|
| |
Het XXX. hooftstvk.
D'uitterlijke schijn is een bewijs van 't inwendige. Aristoteles oordeel van d'uitterlijke tekenen in de mensch. Gregorius Nazianzenes oordeel van Iustianus d'Apostaet, door uitterlijk wezen. Ulysses word om zijn goet gelaet ontfangen. Trajanus is om zijn achtbaer wezen van de vyanden bekent, en in gevaer. Schone gestaltenis van Titus, Vespasianus zoon. Ciceroos beschrijving van de schoonheit. Eigenschap van d'ogen, die d'inwendige bewegingen vertonen, en groote macht in sommigen hebben: eenige voorbeelden daer af. Aert der menschen naer de getempertheit en gestaltenissen van 't lighaem; en ook van de vogelen. De ziel ontdekt zich op 't aengezicht. Hoe verre de Duivel kennis van de menschelijke voornemens en gedachten heeft. God alleen kent de harten. Verscheide gevoe-
| |
| |
lens aengaende des Duivels kennis van de menschelijke gedachten; 't welk geloghent word. Treffelijk gevoelen van Seneca en Lactantius, aengaende de Godheit; die van d'Egiptenaers met een open oog uitgebeelt wierd. De duivel weet yder op het zwakste aen te tasten. Momus berisping in de mensch. De wetten straffen niet dan de zonden, die gedaen zijn, maer God verdoemt ook de snode begeerten, en keert de herten naer zijn believen; verscheide getuigenissen daer af. De geveinsde doen grote schade onder d'eenvoudigen, en zijn een gruwel voor God.
MEt recht zegt Jesus Syrach, dat men iemant aen zijn aengezicht kan kennen, en dat de deugdelijke aen zijn ontmoeting bemerkt word. Men bespeurt dit zo wel in de goeden, als quaden: in voegen dat men dikwijls de deugden of zonden aen de gestaltenis des lighaems ontdekt. Aristoteles had hier kennis af; want hy, van iemants natuer oordelen zullende, zag hem in 't aengezicht aen. De genen, zegt hy, die een breet aengezicht hebben, zijn bot, die een ront gelaet hebben toornachtig. De Franschen hebben hier af een oud spreekwoort: een hoovaerdig gelaet toont een zotte verwaentheit. Wat de zonden aengaet, wy hebben daer af een gedenkwaerdig voorbeelt in de Keizer Julianus, d'Apostaet, of verloghende gebynaemt. Want zoo haest Gregorius Nazianzenes hem zag, oordeelde hy van zijn geest en aert. Ziet hier het geen, 't welk hy 'er af zegt, en dat de Historischrijver Socrates daer aftoont: zijn schrikkelijke gang en gelaet deden my 't geen, dat 'er af was, voorzeggen; de wijl men de geen voor een verstandig voorzegger acht, die door de dingen, die hem verschijnen, wel oordeelt. Ik hield dit gedurigh zwieren van 't hooft, dit dwars gezicht, deze zwervende ogen, vol schrikkelijke dreigingen, en de nimmerstilstaende voeten voor geen tekenen van oprechtigheit. Zijn neus stont | |
| |
als die van een bespotter en verachter; en zijn gelaet vertoonde een ware en volkome guighelaer. Hy lachte gedurig, en met groot geschetter, deê teekenen van roepen en verzenden, zonder een woort te spreken, en brak zijn redenen af, zonder haer te voleinden. Hy deê veel ongeschikte vragen, op malkander gehoopt; en antwoorde loffelijk, jae strijdig, en zonder hooft oft staert. Maer wie kan hem geheel vertoonen? Ik heb hem voor de slach zoodanig gezien, als zijn handel hem sedert ontdekt heeft. Zoo de genen, die toen by my waren, en die op deze dingen letten, 't geen, dat ik nu van hem vertoon, verstaen hadden, zy zouden 'er byvoegen dat ik uitriep: Wat een pest voed tegenwoordig 't Romeinsche rijk!
