|
| |
Het XXXII. hooftstvk.
Twee treffelijke voorbeelden van twee grote Vorsten in 't vergeven van de genen, die voorgenomen hadden hun te doden; vruchten daer af, doch verscheiden. Onzekerheit in de geneeskonst, en in veel andere konsten. Groot vermogen van 't geval. Hoe groter wijsheit, hoe meer gevoelen van zwakheit. Men moet 't eerlijkste kiezen, en altijt de rechte weg ingaen. Men vordert niet met het straffen der samengezworenen. Dio wil liever sterven, dan zijn vriend ontrou achten. Heerlijk voorbeelt van Alexanders betrouwen op zijn geneesmeester. Blode raden doen verflaeuwen. Groot vertrouwen van Scipio, in zijn reis naer Syphax in Afrika betoont. Stoutheit is somtijts vorderlijk; voorbeelden in een Fransch koning, en in Cesar. Aert van een woedende menigte. Cesars middelen om zich bemint te maken. Aertige trek van een vreemdeling tegen de tyran Dionisius, die hem tot zijn voordeel gebruikt. Plompheit van zekere overste, in 't doden van d'ontdekker van een verraet. Zeker Romein, onder de Triumviraet op de dootrol gezet, en de handen der moordenaers tot verscheide malen ontkomen zijnde, geeft zich aen hen over, om niet in gedurige vrees te zijn.
ZEker koning van Vrankrijk wierd, terwijl hy met zijn leger voor Rowaen lag, en dat belegert had, door zijn gemalin de koningin, verwittigt, dat zeker edelman van Angevin, of Manceau , toen gewonelijk om deze zaek in 't vorstelijk gestoet ver- | |
| |
keerende, een aenslag tegen hem voor had. De koning, hieraf bericht, ontdekte deze zaek aen niemant; maer 's anderen daegs aen Sinte Catherinaes berg (van de welk men op Rowaen beukte) tusschen Amyot en een Bisschop wandelende, zag deze edelman, die hem van die verraet aengewezen was, en deê hem roepen. De koning, deze voor hen, hebbende, en ziende dat hy, in zijn geweten overtuigt, alreê bleek en beangst wierd, zeide tot hem: Gy vermoed alreê wel 't geen, dat ik u zeggen wil; uw aengezicht toont 'et; en zie toe dat gy niets voor my verbergt. Want ik ben zo wel van uw bedrijf onderrecht, dat gy uw zaek verergeren zult, zo gy haer poogt te dekken. Gy weet wel zulke en zulke dingen; ('t welk de geheimste stukken van dit verraet waren) zie toe weêr aen, mis niet in my de waerheit van deze aenslag te vertellen, want anders zal 't uw leven kosten. Deze elendige, zich dus verstrikt en overtuigt ziende, (want het was alles, door een der deelgenoten, aen de koningin ontdekt) wist geen andere raet, dan met gevouwen handen de vorst om gena te smeken. Hy wilde voor des konings voeten vallen, maer de koning belette hem daer in, en, zijn redenen vervolgende zeide: koom hier; heb ik u ooit enig leet gedaen. Heb ik, door een bezondere haet, ooit iemant van d'uwen beschadigt? Ik heb u naeuwelijks drie weken gekent. Wat oorzaek heeft u konnen bewegen om mijn door te zweren? D'edelman antwoorde hier op, met een sidderende stem, dat hy hier toe geen bezondre oorzaek had, maer 't belang van de zaek zijner zijdelingen in 't gemeen; en dat enige hem ingeblazen hadden dat'et een godvruchtig werk zou zijn, zulk een machtig vyant van hun godsdienst, door hoedanige middel het ook was, te verdelgen. Wel, vervolgede de vorst, ik wil u tonen hoe veel zachter de godsdienst is, die ik heb, dan de gene, daer gy uw belijdenis af doet. D'uwe heeft u geraden my onverhoort, en zonder enig ongelijk van my ontfangen te hebben, te doden; maer de mijne gebied my dat ik u, schoon overtuigt, vergeef, dat gy my zonder oorzaek hebt willen doden. Ga, wijk uit mijn ogen, dat ik u niet meer zie; en, zo | |
| |
