wierden onder de Milesiers bequaem tot de bestiering van 't gemeen geacht. Hoe grote macht d'eerzucht, gierigheit en onkuisheit op ons hebben.

DE genen, die zich in 't naspeuren der menschelijke werken oeffenen, vinden zich nergens meer in belemmert, dan in die te schikken, en een gelijke glans te geven: want zy strijden gemenelijk op zulk een vreemde wijze tegen zich zelven, dat 'et onmogelijk schijnt dat zy uit een zelve winkel gekomen zijn. De jonge Marius bevond zich nu een zoon van Mars, en dan van Venus. De Paus Bonifacius d'achtste trad, gelijk men zegt, als een vos in zijn ampt, betoonde zich daer in als een leeu, en storf als een hont. Wie zou geloven dat Nero, dit ware afbeeltsel van de wreetheit, toen men hem vergde, om, volgens de gewoonte, 't vonnis van een dootschuldige t'onderteekenen, uitrięp: Och dat ik niet schrijven kon! zo beklemde hem 't hart, om een man ter doot te verwijzen. 't Is alles zo vol van zodanige voorbeelden, en yder kan zo veel daer af voor zich zelf te voorschijn brengen, dat ik niet vreemt vind dat verstandige lie-

[p. 302]

den somtijts grote moeite doen, om deze delen op hun behorelijke plaets te schikken; dewijl d'ongcstadigheit my 't gemeenste en schijnbaerste gebrek van onze natuur schijnt. Daer is enige schijn om oordeel van een mensch, naer de gemeenzaemste werken van zijn leven te doen: maer uit oorzaek van de naturelijke ongestadigheit onzer zeden en gevoelens, heeft my dikwijls gedocht, dat de goede Schrijvers zelf t'onrecht gepoogt hebben een vast en bestandig gevolg van ons te maken. Zy verkiezen een algemene trek en gedaente, en, dit afbeeltsel volgende, vonnissen al de werken van een mensch daer naer, en zeggen dat 'et veinzing is, zo zy 't niet genoech konnen wringen. Augustus is hen ontsnapt, en te gaeu geweest: want men vind in deze man zo schijnbaer, haestig en gedurig een verscheidenheit van zijn werken in 't geheel beloop van zijn leven, dat de stoutste rechters zelf 't vonnis daer af niet hebben durven uitspreeken. Ik geloof van de menschen niets zwarelijker, dan de stantvastigheit, en niets lichter dan d'ongeftadigheit. Men kan in de gehele Outheit naeuwelijks twaelf mannen vinden, die in hun leven een wisse streek gehouden hebben; 't welk nochtans 't voornaemste gemerk van de wijsheit is. Want om haer, zegt een oude, in een woort te begrijpen, en om al de regelen van onz leven in een regel te bevatten, 't is een zelve ding altijt willen en niet willen. Ik zou niet, zegt hy, verwerpen dat men 'er byvoegde: zo de wil gerechtig is. Want zo hy niet gerechtig is, kan hy niet altijt dezelfde wezen. Zeker, ik heb welëer gehoort dat de zonde niets anders is, dan een ongeregeltheit, en een gebrek van mate; en dieshalven is 't onmogelijk dat men de stantvastigheit daer aen koppelen kan. Demosthenes zegt, zo men vertelt, dat overweging en berading 't begin, en stantvastigheit 't einde, en de volmacktheit van alle deucht is. Zoo wy met overleg een weg inslaen, 't zal altijt de beste zijn: maer niemant heeft 'er op gedacht. Onze gewoonte is de neigingen van onze lusten ter rechter, en slinkerhant, voorwaerts en achterwaerts, naer dat de wint der gelegentheden ons drijft, te volgen. Wy bedenken 't geen,

[p. 303]

dat wy willen, niet dan terstont als wy 't willen, en veranderen gelijk dit dier, dat de verwe van de plaets, daer men 't legt, aenneemt. Wy veranderen 't geen, dat wy nu voorgenomen hebben, terstont, en keren weêr schielijk om. Kort, alles is vol ongestadigheit. Wy gaen niet, maer worden gedreven, gelijk de dingen, die nu zacht en dan hard, naer het water stil is, of hol gaet, vlieten. Een yder bezondere dag een bezondere zin. Onze zinnelijkheden veranderen met de bewegingen der tijden. Wy vlieten tusschen verscheide raden, en willen niets vryelijk, volkomentlijk of stantvastelijk. Empedocles merkte deze verscheidenheit in d'Agrigentinen; te weten dat zy zich tot de wellusten begaven als of zy morgen zouden sterven, en timmerden als of zy eeuwig zouden leven. Als iemant zekere wetten en ordening zich in zijn leven voorgeschreven had, en die onderhield, men zou in zijn geheel leven een gelijkheit van zeden, en een gewisse overeenkoming der dingen met malkander bemerken; gelijk men eenige trekken daer af in de jonge Cato bespeurt. Dit is een overeenstemming van gelijkluidende geluiden, die niet van malkander verschillen. Maer 't gaet met ons heel anders. Zoo veel werken zo veel bezondere oordelen. 't Zekerste, naer mijn gevoelen, zou zijn die niet de naeste omstandigheden te vergelijken, en geen zo lang onderzoek daer af te doen, zonder enig gevolg daer af te besluiten. Zekere dochter had, in de beroerten van Vrankrijk, zich tot een veinster uitgeworpen, om 't gewelt van een krijgsknecht, haer gast, te schuwen. Zy, met de val noch niet doot zijnde, had gepoogt zich zelve, om haer voorneemen uit te voeren, met een mes de keel af te steken, maer wierd daer in belet. Zy, zwarelijk gewont zijnde, beleed zelve dat de krijgsknecht haer noch niet geparst had, dan met verzoek en geschenken, maer dat zy vrecsde dat hy eindelijk tot gewelt komen zou: in voegen dat zy, door haer redenen, gelaet en bloet, dat als een getuig van haer deucht was, een andere Lucretia scheen. Maer men verstont sedert dat zy te voren en daer na niet zo moejelijk om te genaken was. Met recht zegt men dan dat men, eens in