In tegendeel, men bespeurt ook de treffelijkheit en waerdigheit van een man in zijn aengezicht; daer af wy een voorbeelt in Ulysses hebben. Hy, door de storm naekt aen d'oever der Pheaciers geworpen, wierd van de genen, die daer toeliepen, en hem met verbaestheit aenzagen, meer dan iemant der rijksten van hun eilant, om zijn stemmig gelaet, geëert. Homerus voegt 'er dieshalven by, dat de menschen de deucht in hoge waerde behoren te houden. Want zy heeft, gelijk Plutarchus zegt, een wonderlijke kracht in alle volken, vermits zy niet alleen de goeden, maer ook de quaden beweegt om haer te beminnen. Men vind een andere geschiedenis, aenmerkelijk tot deze zaek, van Trajanus, die, d'Agareniers in zekere stat belegert hebbende, en in een ongewoon kleet, om niet bekent te zijn, de stat rontom bezichtigende, aen zijn edelmoedige ouderdom, en achtbaer gelaet, schoon hy zich poogde onkenbaer te maken, bekent wierd: in voegen dat de vyanden, voor zeker houdende dat hy de veltoverste was, een grote menigte van schichten tegen hem schoten, 't welk een der gener, die in zijn gevolg was, 't leven koste. 't Is de gewoonte der Barbaren, zegt Curtius, de lieden van schone en hoge gestalte t'eren , en t'achten dat de genen, die van de natuur met eenig aenmerkelijk en uitmuntent gelaet begiftigt zijn, tot hoge en edelmoedige aen- | |
| |
slagen bequaem zijn. Suetonius schrijft van Titus, Vespasianus zoon, dat de gaven des lighaems van zijn kintsheit af in hem uitmunten, en dat zy allengs toenamen; in voegen dat hy tot een schoon vorst, die stemmig, eerwaerdig, aengenaem, en lieftallig was, opwies. D'ouden hebben hier neerstig op gelet, gelijk Cicero zegt, die tweederhande schoonheit maekt: d'een mannelijk, die hy achtbaer, en d'ander vrouwelijk, die hy aengenaem noemt. Hy voegt deze twee te zamen in zijn volmaekte Redenaer, daer hy zegt: Hoe groote achtbaerheit en bevallijkheit heeft het aengezicht, dat, na de reden, 't meest vermag? De jonge Plinius zegt desgelijks: Ontdekken de wakkere en hooge gestalte des lighaems, 't stemmig wezen, en 't eerwaerdig gelaet de vorst niet van verre, en van naby? Wy lezen dat d'ouden den grote Pompejus een eerwaerdig gelaet en een aengenaem wezen voor een schoon geschenk van de natuur toeschreven. Het gelaet is ook een bewijs van zachtmoedigheit, of strengheit.
D'ouden hielden ook d'ogen in hoge achting, om dat daer in 't beelt, de natuur en de gedachten van de mensch ontdekt werd. Want gelijk in de leeuwen de beweging van de staert, en in de paerden de roering van d'oren een getuigenis van hun genegentheit is, zoo word ook 't beelt van de gedachten der menschen in hun oogen bespeurt. Men ziet daer in de zonden en deugden, een vergramt, vriendelijk, of verblijd hart. Kort, d'ogen tonen gewonelijk de schoonheit of lelijkheit van 't aengezicht, en onderscheiden 't leven van de doot. Lievinus Lemnius spreekt bredelijk en geleerdelijk hier af, en zegt onder andere dingen, dat de geneesmeesters vlijtig in de ziekten de gesteltenis der oogen van hun zieke aenzien. Zoo zy met root geteekent, of met bloedige strepen omringt zijn, zoo is 't een teken van woede en razerny, die uit de hitte der harssenen spruit. Zoo zy blaeu, en met zwarte plekken geteekent zijn, voorzeggen zy verdwijning van de naturelijke hitte, en einde van 't leven. De vliegende ogen, die pinken, gedurig drajen, en nimmer stil zijn, voorteekenen beroving van zinnen, en bazing. De | |
| |
quijnende, vochtige, neergeslagen, donkere, beevende, wakkere, vliegende, gezwollen, holle, ingetogen, bedeesde en halfgesloten ogen beteekenen in gezonde lieden verscheide tochten des gemoeds, en in de zieken een ongesteltheit der harssenen, die uit te veel of te weinig vochtigheit, of uit te grote hitte en koude, tot gevaer van 't leven, voortkomen. Wy hebben een gedenkwaerdig voorbeelt van d'ogen in Titus Livius, die vertelt dat de Samniten meenden dat d'ogen der Romeinen als gloejende kolen barnden. De bezettelingen van Aquilea, die, uit zekere laeg opgerezen, zich op Attila, die zy niet konden, en die een kleine bende by hem had, geworpen hadden, beleden daer na, dat zy in deze strijt nergens zo van verschrikt waren, als van dat Atrilaes ogen tegen hen strijdende, vol vonken van vuur schenen. Tacitus zegt dieshalven niet zonder reden, dat d'ogen eerst in de strijt verwonnen worden. Men leest ook dat C. Marius met zijn gezicht de beul, die dien van Minturne gezonden hadden, om hem te doden, zo verschrikte, dat hy schielijk weêrom keerde, 't welk oorzaek was dat de Minturners hem niet verder vervolgden, maer hem gaen lieten.
