|
| |
| |
| |
Het XXVII. hooftstvk.
Oorzaken van d'ondergang van Romens heerschappy. Agrippaes vergelijking van de gemeente by een menschelijk lighaem. Salustius gevoelen van Romens ondergang. Tweedracht oorzaek van d'ondergang der steden. Eigenbaet verwoest de gemeente. Voorbeelt van Henricus de Medina, die 't gemene nut boven de bezondere vyantschap stelt. Maximus verhael van de gelukkige staet der oude Romeinen. Scipioos voorbeelt van 't gemene nut boven zijn bezondere welstant. Popilius streng bescheit aen Antiochus. Ontzag van de Burgermeesterlijke naem tot Romen. Agrippaes bezadigtheit in zijn verwinningen. Treffelijk voorbeelt van Ferdinads getrouheit. Paterculus lof van Nasica. Hannibals verontschuldiging in zijn gelach om d'elende der Cathagers. De heerschappy der priesteren schadelijk. Cesars treffelijk gevoelen van de gemene welstant. Grote liefde van twee Carthagers tot hun vaderlant. Wonderlijk voorbeelt van Alfonsus. Treffelijke daet van een Mahumetist. Setons byzondere getrouheit tot zijn Koning. Wonderlijke grootmoedigheit van Albertus, hertog van Beyeren, in 't verachten van de kroon van Bohemen. Tweedracht der oude Engelschen oorzaek van hun ondergang, en ook van de Romeinen. Uitsteekende voorbeelden van sommigen, die, tot hooge Staet geraekt, het ongelijk, hen aengedaen, vergeeten hebben.
MEn leest in veel Historien dat Romen, onder de heerschappy der edelen, meer dan enige andere stat bloeide, en dat zy, | |
| |
terwijl deze heersching duurde, zich voogdes van 't grootste deel des werrelts maekte; in voegen dat d'ouden haer voor de hooftstat des werrelts, die nimmer vergaen zou, geroemt hebben. Zeker, zodanig een rijk is bestandig, en word groter, terwijl het gemeen boven 't bezonder nut gestelt word. Maer toen de begeerte van te heerschen, het voordeel van d'een of d'ander, en de raden der onbesuisde jongelingen te voorschijn quamen, wierd zy, die niets van buiten vreesde, die de Koningen verwonnen had, en die in macht en rijkdom overvloeide, door inwendige beroerten en oorlogen zelve verwonnen. D'oorzaek hier af was, dat d'overeenstemming van 't hooft, en van de leden, daer niets aen haperen moet, gebroken wierd: want toen deze eendracht wech was, trok 't hooft naer d'een, en de leden naer d'ander zijde. De menschelijke gemeenschap behoort dieshalven te zijn gelijk een lighaem, daer in yder lid, zonder verhindering van 't ander, zijn werk doet. Maer men kan deze dingen beter in dier voegen, gelijk Dionysius Halicarnasseus hen vertoont, begrijpen. Hy voert Menenius Agrippa in, die aen 't Romeinsche volk, dat zich van de Raet; en van de treffelijksten gescheiden had, om een bezondere hoop te maken, 't geen, dat hier volgt, vertoont. De gemene Staet, zegt hy, gelijkt enigerwijze naer een menschelijk lighaem; want zy zijn beide van veel delen, die verscheide werkingen hebben, samen gevoegt. Zo dan de leden van een menschelijk lighaem yder zijn bezondere beweging willen hebben, en, tegen elkander morrende, gezamentlijk tegen de buik aenspannen, en de voeten zeggen, wy dragen 't hele lighaem; de handen, wy arbeiden, vergaderen spijze, strijden, en bevorderen veel grote diensten voor 't lighaem; de schouders, wy dragen de last; het hooft, mijn ogen zien, mijn oren horen, mijn mont spreekt en 't lighaem onderhouden word: zo zy, te samen spannende, tegen de buik zeggen; wat doet gy hier af? wat vergelding hebben wy van u? waer toe dient gy ons? gy zijt ons niet alleen niet behulpelijk tot onze gemeenschap, maer verhindert en ontroert | |
| |
ons ook; want gy dwingt ons ('t welk onverdragelijk is) u te dienen, en overal middelen te zoeken, om uw begeerten te verzaden; waerom ontslaen wy ons niet eens van 't verdriet, dat wy uit oorzaek van deze buik lijden? zo zulke gedachten, zeg ik, aen de lighamelijke leden, en zo niemant van hen zijn werk doen wil, zal dan 't lighaem lang bestaen konnen? In tegendeel; zal men 't niet haest zien ondergaen en sterven? Niemant kan dit anders bewijzen. Gedenkt ook het zelve van de gemene staet, &c. Menenius, dit alles wijsselijk en naeukeurig vertoont hebbende, besloot zijn vertoog met deze woorden: Weet dan, Romeinsche Heren, dat de buik in 't menschelijk lighaem t'onrecht door d'andere leden gelastert word, dewijl hy, voedsel krijgende, ook 't hele lighaem voed, en dat, als hy wel onderhouden word, al d'andere leden daer wel af varen; want hy is gelijk een gemene spijskamer, om bequamelijk aen d'andere leden het geen, dat hen nodig is, en dat hen in goede stant houd, uit te delen. Men moet desgelijks ook van de Raet in de steden zeggen, die de Staet bestiert, en voor 't geen, 't welk aen yder dienstig is, zorgt, om alles bequamelijk te schikken, en te bewaren. Laet af dan quaet van d'overigheit te spreken, &c. Agrippaes vertoog, op de vergelijking van 't menschelijk lighaem gevest, had zulk een kracht by deze oproerige menigte, dat zy, in haer gramschap bekoelende, weêr in de stat keerde; in voegen dat 'et scheen dat de verstrooide leden zich weer aen 't hele lighaem voegden.