gy wijs zijt, neem voortaen beter raetslieden dan dezen in uw aenslagen. De Keizer Augustus, in Gallia zijnde, ontfing zeker bericht van een samenzweering tegen hem, door L. Cinna besteken. Hy besloot zich daer af te wreken, en ontbood dieshalven zijn vrienden tegen 's anderen daegs te raet. Maer hy versleet de nacht, die tusschen beide was, in grote bekommernis, vermits hy overwoog dat hy een jong man, van edel geslacht, en kintskint van Pompejus de Groot doen sterven zou, en bracht, in zijn beklag, veel redenen by. Hoe! zeide hy, zal ik in vrees en onrust zijn, en mijn moordenaer ondertusschen naer zijn believen laten gaen? Zal ik hem dus ontslaen, die naer mijn hooft gestaen heeft, dat ik in zo veel burgerlijke oorlogen, en strijden ter zee en te lant bewaert heb? Zal ik, d'algemeene vrede in de werrelt opgerecht hebbende, hem vryspreeken, die niet alleen voorgenomen heeft my te doden, maer ook t'offeren? want men had besloten hem, terwijl hy offerde, te doden. Hy, een weinig gezwegen hebbende, begon weêr heftiger, en, zich zelf aentastende, zeide: waerom leeft gy, zoo 't voor zoo veel lieden dienstig zal zijn dat gy sterft? zal er geen einde van uw wraek en wreetheit zijn? Is uw leven zoo veel waerd, dat men zo veel schade doet, om dat te behouden? Livia, zijn gemalin, hem in deze bangigheit vindende, zeide tot hem: zullen de raden der vrouwen ook aengenomen worden? Doe gelijk de geneesmeesters, die, als de gewone hulpmiddelen niet helpen, anderen, die daer meê strijden, beproeven. Gy hebt door strengheit tot noch toe niets gevordert. Lepidus is Salvidienus, Murena Lepidus, Cepio Murena, en Egnatius Cepio gevolgt. Beproef nu eens wat voordeel gy met de zachtmoedigheit en goedertierentheit doen zult. Cinna is ontdekt, en overtuigt. Vergeef hem. Hy zal voortaen u niet konnen hinderen, en zal tot vermeerdering van uw roem strekken. Augustus, verblijd van dat hy zulk een voorspraek gevonden had, bedankte zijn gemalin, en ontbood aen zijn vrienden, die hy genodigt had, dat zy niet behoefden te komen. Hy gebood Cinna alleen tot hem te ko- | |
| |
men, en, hem een stoel gezet, en yder uit de kamer doen gaen hebbende, sprak tot hem in dezer voegen: voor eerst verzoek ik vredig gehoor van u, Cinna; breek mijn redenen niet; ik zal u daer na tijts genoeg om daer op t'antwoorden geven. Gy weet, Cinna, dat ik, u in 't heir mijner vyanden vangende, als niet alleen mijn vyant geworden, maer ook geboren, u 't leven bergde, u al uw goederen weêrgaf, en u zo met goederen ophoopte, dat de verwinners zelf degenen, die verwonnen waren, benijden. Ik gaf u, op uw verzoek, liet priesterlijk ampt, 't welk ik veel anderen, diens vaders met my gestreden hadden, geweigert heb. Gy hebt, schoon gy dus dier aen my verplicht zijt, voorgenomen my te doden. Cinna, hier op uitbarstende, riep dat zulks nooit in zijn gedachten gekomen was. Cinna, vervolgde Augustus, gy houd my niet het geen, dat gy my belooft hebt. Gy had my toegezegt dat gy mijn redenen niet steuren zoud. Ja, Cinna, gy hebt voorgenomen my te doden, in zulk een plaets, op zulk een dag, in zulk een gezelschap, en op zulk een wijze. Cinna, dit horende, stont bedeest, en als stom, niet om zijn belofte van te zwijgen, maer door zijn beangst en overtuigt geweten. Waerom, voegde 'r Augustus by, zult gy 't doen? Om Keizer te wezen? Zeker, 't is qualijk gestelt met de gemeente, zo 'er niemant is, dan ik, die u belet om aen 't rijk te geraken. Gy kont naeuwelijks uw huis beschermen, en verloort onlangs een geding, alleen door de gunst van een slechte vrygemaekte. Hoe! hebt gy geen andere middel, dan Cesar aen te tasten? Wel, ik geef 't u over, zo ik alleen u in uw hoop verlet. Meent gy dat Paulus en Fabius, de Cosseërs en Servilien, en zulk een groot getal edelingen, niet alleen edel, maer die door hun deucht hun edelheit ook eren, u lijden zullen? Na veel andere redenen, (want hy sprak langer dan twee uren met hem) zeide hy tot Cinna: Wel, ga. Ik schenk u heden 't leven, dat ik u weleer als aen een vyant gaf, als aen een verrader. Dat onze vrientschap nu onder ons begin. Laet ons beproeven wie van onz beide getrouwelijker, of ik u 't leven gegeven, of gy 't ontfangen hebt. Hy | |