Men kan hier op 't geen passen, 't welk Aristoteles en Adamantius in hun Physiognomia of Gezichtkonst aenmerken; dat is dat de genen, die rode ogen hebben, gewonelijk stout en onbeschaemt zijn, dat de droge ogen tekenen van gramschap, de lopende ogen van dronkenschap, d'ontsteke ogen van onkuisheit, en de bloedige ogen tekenen van bedrog en gewelt zijn. Achilles werpt in Homerus den Koning Agamemnon voor, dat hy ogen van een hont heeft, en brantmerkt hem daer door van onbeschaemtheit; om dat de honden gewonelijk rode plekken in of aen d'ogen hebben. De genen, die grof en dik bloet hebben, zijn ten meestendeel woest, ongestuimig, quaet, wreet, zonder geweten, zonder vrees, zonder godsdienst, en van alle godvruchtigheit en menschelijkheit ontbloot. Men vind een groot getal van zodanigen onder ambachtslieden, bootsgezellen, voerlieden, vrachtdragers, en krijgslieden, die, om de dikheit van hun | |
| |
bloet, en om hun ongestuimige geesten, die hen aendrijven, een slaperig geweten, en een verstant, door de zonden verduistert, hebben, gelijk Lemnius verklaert: in voegen dat de gematichtheit des lighaems 't geen, dat van binnen verborgen is, vertoont. Want men ziet gemeenelijk dat de bloetrijken stout, vaerdig, roekeloos, onbedacht, en ongeduldig in d'arbeit zijn: de flegmatiken woelig, driftig, geduldig en bedacht: de galachtigen gezwind, vaerdig, bequaem, en verhaest van oordeel; maer de melancoliken, of zwaermoedigen traeg en eenvoudig, doch van oordeel stadig en rijp, gelijk Faustus Longianus vlijtelijk waerneemt. Desgelijks de genen, die een dun vel hebben, zijn gewonelijk wakkerer en voorzichtiger: en dieshalven wierden de plompaerts van de Grieken Pachydermes genoemt, als of men zeide, lieden van een grove huit, en grove stoffe. Deze voorzeggingen door de Metoposcopia, die door d'aenschouwing van het aengezicht alleen van d'inwendige neigingen en driften oordeelt, worden niet ongeoorloft gehouden, naer 't oordeel van Bodinus, die dit onderscheit stelt, dat sommigen naturelijk zijn, gelijk de schielijke rootheit schaemte, en de bleeke verwe schrik beteekent; d'anderen eer menschelijk, dan naturelijk, gelijk de flikkerende ogen, met rode stippen geteekent, (gelijk in Sylla en Cato Censor) die tekenen van een heftige geest zijn. De platgeneusden zijn, naer deze raming, ongeduldig en toornachtig: in tegendeel, de lange neuzen hebben meer voorzichtigheit en gedult. God zelf, tot Moises sprekende, noemt zich, onder d'andere namen, die hy zich toeëigent, traeg tot gramschap, erech appajim, 't welk de geen beteekent, die lange neusgaten, of een lange neus heeft; om onder menschelijke woorden Gods taey gedult uit te drukken. Maer, deze hoge dingen verlatende, 't geen, dat wy in de menschen aengemerkt hebben, heeft ook plaets in de roofvogels, welks aert men aen de pluimen bespeurt. Want de sperwer, die gele en blinkende pluimen, gelijk gout, heeft, wordt voor de beste en edelste van alle geacht, voornamelijk door de Valkeniers, die van langer hant bespeurt hebben | |
| |
dat zodanige vogelen onversaegt, zacht, gehantsaem en vredig van aert zijn. Zy achten de geen, diens pluimen witachtig zijn, sterk en dapper, maer niet zo als d'eerste. Zo hy rode verwe heeft, achten zy hem hoogmoedig, stout, moejelijk, en ongemaniert. Maer zoo 't root naer 't geel trekt, houden zy hem voor een gehandsame vogel, die van groote waerde is. Zoo hy naer 't zwart trekt, is hy woest, en sterk. De zwarten en aschgraeuwen zijn de slechtsten; gelijk Belisarius, Hartog van Nerito, dit alles getuigt.