Deze welstant duurde zo lang; als de Romeinen gezamentlijk eendrachtig waren: maer is eindelijk met deze bloejende en machtige gemeente verdwenen. Salustius schijnt deze ondergang voorzien te hebben, toen hy zeide: Dewijl alle geschapen dingen vergaen, zo acht ik dat als Romen tot haer hoogste staet geraekt is, haer burgeren tegen malkander zullen strijden, en dat zy, verzwakt, of halfdoot zijnde, de roof van enig vorst of machtig volk zullen worden. Want anders zouden alle volken des werrelts, by malkander vergadert, dit machtig rijk niet konnen verwaggelen, of omstoten. Jovianus Pontanus, vergelijking | |
| |
van veel Italiaensche gemeenten gemaekt, en d'oorzaken van hun op en ondergang getoont hebbende, berispt in die van Siene de twedracht der burgers. De haet en vyantschap der Sieners, zegt hy, zijn oorzaek van dat 'er altijt beroerte in hun stat is, en de vryheit daer geen veilige stede heeft. Zo de stedelingen niet eendrachtig zijn, wat rust kan de gemeente genieten. Men vind oude Duitsche gezangen, die zeer gemeen in yders mont plagten te wezen, daer af d'inhout was; dat verborgen haet, te grote zorg voor eigen voordeel, en jonge onbesuisde raden Trojen, Romen, Mens en Luik (die, machtige en rijke steden en gemeenten geweest hebbende, slaven geworden waren) verdelgt en omgekeert hadden. Daer was, beneffens dit, ook een waerschuwing aen d'andere staten, van met de schade hunner geburen wijs te worden, zo zy niet desgelijks begeerden gehandelt te zijn. Men zegt dat deze gezangen gemaekt waren toen Lodewijk d'elfde, Koning van Vrankrijk, en Karel, Hertog van Borgonje, de stat Luik stormender hant innamen, en plonderden. Mens wierd uit het getal der vrye steden van 'tRijk geschrabt, ten tijde van de twist tusschen twee Bisschoppen, Thierry van Isenber, en Adolf van Nassou, in 't jaer duizent vier hondert en eenensestig. Met recht schrijft Sleidanus, dat een Staet, daer in yder zijn eigen nut zoekt, en niet op de middelen van die te bewaren en te vergroten denkt, in waggeling is, en op de slibberbaen van een algemene ondergang staet. Wat heeft men ook anders te verwachten? 't Moet haer nootzakelijk gaen, gelijk 't met de Grieken gegaen is. Zo lang zy te zamen raet leefden, en, tot bescherming van hun vryheit, hun heirkrachten vervoegden, was 't onmogelijk hen onder te brengen. Maer toen hun neigingen van malkander vervreemden, en yder zich met het opbouwen van zijn eigen huis bemoeide, wierden zy zo door de tyrannen overrompelt en gedrukt, dat zy tegenwoordig d'elendigste slaven van de werrelt zijn, en dien grote rover tot een Heer moeten kennen.
Men vind een bczondere en gedenkwaerdige Historie van | |
| |
Antonius van Nebrisse, door Hannibal Scotus in zijn aentekeningen op Cornelius Tacitus verhaelt. Hendrik de Medina, Hartog van Asince van 't huis der Guzmans gesproten, had lange tijt twist met Roderik Ponce van Leon, Markgraef van Gades. De Markgraef, over lang met enige anderen de middelen, om de stat Alama, door de Moren ingehouden, t'overrompelen, overwogen, en alles, dat tot d'uitvoering van d'aenslag dienstig was, gereet gemaekt hebbende, wilde niet dat de Hartog enige lucht daer af krijgen zou.'t Gebeurde dat de Koning van Granada deze Markgraef en de zijnen binnen Alama besloot. De Markgraef, om bystant van alle zijden uitzendende, liet de Hartog voor de twedemael achter. Maer de Hartog, door een edelmoedige vergeting de geheugenis der oude twisten met de Markgraef onder de voeten tredende, vergaderde zijn onderdanen en krijgsknechten, zo te voet als te paert, en ook zijn vrienden, en, hen alle in 't gemeen aengemaent hebbende, de genen, die in gevaer waren, te verlossen, rechtte een schoon heir op, met het welk hy naer Alama trok, en, de Granaders dwingende 't leger op te breken, de Markgraef, en de belegerden verloste. Want de vyanden waren schandelijk wechgevloden zonder zijn komst te verwachten. De Markgraef, van dit gevaer bevrijd, ging naer de Hartog, en bedankte hem van zo groot een weldaet. Maer de Hartog zeide tot hem met weinig woorden; Heer Markgraef, spreek hier niet af. D'oprechte lieden moeten in gewichtige zaken, voornamelijk in de Christelijke Godsdienst, niet aen hun bezondere twisten gedenken. Laet ons, om 't vaderlant, en om de Christelijke naem, al 't misdrijf, van weerzijden begaen, vergeven, en in een eeuwige vergeetenheyt begraven. Laet ons, dewijl alles voor ons beide welgaet, deze dag in blyschap verslijten en eeuwig tot een getuig van vaste verzoening verstrekken. Zy gaven daer op malkander de hant, en leefden sedert als vrienden.