| |
scheide in dezer voegen van hem, en gaf hem een wijl daer na 't Burgemeesterschap, en beklaegde zich noch van dat hy 't niet van hem had durven eisschen. Hy hield daer na grote vrientschap met hem, en wierd door hem tot enige erfgenaem zijner goederen gemaekt. Sedert dit ongeval, 't welk Augustus in 't veertigste jaer van zijn ouderdom overquam, maekte niemant enige samenzwering tegen hem: in voegen dat hy een gerechtige vergelding van deze zijn goedertierentheit verkreeg.
Maer 't ging niet zodanig met de voorverhaelde Koning van Vrankrijk; want zijn zachtmoedigheit kon niet te weeg brengen dat hy sedert niet in gelijke strikken van verraet viel; zoo ydel en beuzelachtig is de menschelijke voorzichtigheit. Ja 't geval behoud altijt d'uitvallen der zaken aen zich, tot spijt van onze voorneemens en raden. Wy noemen de geneesmeesters gelukkig, als zy tot enig goet einde geraken; als of er niets was, dan hun konst, die van zich zelve niet bestaen kan, en te zwakke grontvest had, om met zijn eige kracht daer op te steunen, ja of zy alleen, in haer uitwerking, de helpende hant van 't geval behoefde. Ik geloof van haer zo wel en qualijk als ik begecr; want ik heb (daer ik blijde om ben) geen gemeenschap met haer. Ik ben hier in strijdig met d'anderen: want ik haet haer altijt; en als ik ziek ben, begin ik, in plaets van met haer te verenigen, haer noch meer te haten en te vrezen, en antwoord den genen, die my parssen met geneesmiddelen in te nemen, dat zy ten minste zo lang zullen wachten, tot dat ik mijn krachten en gezontheit weergekregen heb, om beter middel te hebben van de kracht en uitwerking van haer dranken te verdragen. Ik laet de natuur begaen, en acht dat zy zich als met tanden en klaeuwen verzien heeft, om zich van de stormen, die haer voorkomen, te verweeren , en om dit lighaem, van 't welk zy d'overdaet schuwt, t'ondersteunen. Als zy tegen de ziekten strijd, vrees ik, in plaets van haer te helpen, dat ik haer vyandin bystant zal doen, in plaets van haer, en dat men haer met nieuwe lasten bezwaren zal. Ik zeg dan dat 'et geval niet alleen in de geneeskonst, maer ook in veel | |
| |
andere wisser konsten, groot vermogen heeft. Waerom zullen wy de Poëtische trekken en loopjes, die hun schrijver vervoeren, en buiten zich zelf trekken, niet zijn geluk toeëigenen, dewijl hy zelf belijd dat zy zijn krachten overtreffen, en bekent dat zy van elders, dan van hem komen, en dat hy hen geensins in zijn macht heeft, ja zo weinig als de Redenaers zeggen dat zy de bovengewone bewegingen, die hen buiten hun voorneemen drijven in hun macht hebben. Desgelijks gebeurt ook in de schilderkunst. Want den schilder ontsnappen somtijts trekken, die boven zijn voorneemen en konst zijn, en die hem zelf in verwondering en verbaestheit trekken. Maer 't geval toont noch blijkelijker de heerschappy, die 't in al haer werken heeft, door de schoonheit en aengenaemheit, die men daer in vind, niet alleen zonder voorneemen, maer ook zonder kennis van de werkman. Een verstandig lezer openbaert somtijts, in de geschriften der anderen, andere volmaektheden, dan dien, die de Schrijver daer in gebracht en bespeurt heeft. Wat d'aenslagen van doorlog aengaen, yder ziet wat een groot vermogen 't geval daer in heeft. Ja in onze beradingen zelf is 't lot en geluk vermengt. Want al 't geen, dat onze wijsheit vermag, is gering. Hoe zy scherpzinniger en wakkerer is, hoe zy meer zwakheit in zich bevind, en zich zelve te meer wantrout. Ik ben