De ziel ontdekt zich ook in dezer voegen op 't aengezicht, en in d'uitterlijke schijn. Want de vergramden verhitten, en de verschrikten worden bleek en kout. Ja zoo wy op 't gelaet van een zelve mensch letten, wy zullen 't byna nooit van een zelve wezen zien. Nu zien wy 'er de gramschap, dan de vriendelijkheit, dan de droefheit, en dan de vrolijkheit op geschildert. 't Is somtijts droevig en vol gepeins, of van enige andere drift ontroert, naer dat verscheide inbeeldingen der dingen de geest treffen, die ontellijke verwen aen 't aengezicht geeft. Eenige Godgeleerden, dit inziende, hebben daer door oorzaek genomen, om te zeggen, dat de duivel uit deze teekenen des gemoeds gissen kan hoedanig de gedachten onzer harten zijn, en naer deze tekenen zijn lagen spant, en zijn pijlen aenlegt, om ter plaets, daer hy mikt, te treffen. Zoo wy 't hart in zich zelf bezien, wy zullen bevinden dat de macht van de duivel zich niet zo verre uitstrekt, dat hy onze gedachten en beradingen kent, schoon hy deze macht zich verwaendelijk toeschrijft. Daer was eertijts een Egiptische tovenaer, die zich beroemde niet alleen de verborge dingen, maer ook de gedachten der harten te konnen openbaren, daer af hy merkelijk bewijs in tegenwoordigheit van twee edelmannen deê. Maer d'een, dit niet geloven konnende, zeide dat hy achte dat de duivel dit geheim zijn slaef ingegeven had, gelijk hy te voren door de redenen der gener, die hem van verscheide dingen ondervraegden, ontdekt had. Want zy hadden eerst te zamen gesproken om 't oyerwegen wat zy den- | |
| |
ken zouden, om dit van deze tovenaer te doen openbaren. Het kan ook geschieden dat de boze geest den nieusgierigen 't geen, dat zy, zoo hy weet, begeren, ingeeft; en zo zy deze inblazing in hun gedachten ontfangen, kan hy dit lichtelijk aen zijn dienaers openbaren. Chrysostomus waerschuwt ons van dit bedroch, in deze woorden: De duivel blaest den mensch geen bekoring in, maer hy deursnuffelt yders begeerte, en, waergenomen hebbende waer yder toe genegen is, neemt daer uit gelegentheit om hem te verleiden. Hier meê strijd ook niet 't geen, 't welk bygebracht word, te weten, dat de menschelijke kennis aen d'inbeeldingen en gedaenten der dingen, die voor de duivel niet verborgen zijn, hangt. Want schoon men dit toestaet, zoo volgt nochtans niet dat hy, als hy wil, zien kan waer meê ons verstant bezich is, veel min kan hy noch ontdekken 't geen de wil daer af besluit; om dat die niet naer de gelijkenissen der dingen loopt, maer 't verstant volgt.
