|
| |
Het XXVI. hooftstvk.
Senecaes beschrijving van een stantvastig man. Polycletus bespot de menigte in zijn twee beelden. Basilius vermaning van niet na 's volks zin te leven. De gemeente by een levendig lighaem geleken. Ondankbaerheit van 't volk tegen Phocion. Kracht van de redenen der Predikanten, die't volk by d'oren leiden, en van de welsprekentheit, wel gebruikt zijnde. Antonius bericht aen Augustus van des volks wispelturigheit. Demasratus vrymoedige vertoning van Xerxes grote heirkrachten. Appius Claudius vermaning van des volks begeerten in 't begin te stutten. Verkeertheit van de menigte, en door welke middelen het aengeprikkelt word. Grote wreetheit tot Lissebon aen de Ioden door 't volk, om de loghening van een geveinst mirakel, gepleegt. Beroerte van 't volk tot Palerme, door een monik tegen de Ioden gesticht. 't Waengeloof heeft groot vermogen op de menigte. Groot bedroch in de beelden.
| |
| |
SEneca, aen zijn vrient Lucilius schrijvende, zegt wijsselijk dat de geen, die van de werrelt gelukkig geacht word, om dat een grote overvloet van gout en zilver in zijn kisten besloten is, niet zodanig is: maer hy prijst de geen voor gelukzalig, die al zijn goet in zijn gemoed heeft, die stantvastig en verheven is, die de grootheden en wonderen des werrelts onder de voeten treed, die niemant ziet, met de welk hy van staet zou willen verwisselen, die niets acht dan ten inzicht van dat deel, 't welk hem een mensch maekt, die geen ander meester, dan de natuur, heeft, naer welks wetten en bevelen hy leeft, en zich schikt, die door geen gewelt van zijn goederen berooft kan worden, die tegenspoet in voorspoet verandert, die stantvastig en onveranderlijk is, die nooit in zijn besluit waggelt, die zich zelf altijt gelijk is, schoon enige storm hem overkomt, en die door 't geval; de gevaerlijkste van al haer schichten tegen hem werpende, niet gewond, maer alleen het vel een weinig afgewreven is, en noch zelden van haer aengetast is. Zeker, grote Philosooph, gy hebt als een wijs man, en als een, die goede kennis van de werreltsche zaken had, gesproken; maer gy zoud beter en waerlijker gezegt hebben, zo gy in de Christelijke Godsdienst (van de welke, gelijk sommigen menen, gy enige beginselen, door de gemeenschap met d'Apostel Paulus, gesmaekt hebt) onderwezen had geweest. Want de beschimpingen, achterklap, lastering, stekingen der tongen, en de stoten en slagen van een dwaes en belachelijk volk, en van al de genen, die daer aen deelachtig zijn, hinderen geensins een waer en oprecht Christen, die vastelijk in zijn geweten gevoelt dat hy behorelijk geleeft heeft. Maer laet ons by de voorbeelden van de historien der oude Heidenen blijven, die, op hun oprechtigheit en onschult steunende, aertiglijk met de pogingen en straffen van 't volk gespot hebben. Van die getal was Polycletus, die in een zelve tijt twee beelden maekte, 't een naer des volks zinnelijkheit, en 't ander naer de wetten van de beelthouwery. Hy schikte, om aen 't volk te behagen, zich zo naer de raet der bezondere lieden, dat hy veel dingen in deze twee beelden ver- | |
| |
anderde. Hy zette hen, toen hy dit gedaen had, ten toon; en 't volk was van 't een zeer verwondert, en spotte met het ander. Maer Polycletus, hen aensprekende, zeide: Het beelt, 't welk gy dus lastert en beschimpt, is 't geen, 't welk gy gemaekt hebt; maer 't ander ken ik voor 't mijn. Hippomachus een fluitspeelder, ziende dat een van zijn leerlingen zeer qualijk naer de regelen van zijn konst speelde, en nochtans van 't volk, dat daer tegenwoordig was, zeer geprezen wierd, sloeg hem, en zeide: Gy weet niet wat gy speelt, want deze botmuilen zouden u anders niet prijzen. Sint Basilius zeide wijsselijk dat de wijze boven al toezien moest, dat hy niet naer de gevoelens der anderen leefde, dat hy 't geen, 't welk van 't volk geprezen wierd, niet achte, maer de ware reden voor de leidster en bestierster des levens hield; op dat gy geensins toelaet datmen u een vingerbreet van de weg der waerheit en des deuchts aftrekt, als gy, om uw eer te bewaren, al de werrelt tegen staen, of u in groot gevaer begeven moet.