van Syllaes gevoelen; en als ik op de heerlijkste daden van d'oorlog let, zoo zie ik, naer my dunkt, dat de genen, die hen beleiden, geen berading, dan by gewoonte, daer toe gebruiken, en dat zy 't beste deel van d'aenslag aen 't geval overgeven, en, op 't betrouwen van haer bystant, yder ogenblik de palen van alle overleg overtreden. Zy worden in hun beradingen, door onverwachte blyschap, en ongehoorde razerny gedreven, die hen dikwijls aenprikkelen om de zijde, die minst bestandig schijnt, te kiezen, en die hun moed tot boven de reden doen zwellen. Veel oude groote hooftlieden hebben dieshalven, om hun roekeloze raden in achting te brengen, hun lieden dietsgemackt, dat zy door eenige ingeeving en voorteeken daer toe genodigt waren. In deze onzekerheit, die ons d'on- | |
| |
macht van 't geen, 't welk bequaemste is, te zien en te kennen, toebrengt, is 'er, om de zwarigheden die de verscheide toevallen en omstandigheden van yder ding meeslepen, niets zekerer, naer mijn gevoelen, dan dat men, schoon geen andere inzicht ons daer toe nodigde, zich aen de zijde, daer de meeste eerlijkheit en gerechtigheit is, begeeft, en, dewijl men in twijffel van de kortste weg is, altijt de rechte te houden; gelijk in deze twee voorbeelden, die ik voorgestelt heb: want het is zonder twijffel veel beter en edelmoediger voor de geen, die 't ongelijk geleden had, dat te vergeven, dan te straffen. Schoon dit den eerste niet wel gelukt is, men moet dit nochtans zijn goed werk niet wijten. Men weet ook niet of hy, zo hy d'andere weg uitgeslagen was, 't einde, daer 't nootlot hem toeriep, ontsnapt, en d'eer van zulk een goedertierentheit niet verloren zou hebben.
Men vind in de Historien dat veel lieden van deze vrees ingenomen waren, en gemenelijk de samenzweringen, tegen hen gemaekt, door wraek en straffingen tegengelopen hebben: maer ik zie zeer weinig die hier door gevordert hebben; gelijk zo veel Keizers zulks getuigen. De geen, die zich in dit gevaer bevind, behoeft van zijn kracht en wakkerheit niet veel te verhopen. Want hoe qualijk kan men zich van een vyant beschutten, die met een gelaet van de gedienstigste vrient, die wy hebben, bedekt is? en de wil en innerlijke gedachten der gener, die by ons zijn, te kennen? Men gebruikt vergeefs uitheemsche volken tot zijn lijfwacht, en is vruchteloos met een heining van gewapende mannen verzorgt. Degenen, die zijn eige leven veracht; kan zich altijt meester van een anders maken. Voorts, deze gedurige verdachtheit, die de Vorst voor yder beducht maekt, zal hem een pijniging verstrekken. Dio, verwittigt dat Calippus naer middelen om hem te doden trachte, durfde nooit daer na verneemen, maer zeide dat hy liever wilde sterven, dan in deze elende leven, dat hy zich niet alleen van zijn vyanden, maer ook van zijn vrienden moest wachten. Alexander betoonde dit noch klaerder met 'er daet, toen hy, door Parmenion verwittigt dat Philippus, | |
| |
zijn waerdste geneesmeester, door Darius omgekocht was, om hem te vergiftigen, in een zelve tijt de brief aen Philippus gaf, om hem te lezen, en de drank, die zijn geneesmeester voor hem bereid had, indronk. Was dit niet zo veel, als of hy betoonde dat hy toestont dat zijn vrienden, zo zy wilden, hem vergiftigen mogten? Deze Vorst is 't opperste voorbeelt der gevarelijke aenslagen; maer ik weet niet of'er iets in zijn leven is, 't welk meer bestandigheit heeft, en dat zo heerelijk van alle zijden blinkt. De genen, die den Vorsten zo naerstig de wantrou, onder schijn van hun verzeekering, aenraden, vermanen hen tot hun bederf en ondergang. Daer word niets, dat edel is, zonder gevaer uitgerecht. Zeker Vorst, strijdbaer en daetvaerdig van aert, wierd, door zodanige aenradingen, in zijn geluk verhindert: Dat hy zich in zich zelf besluit, tot geen verzoening met zijn oude vyanden verstaet, zich ter zijden hou, en zich niet in sterker handen begeeft, wat belofte men hem doet, en wat nuttigheit hy ook daer in ziet. Zeker ander Vorst vergrootte zijn staet zeer heerlijk, om dat hy een heel strijdige raet nam. De onversaechtheit, van de welken zy zo blijkelijk eer zoeken, vertoont zich, als het nodig is, zo wel in 't wambas, als in de wapenen, in de kamer, als in een heir, en in een neêrhangende, als opgeheven arm. De voorzichtigheit, zo teder en omzichtig zijnde, is een doodvyandin van de hoge aenslagen. Scipio, zijn heir, en Spanjen, dat noch niet wel verzekert was, verlatende, begaf zich naer Afrika, met niet meer dan twee schepen, om zich in een vyandig lant, aen een barbarisch Koning, zonder enige verplichting of gijsseling, te betrouwen, alleen op de zekerheit van zijn eige grootmoedigheit, en geluk, en op de belofte van zijn hoge aenslagen. Habita fides ipsam plerumque fidem obligat: dat is, de gehoude trou verbind ook dikwijls de trou zelve. In tegendeel,voor een eerzuchtig leven moet men weinig bereiden, en de breidel tot verdachtheit kort houden. De vrees en wantrou, lokken en nodigen de misdaet. De wantrouwigste der Fransche koningen bracht zijn zaken te recht, meest om dat hy gewillig zijn leven en | |
| |
vryheit in de handen zijner vyanden had betrout, en getoont dat sy een vol betrouwen op hen had, op dat zy 't ook ор hem zouden hebben. Cesar stelde alleen zijn achtbaerheit, gelaet en verwaende woorden tegen zijn weêrspaltige legioenen, die zich tegen hem gewapent hadden, en had zo groot betrouwen in zich zelf, en in zijn geluk, dat hy niet schroomde zich in een oproerig en weêrspannig heir te begeven.
Doch deze vaste verzekering kan niet wel geheel en naturelijk vertoont worden dan door de genen, die door d'inbeelding des doots, en door 't ergste, dat den mensch overkomen kan, nict verschrikken; want men doet niets, dat deucht, zo men haer bevende, twijffelachtig en onzeeker, ten dienst van een schadelijke verzoening, vertoont. 't Is een treffelijke middel van de harten te winnen, dat men zich aen hen betrout en overgeeft; doch dit moet gewillig, en zonder enige nootdwang, ja buiten alle schijn van schroom geschieden. Zeker edelman, over een stat gebiedende, die door de beroerte van een woedend volk zeer geplaegt was, begaf zich, tot stilling van deze beroerte, uit een vaste plaets onder deze oproerige menigte; 't welk hem qualijk bequam, vermits hy daer gedoot wierd. Maer my dunkt niet dat dit zo zeer zijn schult was, dat hy uitquam, schoon men dit gewonelijk zijn geheugenis verwijt, als wel dat hy een middel van onderstelling en gevley gekozen had, en dat hy deze woede had willen stillen eer met volgen, dan met leiden, en eer met verzoeken, dan met vertonen: Ja ik acht dat een aengename strengheit, een krijgsbevel vol onversaechtheit, en betrouwen, en de waerdigheit van zijn ampt hem beter gelukt, of ten minste eerlijker en betamelijker geweest zou hebben. Men heeft van dit gedrocht; dus aengeprikkelt zijnde, niets min te verhopen, dan beleeftheit en zachtmoedigheit. Maer het word haest weêr eerbiedig en bevreest. Ik acht de middel, die Cesar gebruikte, de beste en bequaemste. Hy poogde in 't eerst door zijn goedertierentheit zich van zijn vyanden zelf bemint te maken, en, enige samenzweringen tegen hem ontdekkende, vernoegde zich met | |
| |
hen aen te zeggen, dat hy daer af bericht was, en dit gedaen hebbende, nam een edelmoedig besluit van, zonder schrik en bekommernis, 't geen, dat hem overkomen kon, te verwachten, en begaf zich voort in de bewaring der goden, en van 't geval: 't welk ook de staet was, daer in hy stont, toen hy gedoot wierd.