De heilige Schrift, met de welke men vernoegt moet zijn, leert ons dat God alleen de harten kent, gelijk de Propheet Jeremias zegt. Salomon, de tempel wijende, zeide tot Hem, die eeuwig leeft: Ghy alleen kent de gedachten der menschen. Sint Augustinus zegt dieshalven bequamelijk: Wy weten voor gewis dat de duivel d'innerlijke gedachten niet kent, maer wy hebben door ervarentheit bevonden dat hy, door de beweging des lighaems, en ontdekking der neigingen iets daer af bespeurt. De geen alleen kent de verborgentheden der gedachten tot de welk gezegt is: Ghy alleen kent de harten der menschen. De heilige Joannes wilde ons dat leeren, toen hy zeide, dat Jesus zich niet op de Joden betroude, om dat hy hen alle kende, en om dat hy niet van node had dat iemant hem getuigenis van de mensch gaf; want hy zelf wist wat in de mensch was. Hier op ziet het achtentwintigste lid van een besluit, tot Parijs, door de geleerden van de Sorbona, in 't jaer duizent driehondert en achtien, gemaekt, aengaende eenige waengelovigheden, nieuwelijks ingevoert, en door Bodinus geheel in zijn Daemonomania ingevoegt: | |
| |
te weten of onze verstandelijke gedachten, en inwendige voorneemens terstont van de hemel veroorzaekt zijn, en of men die door eenige toverachtige overlevering ontdekken, en daer af zekerlijk oordeelen kan. De Sorbona zegt dit loutere doling te zijn. Maer P. Martyr, een geleert man, verbreid dit verschil wijt en volkomelijk; te weten, of de duivelen de menschelijke gedachten konnen zien: gelijk Macarius ook onder d'ouden een vertoog daer af gemaekt heeft. Joannes Wier heeft geleerdelijk en bondig, door de getuigenissen van de heilige Schrift, en van d'Outvaders, bewezen, dat de duivel onkundig in de gedachten der menschen is, en verhaelt deze woorden van Cassianus: daer is niet aen te twijffelen dat d'onzuivere geesten de hoedanigheden onzer gedachten niet bereiken konnen; maer zy bespeuren iets daer af door de teekenen, en uitterlijke zinnen, dat is uit ons gelaet, woorden of werken, daer zy ons meest beezich meê zien. Zy konnen geensins tot de genen die noch niet uit de gront van de ziel voortgekomen zijn, indringen. Lactantius zeide dieshalven wel en heiliglijk, dat de breidel van'ı geweten is, te gelooven dat wy in Gods tegenwoordigheit leven, die onze werken ziet, onze gedachten kent, en onze woorden hoort. Laet ons noch een spreuk van de heilige Augustinus hier op passen. God, zegt hy, zoekt en aenziet het hart: hy is'er getuig en rechter af: hy prijst en kroont het: 't u genoech dat gy hem de wil aenbied.
Seneca, hoewel een heiden, (schoon sommigen geloven dat hy Christen, en een gemeenzame vrient van de heilige Paulus heeft geweest) heeft in deze dingen niet onkundig geweest. Lactantius prijst grotelijks een van zijn spreuken, die dus luid: De Godheit, zegt hy, is ik weet niet wat groots; ja groter dan men denken kan. Laet ons haer dienen, terwijl wy leven, en beschikken dat zy ons aenneemt. Een bewimpelt geweten helpt niet: Wy staen naekt voor God. Lactantius voegt 'er noch by: Laet ons dan onz geweten, dat voor God ontdekt is, zuiveren, en ons altijt zo dragen, dat wy gedenken, dat wy eens reekening zullen geven. Laet ons yder ogenblik gedenken dat wy niet van de menschen op d'aerdbodem aengeschout worden; maer dat wy
| |
| |
uit de hemel van een getuig aengezien worden, die rechter zal zijn, en voor de welk niemant het geen, dat hy gedaen heeft, zal konnen verbergen, als deze rechter rekening daer af eisschen zal. D'Egiptenaers wilden dit eertijts met een open oog, daer meê zy God uitdrukten, vertonen. Want gelijk een oog al 't geen, dat men daer voor houd, ziet, zo aenschout en kent God ook alle dingen. Thales, gevraegt zijnde of de werken der menschen den goden onbekent waren, antwoorde: ook niet hun gedachten, op dat wy gelovende dat de Godheit tot in 't diepste van onze harten indringt, niet met de schijn van goet te wezen vernoegt zouden zijn, maer ook pogen een zuiver geweten te hebben.