Overigheden en achtbare mannen van de Roomsche gemeente, noch in stant zijnde, en de zeden van hun voorouders | |
| |
navolgende, poogden altijt 't gemene nut van 't bezonder af te scheiden, en 't gemeen boven 't bezonder te stellen. De geesten der mannen en vrouwen, zegt Valerius Maximus, bloeiden in die tijt binnen Romen; en men achtte en schatte d'achting en eer in alle zaken, naer de goederen des gemoeds, door de welken zy heiren verkregen, huwelijken maekten, en op de markt, in de Raet, en in bezondere huizen veel vermogten. Want yder was naerstig om de gemene, en niet zijn bezondere bystant te bevorderen; en men wilde liever arm in een rijke gemeente, dan rijk in een arme stad leven. Zodanig een treffelijk inzicht had dit voor een eerlijke vergelding, dat'et daer niet geoorloft was iets, dat aen de deucht behoorde, voor gelt te kopen; en de noot der deurluchtige mannen wierd verlicht. Men vindt veel gedenkwaerdige voorbeelden van dit geluk in de historien, inzonderheit van Scipio Afrikanus, van de welk Titus Livius, Justinus, en anderen bredelijk gewagh gemaekt hebben. Want hy, in Afrika overgescheept, om verbont met Syphax te maken, vond Asdrubal, Carthagisch hooftman, lang te voren uit Spanjen gedreven, by deze Koning, die, voor een grote eer achtende dat in een zelve dag de gezanten der twee machtigste volken tot hem quamen, om vrede en vrientschap van hem te verzoeken, hen: gezamentlijk wilde herbergen, en hen met malkander tot gesprek te brengen, om hun vyantschap wech te nemen. Maer Scipio, daer niet toe verstaen willende, zeide dat hy, zo veel hem aenging, niets met Asdrubal te beslechten had, en dat zy daerom niet by malkander behoefden te komen, en dat hy, zo veel de gemeente betrof, niet zonder bevel van de Raet met de vyant van 't Romeinsche volk handelen mogt. Men vind noch een ander gedenkwaerdig voorbeelt van de zelve Scipio. De gezanten van de Koning Antiochus, vrede van de Burgemeester, Publius Scipio, Afrikanus broeder, verzoekende, brachten, om dat te verkrijgen, een geschenk meê, dat zo zy oordeelden, zeer aengenaem aen Afrikanus wezen zou, te weten zijn zoon, door de Koning in zekere, engte te scheep gevangen. Maer Scipio | |
| |
Afrikanus, zijn broeders Stedehouder, in de naem van de Raet en van 't Romeinsche volk 't woort nemende, antwoorde; Dat de bezondere van d'algemene weldaden onderscheiden wierden; dat de plichten van een vader van dien van 't vaderlant, die boven de kinderen, ja boven ons eige leven behoren gestelt te worden, verschilden; dat dieshalven deze gift hem zeer aengenaem was, en dat hy deze miltdadigheit van de Koning op zijn eige kosten lonen zou: maer dat, zo veel d'oorlog en vrede aenging, hy hem daer in niet believen, of iets van 't recht der gemeente verminderen kon; dat hy nooit, zonder verlof van de Raet, van zijn zoons loskoping had gesproken; maer dat hy van zijn zijde pogen zou door de wapenen zijn zoon weer te krijgen, gelijk d'eer van zijn naem vereischte.
De zelve moed bleek in Publius Popilius, die van wegen de Raet en 'tRomainsche volk aen de koning Antiochus gezonden wierd, om hem d'ingang in Egipten te verbieden, en, zo hy 'er in getreden was, hem te bevelen daer uit te gaen. De Koning wilde hem in zijn koomst omhelzen, om dat zy sedert de tijt, in de welk Antiochus tot Romen in gijsseling was, groote vrienden hadden geweest. Maer Popilius, te rug tredende, zeide dat men de bezondere vrientschap voor deze tijt ter zijden moest stellen, en dat het bevel van 't gemeen voorging; en gaf hem daer ор 't bescheit van de Raet in handen, en, ziende dat de Koning vertoefde met t'antwoorden, en tijt eischte, om zich daer op met zijn vrienden te beraden, trok, met een rijsje, dat hy in de hand had, een grote ront rontom de Koning, en zeide: Heer, roep de geen, die gy begeert, van uw vrienden, om deze zaek in d'omkring, die gy ziet, t'overwegen; maer denk niet dat gy 'er uitgaen zult, eer men vrede of oorlog tusschen 't Romeinsche volk en u verklaert heeft. Dit streng besluit wierp Antiochus verwaentheit om verre. Hy antwoorde derhalven dat hy de Raet gehoorzamen zou. Wy lezen een gelijk en niet min gedenkwaerdig voorbeelt in Valerius Maximus. Daer was een wet onder de Romeinen, inhoudende dat niemant, te paert zijnde, de Burgemeester naderen | |
| |