Een vreemdeling, overal gezegt en verkondigt hebbende dat hy Dionisius, Tyran van Sicilien, een middel leren kon door de welk hy in alle zekerheit d'aenslagen, die zijn onderzaten tegen hem voornamen, zou konnen ontdekken, zo hy hem een groot stuk gelt daer voor wilde geven. Dionisius, hier af bericht, ontbood hem voor hem, om een konst, die zo nodig tot zijn bewaring was, te verstaen. De vreemdeling zeide dat hier in geen andere konst was, dan dat hy hem een talent zou geven, en zich beroemen dat hy een bezondere verborgentheit van hem geleert had. Dionisius, deze vond goet vindende, deê hem zes hondert kronen tellen. 't Is niet waerschijnelijk dat hy zo groot een hoop gelt aen een onbekent man gegeven zou hebben, dan in vergelding van een nootwendig leerstuk. Daer beneffens deze achting diende ook om zijn vyanden in vrees te houden. De Vorsten verkondigen dieshalven wijsselijk 't bericht van de lagen, tegen hun leven gespannen, om den lieden te doen geloven dat zy wel verwittigt worden, en dat 'er niets aengevangen kan worden, zonder dat zy 'er lucht af krijgen. De hartog van Athenen bedreef veel zotheden in 't oprechten van zijn varsche dwinglandy over Florence; maer dit is nochtans een der voornaemsten, dat hy Matheo Morozo, deelgenoot van een samenzwering tegen hem, die hy hem ontdekte, doden deê, om deze waerschuwing te verdrukken, en niet te doen gevoelen dat aen iemant in de stat zijn heerschappy verdroot. My gedenkt dat ik eertijts de history van zeker treffelijk man gelezen heb, die, de dwinglandy van de Triumviraet, of Drieheerschappy vliedende, tot verscheide reizen de handen der gener, die hem zochten, door zijn spitsvondigheit ontkomen was. 't Gebeurde eens dat een bende ruiters, dien belast was hem te vangen, by een haeg, daer hy zich ver- | |
| |
borgen had, deurtrok,en hem nochtans niet ontdekte. Maer hy, overwegende de kommer en zwarigheden, die hy alreê zo lang verdragen had, riep hen zelf, om zich van dit gedurig nazoek, dat men overal naer hem deê, te bevrijden, en om de weinige geneucht, die hy van zodanig een leven verhopen kon, en, liever eens de weg ingaen willende, dan gedurig in angst blijven, vertoonde zich aen hen, en gaf zich gewillig aen hun wreetheit over, om hen en hem van langer moeite te verlossen. De handen tot vyanden te maken is een al te bystere raet; en nochtans acht ik dat 'er beter is die aen te gaen, dan in een gedurige koorts van een ongeval, dat geen hulpmiddel heeft, te blijven. Maer dewijl de verzorging, die men daer toe aenwenden kan, vol ongerustheit en onzekerheit is, zo is 't beter dat men zich met een treffelijke verzeekering tegen al 't geen, dat daer af komen kan, voorbereid, en enige troost van 't geen trekt, van 't welk men niet zeker is of het overkomen zal.
|
|
Auteursrechtvrij