Wy hebben een weinig te voren gezegt dat veel gelooft hebben dat onze gedachten niet onbekent zijn aen de duivelen, door een vaerdige en bezondere wakkerheit dezer geesten, die ook veel eer het geen, dat voor de hant is, konnen begrijpen en voorzien, dan 't menschelijk vernuft, dat door de zware last van 't lighaem gedrukt is. Nu, hoewel wy toestaen dat deze vervloekte en onzuivere geesten eenige voorwetenschap hebben, zo achten wy nochtans dat zy in zekere palen bepaelt is, door de geen, die alle dingen kent, en die zulk een volkomen macht niet aen anderen meedeelt. Men moet belijden dat de duivel door zekere uitwendige en inwendige teekenen naerstelijk d'aert der menschen ontdekt en aenschout, om meer gelegentheit te hebben van in te dringen, en te hinderen: gelijk men dikwijls gezien heeft dat de booze geest eer melancolijke en zwaermoedige menschen aentast, dan anderen, om dat deze aert hem bequamer schijnt om de lieden in zotheit en woede te drijven; 't welk deze geesten meest begeeren, en daerom bespieden zy naeu de droefaerdigen, en werken gaerne in zodanige humeuren. Gregorius van Nyssa zeide dieshalven, dat de duivel weet wie hy door gulzigheit kittelen, wie door de prikkel van onkuisheit aendrijven, in wiens harten hy 't vergift van nijt storten, en wie hy met 'et aes van gierigheit aenlokken moet. Hy weet wie hy door blyschap verleiden, door droefhcit afwenden en door doling neêrstorten | |
| |
moet. Hy zoekt middelen om te hinderen naer de neigingen, daer toe hy yder meest genegen ziet. Enige Propheten en Apostelen hebben wel de harten en gedachten der geveinsden gekent en ontdekt, maer door bezondere openbaring van de heilige Geest, en niet door hun eige beweging. Dit recht behoort alleen aen de ware God. De ramingen der wijze en ervaren menschen, en de naturelijke tekenen konnen niet zoo diep deurdringen. D'engelen zelf hebben een bepaelde kennis, door de genade van openbaring en gebied, niet volmaekt, en noch min onbepaelt. Want zy zijn schepselen, hoewel in een gelukkige stant, in de welke de Schepper hen bewaert heeft.
Ik verwerp niet de Physiognomonia, of Metoposcopia, welks ampt is d'innerlijke aert en neigingen der menschen, door 't aenschouwen van hun natuur, of door hen in het aengezicht te zien, t'ontdekken: maer ik loghen stijf en sterk dat men, door behulp van deze middelen al de verborgentheden van het hart, eer zy zich door uiterlijke tekenen openbaren, ontdekken kan. Want God heeft dit voorrecht alleen voor zich zelf behouden; en de heilige Schrift schrijft hem alleen deze kennis toe. Gilbertus zegt dat d'oude geleerden wijsselijk verdicht hebben, dat Momus, de grote berisper, zoo vermaert onder de heidenen, iets te berispen gevonden heeft in 't menschelijk lighaem, en wilde dat God daer in een veinster, tot recht op 't hart, gemaekt had, zonder het zoo diep in duistere hoeken te verbergen, daer het zoo bequame middelen heeft, om ontellijke listen en bedriegeryen te smeden; op dat men al 't geen, 't welk het nu verbergt, zien zou. Deze holen zijn zoo geheim en verborgen, dat de mensch in zich zelf blint is, zoo zijn geweten buiten 't spoor loopt. Salomon, dit inziende, barst door verbaestheit uit, dat men 't hart van de mensch niet ontdekken kan, dat de menschen malkander in 't aengezicht zien, maer dat Godt tot in 't diepste der bedektste gedachten, die hy ter gezette tijt ontdekken zal, deurdringt. Wy hebben tot een onweêrleggelijke getuig hier af de Patriarch Job, die in 't zwaerste van zijn | |
| |