zou, maer dat men, hem van verre ziende, uit eerbiedigheit af stijgen zou, om hem ор d'aerde te groeten. Q. Fabius Maximus wierd door de Raet, om een gewichtige zaek, aen zijn zoon, toen Burgemeester, en tot Suessa zijnde, gezonden. De Burgemeester, zijn vader van verre te paert naer hem komen ziende, deê hem, door een van zijn dienaers, aenzeggen, dat hy aftreden, en op de gewone wijze by hem komen zou. Fabius, op dit bevel afgetreden, en by de Burgemeester gekomen zijnde, zeide tot hem: zoon, ik verachte uw waerdigheit niet, maer wilde beproeven of gy wist wat 'et is Burgemeester te wezen. Men prijst met recht M. Vipsanius Agrippa, die, zo hoog van Augustus geacht, dat hy en Mecenas alleen al de verborgentheden van de Vorst wisten, liever al zijn vlijt tot bevordering van 't gemeene nut, dan van zijn bezonder voordeel wilde aenwenden. Hy beschutte, door deze middel, zich van de klaeuwen des nijts, en was in hoge achting by de Keizer, en by al d'anderen. Hoewel hy d'oorzaek van alle goede zaken, en van alle goedertieren nutte en heerelijke daden van Augustus was, die hy tot weldoen aenprikkelde, zo schreef hy echter zich zelf geen eer daer af toe; ja hy keerde behendelijk al de weldaden en eerbewijzingen, die Augustus hem deê, tot voordeel van de Keizer, en van 't Rijk, en zette zijn bezonder nut ter zijden. Laet ons ook 't geen, 't welk Justinus van Pharnaces, Koning der Parthen, schrijft, hier by doen. Deze, zijn zonen, daer af hy een groot getal had, achterlatende, gaf het Koninkrijk aen zijn broeder, Mithridates, een treffelijk Vorst; om dat hy zich meer aen de gemeente, dan aen zijn gezin verplicht achtte, en om dat hy eer voor 't gehele Rijk, dan voor zijn zonen behoorde te zorgen. Wy hebben een gedenkwaerdig en nieu voorbeelt van deze wijsheit in Ferdinandus, Koning van Arragon, en van Sicilien, die van alle, in plaets van Joannes, zoon van zijn broeder Henricus, dien de kroon toebehoorde, tot Koning begeert wierd, schoon hy 't weigerde. De Vorsten, de Staten beschrijvende, geboden ook aen Ferdinandus daer te verschijnen. Hy voorziende wat 'er | |
| |
voorhanden was, deê zijn neef, noch een klein kint, Koninklijk kleden, verborg hem onder zijn mantel, en verscheen dus in de vergadering. Men repte niet eens van 't kint, maer koos, met eendrachtige toestemming, Ferdinandus tot Koning van Arragon. Hy, dit verstaende, vertoonde de kleine vorst Joannes, en, hem op zijn schouders zettende, riep tot de menigte: Arragonners, ziet hier uw Koning; dit is onze Koning. Laet ons, naer de gewoonte der Spanjaerden, hem getrou blijven. Hy, dit gezegt hebbende, omhelsde 't kint, zette 't in de Koninklijke stoel, en, zich eerst neêrwerpende, bewees het ootmoedige eerbiedigheit, en bewoog, door zijn voorbeelt, al d'anderen desgelijks te doen: in voegen dat hy, 't Rijk aen zijn neef weergegeven hebbende, liever in zijn voorgaende staet wilde blijven, dan 't Rijk, dat een ander toebehoorde, aen zich trekken. Deze historie, uit Thomas Fazel getrokken, om dat zy, onder veel anderen, gedenkwaerdig is, betoont dat deze goede Vorst Ferdinandus zijn lantsgenoten zo niet wilde ontëeren, dat hy dulde dat men, door een ongeregelde gunst van d'adel en 't volk, de wettige erfgenaem verachten zou, om de kroon aen een te geven, die zijn bezonder nut niet boven de gemene welstant behoorde te stellen.
Maer laet ons, weêr naer Romen kerende, 't lof, 't welk Vellejus Paterculus aen Publius Scipio, Nasica gebynaemt, geeft, aenhoren. Publius Scipio Nasica, zegt hy, zoons zoon van de geen, die door de Raet vroom verklaert was, zoon van de geen, die, terwijl hy Tuchtmeester was, wandelryen in 't Capitool had gemackt, zoons zoons zoon van Cneus Scipio, uitmuntend man, die oom van Scipio Afrikanus was, stelde, zo wel toen hy onbeampt, als beampt was, 't gemene nut boven zijn bezonder; en, zich met 'et geen, dat 'et gemeen niet niet aenging, niet bemoejende, wierd, uit oorzaek van zulke deuchden, opperste Priester in zijn afwezen verkozen. Hy, schoon Gracchus volle neef zijnde, en met zijn slinke hant de zoom van zijn kleet uitgestrekt hebbende, riep van 't hoogste des kapitools, daer hy stont; Dat al de genen, die de welstant van de gemeente begeerden, hem volgen | |
| |
zouden. De voornaemsten, de Raet, het grootste en beste deel der ridders, en de genen van 't gemeen volk, die noch niet van de schadelijke raden besmet waren, wierpen zich toen op Gracchus, die, met zijn benden, op de markt was, daer hy byna geheel Italien wilde in roer stellen. Gracchus, naer d'opgang van 't kapitool vluchtende, wierd door de slag van een bank neêrgeworpen; in voegen dat hy, lang in grote eer leven konnende, haest gedoot wierd. Valerius Maximus noemt hem dieshalven een loffelijk burger, van twijffelachtige naem, om dat hy d'ampten die hem bevolen wierden, niet gewillig, maer om dat men 't hem gebood, bediende. Want het geen, dat door bedwang gedaen word, moet meer den geen, die 't gebied, dan den geen, die 't uitvoert, toegeschreven worden. Terwijl de Romeinen Nasicacs zin hadden, heeft hun heerschappy gebloeit, en zich wijd en breed uitgespreid. Paulus Emilius heeft dit wel waergenomen; want hy, van de Tolosaners spreekende, zegt dat zy, de muren van hun stat geslecht hebbende, en dieshalven voor alle vyanden ten roof bloot staende, een lichting van een grote hoop gelt, om daer in te verzien, deden; 't welk met grote zwarigheit vergadert wierd. 