D'ervarentheit toont ons dat een gemene bestiering in gevaer van ondergang is, als 't volk de goede raden verwerpt, en de Staet onbesuisdelijk bestiert wil hebben, en daer toe gewelt, list en verraet gebruikt. Appius Claudius Sabinus zeide dieshalven wijsselijk dat de gemeente bequamelijk by een mensch geleken kan worden, in de welk de ziel, door enige gelijkheit, de Raet, en 't lighaem het volk vertoont; en dat, zo men toeliet dat een verwoed volk over de raet der Raetsheeren gebood, men niet anders deê, dan de genen, die de geest het lighaem onderworpen maken, en naer hun lust, en niet naer de reden leven. In tegendeel, dat men, zo men het volk gewende de bevelen der Overigheden te volgen, de genen zou volgen, die 't lighaem de geest onderwerpen, en gerust en zeker, en niet wulps en ongebonden leven. Hier op ziet de gelijkenis van Maximus Tyrius, Platonische Philosooph, of Wijsbegeerige. Ziet gy niet (zegt hy) dat de ziel het lighaem bestiert, gelijk een stierman zijn schip, dat niet min door de winden, als 't geval door de deuchden, gedre- | |
| |
ven word? Zo 'er enige storm oprijst, de genen, die in 't schip zijn, wanhopen niet terstont van hun leven, zo het schip ongeschonden, en de stierman behouden blijft, 't zy dan dat 'et schip zijn streek houd, of met neêrgestreken zeilen behendig de schipbreuk schuwt, by zo verre maer de stierman het roer in handen heeft. Doe de stierman wech, en het schip zal niet dienstig zijn, schoon het heel blijft; en het zal geen nut van een goede wilt ontfangen. Gelijk dan in zee de stierman het kostelijkste deel van 't schip, en van de genen is, die zich op zee begeven, zo houd ook de ziel d'eerlijkste plaets in 't beloop van ons leven, gelijk de stierman in 't schip. Cicero brengt hier toe een treffelijke gelijkenis, die met de voorgaende overeenstemt. Zy doen (zegt hy) gelijk de degenen, die zeggen dat de stierman niets doet, als hy, in d'achterburgt zittende, 't roer in de hant heeft, terwijl van de bootsgezellen sommigen in de mars klimmen, anderen op d'overloop omlopen, en anderen met pompen bezich zijn.
Wijders, men kan door verscheide geschiedenissen toonen, dat de deuchdelijke mannen, en de genen, die grote diensten aen 't vaderlant gedaen hadden, d'uitwerkselen van de haet en woede van een onbeluist volk gevoelt hebben. Laet ons Scipio, Cicero, Rutilius, Metellus, en d'andere Romeinen aenschouwen, die door hun weldaden aen 't gemeen niets anders dan de haet van 't volk verkregen hebben. Desgelijks gebeurde ook, onder de Grieken, aen Hermodorus, Aristides de rechtvaerdige gebynaemt, Themistocles, Thucydides, en anderen, die door d'Atheners gebannen wierden. Miltiades loon van zijn grote diensten was de gevangenis, daer in hy storf; en Socrates wierd met vergift gedoot. Phocions gedenkwaerdig voorbeelt verdient verhaelt te worden. Hoewel hy d'uitmuntenste man van al d'Atheners was, ja al de Grieken overtrof, vijfenveertigmael Veltoverste der Atheners had geweest, en, in oprechtigheit des levens, zonder verwijt geleeft had, zo was 'er nochtans een van 't schuim des volks zo stout, dat hy aen de vergadering, die tegen deze treffclijke man verhit was, vraegde, of 't haer behaegde dat Pho- | |
| |
cion, met zijn gezelschap, ter doot gevoert wierd. Al 't volk rees op dit verzoek op, en, de handen opstekende, verwees de rechtvaerdige wijze en dappere mannen ter doot. Ja sommigen van deze oproerigen waren zo baldadig, dat zy, met bloemkranssen op 't hooft, en van hun wijven en slaven gevolgt, in de vergadering quamen, om hun stem, tot Phocions doot strekkende, te geven. Phocion, deze beroerte ziende, zeide tot de vergadering: Ik wil gaerne sterven: maer waerom bedraeit gy 'er dezen ook in? Om dat (zeide de menigte) zy uw vrienden zijn: in voegen dat men deze onbesuisde menigte niet stillen kon, tot dat Phocion, en al d'anderen, zonder aenklager, getuigen, bekentenis, en rechters ongerechtelijk ter doot gebracht waeren. Bodinus, deze geschiedenis, uit Plutarchus getrokken, vertoont hebbende, voegt 'er by, dat men niet behoeft te denken dat het volk, eens tegen de goeden ontsteken, door eenige schaemte van smaet en overlast afgekeert zal worden; vermits 'er geen reden is, die de woede van zo wreed een beest teugelen kan.