lijden uitriep: Ik heb gezondigt: wat zal ik u doen, ô bewaerder der menschen? De Godgeleerden zeggen dat dit zo veel is, als of hy zeide; dat God ons aenschout, met open ogen, gelijk als iemant zorgvuldig op een anders woorden en werken let. Zeker, hy ziet en aenschout alles. 't Is ons onmogelijk zijn tegenwoordigheit t'ontvluchten. Hy peilt de harten, kent de gedachten, en ontdekt alle verborgentheden. Geen ogenblik van ons leven is voor hem onbekent. Laet ons dieshalven gedenken dat al onze gedachten, woorden en werken in Gods groot boek geschreven zijn, en dat, schoon wy nu noch 't vonnis niet lezen, nochtans een dag komen zal, in de welk de boeken geopent zullen worden. Hoe zullen dan de spotters, met de Christelijke naem vermomt, bestaen, dewijl Seneca, een heiden zijnde, klaerder dan zy gezien, en de vonken van enige Godheit ontdekt heeft? God, zegt hy, is by u, ja met en in u. Dat meer is, hy bewijst elders, dat het meeste deel der zonden verdwijnen zal, zo de genen, die quaet doen willen, gevoelen en bemerken dat zy van een getuig aengeschout worden, en zo dę ziel iemant, die hy eert, en door welks achtbaerheit zy haer gedachten zuivert, voor zich vertoont. Gelukkig is de geen, die niet zijn gelaet, maer voornamelijk zijn gedachten zuivert! Met recht word dan deze heilige en kuische jongeling Joseph, zo zeer door Philo verheven, geprezen. Gelukkig is de Christen, die voor zijn geweten bezorgt is, die noch door gedachten, noch door woorden, noch door werken 't oog van God, die alles aenziet en deurziet, vertoornt. Sint Bernardus geeft een wijs bericht aen allen, als hy zegt dat een quaet geweten getuig, onderzoeker, beul, gevangenis, rechter en straf onzer zonden is. Eenige Godtgeleerden hebben dit in d'uitlegging van de zedelijke wet, door deze gelijkenis vertoont: Zoo een Koning, door een algemeen gebod, d'overspeelder, dootslager, en dief veroordeelt zijn verbod ziet niet op de geen, die voorgenomen heeft overspel te doen, te doden, of te stelen, zoo hy zijn voornemen niet te werk stelt; om dat de voorzienigheit van de Wetgever, die niet meer dan een mensch is, | |
| |
niet verder, dan tot het uitterlijke bedrijf uitstrekt, en om dat zijn bevelen niet dan door de volbrachte werken overtreden worden. Doch God, die alles ziet, en die d'uitterlijke schijn niet acht, maer alleen de zuiverheit van 't hart,verdoemt, onder 't verbodt van overspel te doen, te doden, en te stelen, ook d'oneerlijke begeerte, de gramschap, haet, de lust om een anders goet tot zich te trekken, bedroch, en zodanige andere verborgen gebreken; dewijl hy, een geestelijk wetgever zijnde, niet min tot de ziel, dan tot het lighaem spreekt. D'ongeoorlofde gramschap, en haet moorden de ziel, en de gierigheit besmet haer mer dievery. D'onkuische begeerte is een aert van onkuisheit voor God. Laet ons dan deze bedriegers en leugenaers verdrijven, die in deze tijt zich niet ontzien hebben te zeggen dat 'et in hun macht was de verborgenste gedachten van 't hart te kennen, gelijk onlangs zeker rookverkoper, die door zijn onbeschaemtheit den slechte lieden, die hy door zijn belachelijk bedroch bedrogen had, diets maekte, dat hy zulks ontdekken kon.
Zeker, deze spreuk, van dat God onze gedachten, jae de verborgenste holen onzer harten niet min dan 't geen, dat daer uit voortkomt, kent en ziet, blijft, en zal blijven vast en onbewegelijk. Laet ons hier noch by voegen, dat 'et in zijn, en in geen anders macht is, ons hart ter plaets, daer hy wil, en gelijk hem behaegt, te wenden, stieten en neigen. Want anders moet men bekennen dat wy steene harten, ja harder dan de hartheit zelve, niet alleen boos, maer ook door een onbekeerlijke hartnekkigheit van God afgewent, hebben. Men kan dit door veel, en byna ontellijke getuigenissen van de heilige Schrift bewijzen. Daer is voor eerst van Saul, weinig te voren door Samuel (die bevel van God daer toe had) tot Koning van Israël gekozen, gezegt, dat, na dat hy de rug gewent had, om van Samuel te gaen, God hem zijn hart in een ander veranderde; om dat, toen hy naer zijn huis tot Gibea ging, de krijgslieden, diens harten God geroert had, met hem gingen. Noch,de gunst van d'Eeuwige was in Juda, om hem een zelve hart te geven, om 't | |
| |