't Is wonder, voegt hy 'er by, dat yder meer met zijn eige schade, dan met het gemeen bederf bewogen is: en daer is niets, dat ons meer quelt, dan als men de beurs aen spreken moet. Degenen, die geboden hadden dat men de muren van hun stat om zou werpen, konden niet verdragen dat men hun kisten en kassen repte. Hannibal verweet dit ook den Carthagers, die, door de Romeinen verwonnen, en met jarelijksche schatting bezwaert, d'eerste, paey zwarelijk opbrachten, om dat d'oorlog de gemeene schatkist leeg gemaekt had, en hun heel Raethuis dieshalven vol cou en droefheit was. Hannibal, meê by deze raetsheren zijnde, begon daer om te lachen, en, door Asdrubal Hedus bekeven, om dat hy, die d'oorzack van zo veel tranen was, lachte, terwijl d'anderen weende, antwoordde hem: zo gy zo wel mijn hart, als mijn aengezicht konde zien, gy zoud bevinden dat het gelach dat u dus vreemd dunkt, en dat gy berispt, uit geen ander, | |
| |
dan uit een hart, van wanhoop in onze qualen deurboort, koomt. Dit gelach is noch niet zo ontijdig, als uw droefheit vruchteloos en onnut. 't Was tijt om te wenen toen men ons de wapenen benam, onze schepen verbrandde, en ons verbood ten oorlog te trekken. Dit was ons een dodelijke slag. Denk niet dat de Romeinen dit tegen u voorgenomen hebben, om dat zy u haten. Een groote staet kan niet lang in ruit blijven. Zo zy geen vyanden van buiten heeft, zy vind 'er t'huis zelve: ja zo, gelijk de zware en sterke lighamen, die, tegen de hitte, koude en andere ongematichtheden verzekert schijnende, door hun eige zwaerheit overladen zijn, en eindelijk neerstorten. Wy gevoelen de gemene schade zo verre, als zy zich tot de bezondere uitstrekt; en daer is niets, 't welk ons hier in zo zeer parst, dan de vrees van 't onze te verliezen. Dit is d'oorzaek dat niemant zuchte toen Carthago geplondert, ontwapent, en, onder zo veel gewapende volken van Afrika, weerloos gelaten wierd. Maer nu weent gy, om dat yder iets van 't zijne bydoen moet, als of alles verloren was, en de stat verdelgt wierd. O hoe vrees ik dat gy heden om een geringe oorzaek weent! Robert Ganguin, hier ook op ziende, zegt: Men heeft somtijts in Frankrijk 't gemeen meer schade zien lijden als een priester zich met de zaken van staet bemoeide, dan als zy aen enig heer, van edel geslacht, en wijs en welbedacht zijnde, bevolen waren. De priester, van een onverzadelijke begeerte tot hebben, en groot te worden vervoert, sleept alles naer zich: maer d'edele Heer, deernis met het volk hebbende, en yders schade de zijne achtende, verzorgt uit al zijn vermogen in 't gemeene nut. De priester, zijn verwaentheit, quisting en overdaet naer zijn achting metende, vergadert rijkdom op rijkdom, en vreest niet voor straf, om dat hy door de straffeloosheit der geestelijken bevrijd is. Maer de Heer, wetende dat zijn middelen aen die van 't gemeen verbonden zijn, voorziet dit zijn middelen ontwijfelijk in de zwarigheit der anderen begrepen zijn. Want de geen die zijn zaken naer d'inzicht van dien van't gemeen meet, ziet wel dat zo de groot- | |
| |
sten 't hooft onderhalen, de kleinsten niet bestaen konnen. Demosthenes zegt dieshalven wel, naer 't getuigenis van Jan Tiller, dat, hoe de rijkdom der gener, die in gemene ampten zijn, meer aenwast, hoe het gemeen meer afneemt. Zo de bezondere rijkdom 't gemene nut niet verhindert, zo is 't ook redelijk dat de goederen der bezonderen, die d'aenwas van 't gemeen bevorderen, vermeerdert worden, en aen deze aenwas deelachtig zijn.
't Is dan zeer beklagelijk dat 'et meeste deel der menschen zo verblint van de liefde tot hun bezonder voordeel zijn, en zich niet met het gevaer, 'twelk de gemeente dreigt, bekreunen. Maer zy behoorden aen Pericles voorzichtige raet te gedenken, als hy zegt, Dat, als de gemeente staet verwoest word, de geen, die daer in op zijn gemak leeft, niet vry is; en in tegendeel, dat, als de staet in goede stant is, d'arme daer in min ongemak gevoelt, en enigsins verlicht word. Cesar was van een zelve gevoelen, toen hy tot zijn stedehouders en hooftlieden zeide: Een bezonder man kan zijn staet niet zo vast stellen, dat hy niet mee neerstort en ondergaet, als de gemeene staet neergeworpen word. Maer als de staet bloeit, kan hy d'elenden van yder in 't bezonder verzachten. De Keizer Antoninus, de goetaerdige gebynaemt, was van dit gevoelen, toen hy zekere krijgslieden, van 't gemeen onderhouden, die niets deden, hun loon onthield, zeggende; Dat 'er geen snoder en wreder lieden waren, dan de genen, die 't gemeen opäten, zonder dat men hulp of verlichting van hun arbeit ontfing.