[p. 304]

zijn verzoek afgeslagen zijnde, daer uit niet besluiten moet dat uw meesteres onverwaggelijk in kuisheit is; want zy heeft ook haer beurt. Antigonus, een van zijn krijgslieden, om zijn dapperheit, vierig beminnende, beval aen zijn geneesmeesters, dat zy hem van een inwendige ziekte, die hem lang gepijnigt had, genezen zouden, en, bespeurende dat hy, na zijn genezing, trager tot d'aenslagen was, vraegde hem wat hem dus verandert, en flaeumoedig gemaekt had. Gy zelf, mijn Heer, zeide hy, vermits gy my van de qualen, om de welken ik mijn leven niets achte, verlost hebt. Lucullus krijgsknecht, door de vyanden berooft, bestak een treffelijke aenslag tegen hen, om zich te wreken, tot dat zijn schade rijkelijk geboet was. Lucullus, een goed gevoelen van hem krijgende, poogde, door de schoonste vertoningen, die hy bedenken kon, hem in een gevarelijke aenslag te gebruiken. Gebruik, zeide de krijgsknecht, enig elendig afgezet krijgsknecht daer toe; en weigerde volmondig uit derwaerts te trekken.

Wy lezen dat Chasan, overste der Janisseren, heftig van Mahometh bekeven, om dat hy zijn bende door d'Ongeren gedrukt zag, en om dat hy zich flaeumoedig verweerde, den Turk geen antwoort gaf, maer in de staet, daer hy in was, met 'et geweer in de hant, in d'eerste benden der vyanden, die hem voorquam, instorte, en daer terstont gedoot wierd. Dit is misschien geen zo grote verontschuldiging, als verbaestheit, en geen zo naturelijke dapperheit, als nieuwe gramschap. Verwonder u niet van dat gy de geen, die gy gister zulk een waeghals zaegt, heden zo blode ziet. De gramschap, noot, gezelschap, wijn, of 't geklank van de trompetten had hem 't hart onder de riem gesteken; maer de reden had hem niet zodanig gemaekt. Deze omstandigheden hadden hem dus aengemaent: 't is dan geen wonder dat men hem door andere strijdige omstandigheden anders geworden ziet. Deze verscheidenheit, die men zo gezwint in ons bespeurt, heeft veroorzaekt dat enigen meenen dat wy twee zielen, en anderen dat wy twee machten hebben, die ons verzellen, en ons, elk naer zijn wijze, bewegen, d'een ten goede, en d'ander ten

[p. 305]

quade; vermits zulk een verscheidenheit niet wel een enkele stoffe toegeëigent kan worden. Wy worden niet alleen door de wint der toevallen, maer ook door onze eigen ongestadigheit bewogen: en de geen, die ons te degen beziet, zal ons zelden tweemael in een zelve staet vinden. Wy geven aen onze ziel nu d'een, en dan d'andere gedaente, naer dat de plaets is, daer wy haer schikken. Zoo ik verscheidelijk spreek, 't is dat ik my verscheidelijk aenzie. Men vind daer in alle strijdigheden, naer de dingen, die ons voorkomen. Als ik my zelf wel spiegel, bevind ik in my eniger wijze dat ik beschacmt en baldadig, kuisch en onkuisch, snapachtig en zwijgend, arbeidsaem en teder, vernuftig en plomp, stuurs en vriendelijk, leugenachtig en waerachtig, geleert en ongeleert, milt en gierig, en quistachtig ben. De geen, die zich zelf wel beziet, zal in zich zelve, ja naer zijn eige oordeel, deze strijdigheit en tweedracht zien. Ik kan niets volmaektelijk van my zelf zeggen. Schoon ik altijt gezint ben van 't goede goet te spreken, en, zo veel als 't mogelijk is de dingen ten beste te bedieden, zo is 't nochtans dat de vremdigheit van onze staet in ons veroorzaekt, dat wy door de zonde zelve tot weldoen gedreven worden, zo 't weldoen niet naer d'inzicht alleen geoordeelt word. Men moet een mensch om een enige dappere daet niet dapper achten. De geen, die 't warelijk is, zal 't altijt, en overal zijn. Zo zy een gewoonte des deuchts, en niet een gevallig ding is, zy zal een mensch in alle voorvallen gelijkelijk stantvastig maken. Hy zal zodanig alleen als in 't gezelschap, en zodanig in een besloten park, als in een strijt wezen: want (men zeg wat men wil) daer is geen andere stantvastigheit op de straet, als op 't velt. Een stantvastig man zal zo wel een ziekte op zijn bed, als een wond in 't leger verdragen, en de doot niet meer in zijn huis, dan in een aenval vrezen. Men ziet niet dat een zelve man onbeschroomdelijk ten storm gaet, en zich daer na, gelijk een wijf, quelt, om 't verlies van een geding, of zoon. Als hy lafhartig tegen de schande, en bestandig tegen d'armoede, kleinzeerig onder des barbiers scheermes, en onversaegt tegen zijn