bevel des Konings, en der voornaemsten, volgens 't woort van hem, die eeuwig leeft, te doen. Salomon zegt ook, dat des Konings hart in des Heren hant is, gelijk beeken van vlietende wateren, en dat hy 't neigt tot alles, dat hy wil. God, zegt Job, beneemt den Oversten der volken van 't aerdrijk het hart. De kleinen zijn van dit getal niet uitgesloten, maer Job wil zeggen, dat men klarelijk ziet dat de herten en gedachten van Gods wil afhangen; dewijl het zeker is dat de harten der Princen, zo veel veranderingen onderworpen, uit oorzaek van de voorvallen en ontellijke raden van hun amptenaers en dienaers, van de wil, en van 't besluit van hun Opperste afhangen, die hen gerechtelijk ter plaets, daer 't hem goet dunkt, doet keren en buigen. Andreas Gorrutius verhandelt deze zaek geleerdelijk en Christelijk, en voegt 'er veel getuigenissen van de heilige Schrift, en van d'oude geleerden by, onder de welken 't geen, dat Augustinus hier toe zegt, zeer aenmerkelijk is. God werkt, zegt hy, niet alleen in de lighamen, maer ook in de harten der menschen, als hy hen zodanig, als 't hem belieft, wil neigen, 't zy in goet aen anderen te doen, of in eenigen te bedroeven, naer hy nut vind, door een vonnis, daer af het den mensch onmogelijk is d'oorzaken t'ontdekken, maer dat nochtans zonder twijffel waer is. Hier is aen te merken dat het woort van harte somtijts in de heilige Schrift voor kennis en verstant, en somtijts voor waerheit, en voor een zuiver geweten genomen word. Dieshalven, als Moïses zegt dat God den Israëliten tot noch toe geen verstandig harte gegeven heeft, zoo ziet men dat hy van kennis en verstant spreekt. Men ziet dit ook in 't boek van Job, die tot zijn vrienden zegt; dat God het verstant voor hun hart verborgen heeft; om daer meê te kennen te geven, dat de Heer d'oogen van dit volk, dat zich de wijsten van de werrelt achte, als geblintdoekt heeft, ja zoo, dat zy geen meer verstant dan de beesten hebben. 't Geen, 't welk wy nu vertoont hebben, behoort bedacht en overwogen te worden door de bespotters en verachters van de waerheit, die, met een bedriegelijke ydelheit bedekt, die den wij- | |
| |
zen niet onbekent is, d'onnozelen overreeden, en ook door de geveinsden en listige huighelaers, die, van bedrog en verraet overvloejende, gewonelijk d'eenvoudigen, en d'anderen, door een schijn van godvruchtigheit en heiligheit, bedriegen. De heilige Geest noemt de zodanigen laeu, om dat goet, en niet opentlijk quaet, en warelijk de boosten van de werrelt zijn. God spuwt hen uit zijn mont, stoot hen achter hem, verhard hen, en geeft hen dikwijls in een verworpen zin over zegt Fr.Vallesius, die 'er byvoegt: Och of gy heet of kout waert, dat is of goet, of heel quaet, en vol beroerten, om u te bekeren, en tot berou te brengen: maer om dat gy laeu zijt, dat is ongerechtig, verachtende, en onboetvaerdig, onder schijn van deucht, zal ik beginnen u uit mijn mont te spuwen.
D'Apostelen wisten dit ook wel, toen zy, na de hemelvaert van hun Heer en leermeester vergadert waren, om hun getal van twaelf te vervullen. Zy deden dieshalven, in de verkiezing van Joseph de rechtvaerdige, en van Matthias, een gebed, 't welk hen een gezantschap verstrekte, van d'aerde tot den hemel, aen hun hooft en Heer, Jesus Christus gezonden,om van hem zijn wil en verkiezing van een van deze twee, die hy bequaemst zou achten om in Judas plaets Apostel te zijn, te verstaen. Hun gebed is: Gy, Heer, die de harten van allen kent, toon welk van deze twee gy verkozen hebt. Dewijl dan 't eigen ampt van God alleen is, de harten te peilen, en dat 'er niets voor hem verborgen kan zijn, en dat hy dit voorrecht alleen behout, zonder dat aen anderen meê te delen, zo is alle geveinstheit een gruwel voor hem, diens ogen, gelijk Jeremias daer af spreekt, getrouheit, oprechtigheit en waerheit aenschouwen, dat is prijzen en aennemen. De heilige Schrift vergelijkt dieshalven Gods woort by een scherp zwaert, dat aen twee zijden snijd, en tot in 't merg, en tot in de scheiding van de ziel indringt, ja zo, dat de menschen geen gedachten en neigingen hebben, of zy zijn naekt en bloot voor dit woort. De genen, zegt de heilige Schrift, die in Gods woort voorderen, behoren in zich zelven berispt te worden, dat is zich | |
| |
als voor Gods richtstoel te vertonen, om daer hun zonden, die te voren bedekt schenen, t'ontdekken. Job zag hier op, toen hy, in 't bitterste van zijn lijden, uitriep, gelijk wy hier voor gezegt hebben: Ik heb gezondigt; wat zal ik u doen, bewaerder der menschen?
|
|
Auteursrechtvrij