Plutarchus verhaelt dat Alexander de Groot, zich tot d'oorlog van Asia toerustende, aen Perdiccas toeliet enige penningen in Macedonien te lichten: maer dat Perdiccas, van Alexander zelf zeggen horende, dat hy al zijn hoop en vertrouwen in zijn Raet stelde, deze gift, die de Koning hem gedaen had, verliet, en zeide dat hy ook zijn deel van deze hoop begeerde te hebben. Zijn voorbeelt bewoog veel anderen dergelijks te doen; 't welk hen wel verging. Ik zal u noch de liefde van twee broeders tot hun vaderlant, Carthago, verhalen. Zy namen aen, om de grenspalen daer af te vergroten, levendig ter plaets, daer de grenspalen | |
| |
getekent waren, door de Cyreniers begraven te worden. De Carthagers bouden, tot dankbaerheit, autaren op deze grenzen, en stelden in de stat viertijden tot hun geheugenis in. Alfonfus, vader van Gusman, de goede gebynaemt, een groot Spaens Heer, door Sanchius, Koning van Castilien, tot overste van een gewichtige, plaets, Tariffa genaemt, die hy onlangs de Moren afgenomen had gestelt zijnde, nam de bewaring daer af, hoewel zeer gevarelijk, vaerdelijk aen, en verzuimde niets daer in, om zich in zijn plicht getrouwelijk te quijten. De Moren quamen weinig tijt daer na, met grote heirkrachten deze plaets belegeren. De belegerden, door de dapperheit van hun overste aengemaent; betoonden zich helden in tegenweer te bieden. Maer een ongeluk overviel hen, 't welk hen grotelijks de moed benam, namentlijk 't vangen van Alphonsus enige zoon, die door de Moren voor Tariffa gebracht wierd, met dreigingen van hem voor d'ogen des vaders, en der belegerden te doden, zo zy de plaets niet overgaven. Zy stemden alle hier toe, om 't leven van hun opperstes zoon te bergen. Maer de vader zich tegen hun bezondere goetgunstigheit stellende, riep overluide tot de beleggers: Schoon ik hondert zonen in uw handen had, ik zou nochtans niet van mijn plicht en eer afwijken. Hebt zy zo groot lust om hem te doden? wel, ziet daer. Hy, dit gezegt hebbende, wierp zijn geweer van de muur naer beneden. Alfonsus, dit gezegt en gedaen hebbende, begaf zich ter middagmael, en, door een schrikkelijk gekrijs naer de muur getrokken, vraegde naer d'oorzaek daer af, en kreeg tot antwoort dat de Moren zijn zoon wredelijk gedoot hadden. Is 't niets anders? zeide hy. Ik meende dat de vyanden in de stat waren. Hy ging, zonder zich meer t'ontzetten, weêr naer zijn woning, by zijn gemalin, en hield zijn middagmael voort, gelijk hy gewent was. De Moren, van Alfonsus grootmoedigheit verschrikt, braken 't leger op; in voegen dat Tariffa verloft wierd door 't edel bloet van zijn statsvoocht, van de welk de Gusmannen gesproten zijn, en onder d'anderen de Hartogen van Medina Sidonia, heeren van grote naem in Spanjen.
| |
| |
Men vind ook een gedenkwaerdig voorbeelt van de Koning van Quiloa, een Mahumetische vorst, die, de koninklijke waerdigheit verachtende, en alle eige voordeel beneden 't gemeene nut stellende, de zoon van zijn vrient, door d'overleden Koning gedoot, in de bestiering stelde. Osorius schrijft dat Franciscus Almeide, Onderkoning van Portegael, in de haven van Quiloa gekomen, volk uitzond, om van zijnent wegen de Koning, die daer was, te groeten. Deze Koning, door zijn boos geweten geknaegt, (want hy had zijn voorzaet gedoot, en 't Rijk door gewelt aen hem getrokken) vertrok by nacht uit de stat, en vlood wech. Almeide, die verstaen hebbende, stelde daer tot Koning een treffelijk man, Mahumeth Anco genoemt, die, Almeide gegroet, en iets van hem verzocht hebbende, tot hem zeide: Ik heb grote kennis, vrientschap en verbont met de Koning Alfudail gehad, die van de tyran, door u uit het Rijk verdreven, verradelijk gedoot wierd. Zo Alfudail leefde, ik zou hem gaerne de scepter en kroon overgeven; want ik ben niet zodanig, dat ik de rijkdom en Koninklijke pracht boven de getrouheit en eerbiedigheit, die ik mijn overheer toedraeg, stellen wil. Maer dewijl deze Prins doot is, zo bid ik u my, zo verre als 't mogelijk is, toe te laten, dat ik zijn zoon by my doe komen, om na my 't rijk te beërven. Ik heb wel kinderen, die niet heel onwaerdig tot deze eer zijn. Maer zo ik hen vorder, om na my te heerschen, en de zoon van d'overleden daer af beroof, zo zal ik my voor eeuwig ontëeren; en deze vlek zal niet alleen mijn achting besmetten, maer ook mijn geheel geslacht te schande maken. Ik wil dieshalven liever een voorbeelt van getrouheit en oprechtigheit, dan een rijk erfdeel by testament aen mijn kinderen nalaten. Dit verzoek (voegt 'er Osorius by) maekte de Portugezen verbaest, toen zy zagen dat een Mahumetist zich zo getrou een vrient betoonde, en dus edelmoedelijk de rijkdom van een Koninkrijk verachte, ja gewillig zijn plicht tot een overlede vrient boven de vaderlijke genegentheit stelde. Hy wierd dieshalven tot de heerschappy van veel groter landen waerdig geoordeelt, om dat hy | |
| |
dus 't geen, dat hy voor zijn kinderen behouden kon, aen Alfudails zoon overgegeven had. Men deê op dit verzoek de zoon van d'overlede Koning komen, aen de welk alle dien van Quiloa, door Almeides toestemming, d'eet van getrouheit deden, om hem namaels tot koning aen te nemen. Zeker, deze Mahumetaen is te prijzen, om dat hy een wettige erfgenaem boven zijn waerdigheit, boven zijn bezonder nut, en boven de vordering zijner zonen stelde: in 't welk hy acht op de welstant van 't rijk, en op het voordeel der onderzaten had.