[p. 306]

vyanden is, zo is de daet, en niet de man prijsselijk. Veel Grieken, zegt Cicero, konnen de vyanden niet aenschouwen, en bevinden zich stantvastig in de ziekten. Heel anders is 't met de Cimbren en Celtiberiers. Nihil enim potest esse aequabile, quod non à certa ratione proficiscatur: want niets kan gelijkmatig zijn, dat niet van een zekere reden voortkoomt. Daer is geen grooter dapperheit in zijn aert , dan die van Alexander. Maer zy is 't alleen in haer aert, en overal niet volmaekt en algemeen genoech. Hoe onvergelijkelijk zy is, zo heeft zy nochtans haer smetten. Men ziet hem sidderen op de minste ergwaen van de belaging der zijnen tegen zijn leven, en zo onbescheidelijk en ongerechtelijk tot dit onderzoek begeven, dat zijn naturelijke reden door vrees bedwelmt word. 't Waengeloof, daer af hy zo geweldig getroffen was, betoont enige kinderlijkheit in hem. D'overmatige rou, die hy om Clytus moort had, is ook een getuigenis van zijn ongelijk gemoed. Wy trachten naer eer door verkeerde middelen. De deucht kan niet , dan om haer zelf, gevolgt worden. Zo men somtijts haer aengezicht, om enige andere oorzaek leent, zy rukt terstont ons dit momtuig af. De zicl eens daer in geweekt zijnde, behoud deze verwe zo vast, dat zy niet afgaet, zonder de stukken mee te nemen. Men moet dan, om van een mensch t'oordelen, lang en naeukeurig zijn spoor volgen. 't Is dan geen wonder, zegt een oude, dat 'et geval zo veel op ons vermag, dewijl wy by geval leven. Niemant maekt enig zeker ooggemerk van zijn leven; en beraed zich alleen op de delen daer af. De schutter moet eerst weten waer hy naer doelt, en dan de hant, boog, snaer, pijl en beweging daer naer voegen. Onze raden dwalen, om dat zy geen beleit en gemerk hebben. Geen wint is den geen dienstig, die niet weet wat haven hy in wil. Ik ben niet van 't oordeel, 't welk men voor Sophocles deê, die men, tegen zijn zoons beschuldiging, bequaem tot de handeling zijner huisselijke zaken bewees om dat men een van zijn treurspeelen gezien had. Ik acht ook de gissing der Pariers, uitgezonden om de staet der Milesiers te verbeteren, niet genoechsaem tot

[p. 307]

zulk een gevolg, als zy daer af trokken. Zy, in dit eilant komende, zagen naer de landen, die best gebout, en naer de lanthuizen, die best geregelt waren, en, de naem van de meesters daer af opgeteekent hebbende, verkozen, toen zy de burgers by malkander ontboden hadden, deze meesters tot nieuwe bestierders en overigheit, vermits zy oordeelden dat dezen , voor hun bezondere zaken zorgvuldig zijnde, ook zodanig voor de gemeene zouden zijn. Wy zijn alle van zo verscheide en ongelijke stukken aen elkander gehecht, dat yder deel en yder ogenblik zijn bezonder werk doet. Ja men vind zo groot een verschil van ons tot ons zelven, als van ons tot anderen. Dewijl d'eerzucht den menschen dapperheit, matigheit, milthcit, ja gerechtigheit leren kan, dewijl de gierigheit den jongeling, in de schaduw en onder het dak opgevoed, zekerheit kan geven, om zich zo verre van zijn haert, in de woeste golven met een zwak scheepje te begeven, en hem noch bescheidenheit en voorzichtigheit leert, en dewijl Venus zelve de jeucht, noch onder de tucht en onder de roê zijnde, met stoutheit en onversaegtheit verzorgt, en het tedere hart der maechden in de schoot van hun moeder aenprikkelt; zo is dit niet het ampt van een bezadigt verstant van ons alleen naer d'uitterlijke werken t'oordelen. Men moet tot in 't binnenste indringen, en te degen bezien hoe alles toegaet. Maer dewijl dit een hoge en gevarelijke aenslag is, zo wilde ik wel dat zo veel lieden zich daer meê niet bemoeiden.