Wy zullen by deze Historie van de liefde tot het gemeene nut noch 't geen voegen, 't welk men van d'uitmuntende getrouheit van Wilhelmus Seton, Schots edelman, statsvoocht van Berwijk, en van zijn gemalin leest, die liever zich zelven, en 't leven van hun twee zonen niet wilden sparen, om de vesting voor de Koning te bewaren, dan hun belofte vervalschen, en op hun gemeen nut zien. Buchenan beschrijft deze geschiedenis, die ik in 't kort verhalen zal. De twee zonen van deze statsvoocht waren in 't gewelt der Engelschen, voor Berwijk gelegert: want d'een was in een gevecht gevangen, en d'ander in gijseling gegeven op voorwaerde dat, zo de beleggers, binnen zekere bestemde tijt niet gedwongen waren 't leger op te breken, de belegerden hen de plaets overgeven zouden. Eduard, Koning van Engelant, zond, eer deze tijt verstreken was, een krijgsbode aen Seton, om hem te verwittigen tot het houden van zijn belofte, en dreigde hem dat, zo hy de stat niet ter gezette tijt overgaf, zijn twee zonen daer voor boeten zouden. De vader was boven maten in zijn gemoed ontroert, door de verscheide winden van meêdogen, deernis, vrees, en plicht tot zijn vaderlant. Eduard deê, om hem noch meer t'ontroeren, een galg dicht by de poort, van de welke men 't zien kon, oprechten, en gebood dat men Setons twee zonen daer brengen zou. Maer Setons gemalin, moeder der twee jonge edelingen, haer gemael de getrouheit tot zijn Koning, de liefde tot zijn vaderlant, d'eerlijke achting, in de welke hun gezin geleeft had, d'andere zonen, en haer jonkheit, bequaem om noch | |
| |
andere kinderen te baren, vertonende, overreedde hem zo, dat hy besloot het gemene nut boven de behouding zijner twee zonen te stellen. Zijn gemalin bracht hem in een afgelege plaets, op dat hy niet te weemoedig zou wezen, zo hy hen voor zijn ogen verworgen zag: in voegen dat de Koning van Engelant deze twee jonge edelingen, tot grote weêrwil van veel der zijnen, doden deê. Zeker, deze Schotsche heldin verdient onder de doorluchtigste vrouwen, die ooit ter werrelt geweest zijn, getelt te worden.
Eneas Sylvius verhaelt ook een gedenkwaerdig voorbeelt, toen na de doot van Albertus, Koning van Bohemen, de kroon den Hertog van Beyeren, ook Albertus genoemt, aengeboden wierd. De hertog Albertus (zegt de Historischrijver) betoonde zich zo grootmoedig en bezadigt, dat men geen gedenkwaerdiger voorbeelt tot deze zaek zou vinden, sedert dat 'er Koningen in de werrelt zijn geweest. Toen de gezanten van Bohemen tot hem quamen, om hem dit Rijk aen te bieden, bedankte hy hen van d'eer, die zy hem gedaen hadden, in hem tot oppervorst te verkiezen, en zo groot een eer waerdig t'oordelen; en zeide dat hy dieshalven zich ten hoogste aen al de Bohemers verplicht achte, dien hy beloofde, deze gunst nimmer te vergeten. Hy voegd'er by dat 'et hem schande zou zijn naer een Koninkrijk, tot een anders schade, te trachten; dat 'et niet betaemde aen iemant zijn vaders Rijk te benemen; dat de genen die de Weezen van hun recht beroofden, van God en de menschen gehaet waren, en eindelijk om zulke misdaden gestraft wierden: dat hy voor gewis verstaen had, dat men onder de Bohemers en Oostenrijkers een verdrag, overlang gemaekt, vond, 't welk inhield dat zy geen Koning buiten deze landen zouden zoeken, schoon de mannelijke stam gebrak: dat zijn belofte te houden een treffelijke zaek was, dat men zich wachten moest van iemant roekeloselijk te hinderen: kort, dat de genen, die zeiden dat men 't recht mogt schenden, als 't op heerschen aenkomt, boosselijk spraken, en verfoejelijk waren. Albertus betoonde in dezer voegen zich hoger dan de | |
| |
menschelijke hoogheit, en was, om de waerheit te zeggen, een uitmuntende Koning: want de scepter is in de handen der gener die hem verachten, en niet die hem begeren. Zeker alle oprechte mannen behoren 't gemeene nut tot hun doel te hebben, en te bevorderen dat yder meer op 't gemeene best, dan op zijn eige voordeel ziet. Want zo men dit veracht, zal daer uit te voorschijn komen 't geen men van de leden des lighaems leeft, die door verachting de maeg haer behoorlijk voedsel ontnamen van de welke zy nochtans hun kracht en voedsel kregen: maer zy bevonden eindelijk tot hun eige schade, hoe zottelijk zy tegen zich zelven aengespannen hadden. Cornelius Tacitus ziet hier op, als hy, van d'oude Engelschen schrijvende, zegt: zy leefden eertijts onder een oppervorstendom; maer vermits zy nu onder verscheide meesters verdeelt zijn, ziet men niet dan beroerten en verdeeltheden onder hen. Daer is niets beter voor ons, of 'twelk ons meer tegen zo veel strijdbare volken versterkt, dan dit, dat is dat zy gezamentlijk geen raet leven. Zo enig gevaer hen dreigt, zo vergaderen twee of drie steden en dat noch zelden, om zich daer in te beraden: in voegen dat zy gelijkelijk verslagen worden, om dat yder in 't bezonder strijden wil. Zeker, wy zien dat de gemeenschap van 't menschelijk geslacht gelijk een lighaem is, dat, zo yder lid op zijn bezonder voordeel ziet, en d'anderen achterļaet, en zo de leden malkander niet beminnen en behulpig zijn, in korten tijt verzwakt en verquijnt. Zo 't hart, 't hooft, en de lever alleen op hun bezondere nuttigheit zien, en d'eendracht des lighaems niet ondersteunen, dat is zo de leden niet overeenkomen, om elkander te helpen, zo moet nootzakelijk 't gehele lighaem vergaen, en deze overeenstemming verdwijnen. De Romeinsche gemeente gevoelde eindelijk de waerheit van deze spreuk. Want zy, byna de hele werrelt ondergebracht, en met de schrik van haer wapenen vervult hebbende, hield niet op voor dat zy, door burgerlijke twisten en oorlogen, zelve verwonnen was, en zich met haer eige handen verwoest had, op dat 'er niets onverwonnen op de aerde blijven zou. Dit geschiede niet dan toen de | |
| |
Romeinen hun bezondere boven 't gemene nut stelden, daer vyantschap, en eindelijk raden van onbesuisde harssenen, die haer heel verdelgt hebben, opgevolgt zijn. Want d'oude Raetsheeren, die veel gevaer uitgestaen, en grote kommer geleden hadden geraekten aen een zijde; en daer quamen boosaerdige jongelingen, niets van 't verleden wetende, in de bestiering van 't gemeen, en wierpen 't onderste boven. Deze inwendige ziekte rukte eindelijk de gemeente van Romen onder de voet, die zo vastgestelt was, dat geen vyanden hem van buiten, of enige menschelijke kracht haer verwaggelen kon.
Laet ons, tot besluit van dit Hooftstuk, ook zeggen dat niet alleen het gemene boven 't bezonder nut gestelt moet worden, maer dat men dit in de menschen zelf waernemen moet. Gelijk, de Koning, tot dit hoog ampt gestegen, moet het ongelijk, dat hem gedaen is, terwijl hy een gemeen man was niet wreken, na dat hy aen deze Koninklijke waerdigheit gekomen is: of, naer de woorden van Albericus Rechtsgeleerde, gy moet het ongelijk, dat men u gedaen heeft; terwijl gy een onbeampt man waert, niet wreken: want dat is geen goed voorbeelt, gelijk Titus Livius dikwijls zegt. De Keizer Adrianus, tot zo hoog een waerdigheit gekomen, nam geen andere straf van de genen, die te voren zijn vyanden hadden geweest, dan dat hy zeide: Gy zijt ontsnapt. Alsof hy zeggen wilde, dat hun oude twisten de geen, die sedert Keizer geworden was, niet raekte. Lodewijk de twaelfde leed, terwijl hy noch Hertog van Orleans was, verscheide versmaetheden, en, tot de kroon van Frankrijk geraekt zijnde, wierd door zijn hovelingen geraden, zich te wreken. Maer hy gaf tot antwoort, dat 'et niet betamelijk voor een Koning van Frankrijk was de twistery van de Hertog van Orleans te vervolgen. De reden is, dat een man, in staet gezet, zich niet van 't geen, dat men hem gedaen heeft, terwijl hy een onbeampt man was, behoort te wreken; ja ook niet het ongelijk, dat aen iemant, in ampten zijnde, door een onbeampt man gedaen is, enkelijk ten inzicht van de persoon: gelijk somtijts verscheide | |
| |
bezondere lieden veel dingen aen hun Princen gezegt hebben, van de welken men hen rekening afeissen kon. Maer de goedertieren vorsten, gelijk Moïses, David, Philippus, Alexander, Antigonus en anderen hebben de wonden, die door de gramschap ongeneesselijk geweest zouden zijn, door goedertierentheit genezen.
|
|
Auteursrechtvrij