Men vind ook somtijts oproerige Redenaers, en ongerustige aenstokers, die beroerten, oorlogen, twisten, en onverzoenelijke vyantschap tusschen de voornaemsten van een Staet en volk ontsteken. De voornaemsten van d'andere zijde, prikkelen door verscheide listen het volk tot roof, moort, wapenen en burgerlijke oorlogen. Bodinus verhaelt veel voorbeelden, zoo oude als nieuwe, hier af, en voert onder anderen Nestorius in, die, voor de Keizer in de kerk van Constantinopolen predikkende, zo stout was, dat hy zeide: Heer, maek d'aerde zuiver van ketters, en ik zal u de hemel leveren; verdelg de genen, die tegen de waerheit strijden, en ik beloof u dat gy verwinnaer van d'oorlog der Persianen weerkeeren zult. Hy wierd dieshalven ook brantstoker genoemt. De zelve Bodinus voegt 'er noch by, dat de welsprekentheit in de mont van een oproerig Redenaer niets anders is, dan een schaerp zwaert in de hant van een verwoede. Pasquier, van zeker groot Redenaer, M. Jan Petit genoemt, die, tot voorstant van de Hertog van Borgonje, de moort van de Hertog van Orleans rechtvaerdigde, en oor- | |
| |
zaek van grote beroerten in Vrankrijk was, en van een monik, Richard genoemt, die van d'Engelschen tot de Franschen overquam, gesproken hebbende, voegt 'er by dat de Redenaers veel in de burgerlijke oorlogen vermogen. Ik wil niet zeggen (ik spreek met zijn eige woorden) dat 'er geen vromen onder zijn; maer zy, menschen zijnde, zijn nu van gierigheit, en dan van overmatige eerzucht bezeten. Men noemt dieshalven hun redenen met recht conciones in Latijn, als of men beweegselen zeide. Want gelijk in de stat Romen de Tribuni Plebis, of Wijkmecsters, door hun oproerige redenen, die men conciones noemde, de menigte, onder schijn van vryheit, die zy haer voorstelden, tegen de groten ophisten; zo doen ook dikwijls onze predikers, onder de valsche schijn van godsdienst, of gemeene nut, naer dat hun tongen door de Vorsten bekocht zijn, die dikwijls geen andere godsdienst in zich hebben, dan de gene, die hen, door de nuttigheit van hun zaken, geleert word. Ja degenen, die dit ambacht plegen vinden altijt enige reden, verkeerdelijk van hen genomen, in de H. Schrift, die hen tot een toevlucht, om hun aenhang voor te spreken, strekt. Het arme volk, door goede yver gedreven, werpt ondertusschen 't oog op hen, en laet zich by d'ooren leiden, met een eenvoudigheit, die, naer de gelegentheit voorkomt in woede verandert. Men zal zeggen dat dit Machiavels dekmantel is, die beter gezwegen dan gezegt dient. Maer ik ben (zegt Pasquier gedwongen dit luidkeels, als met trompetten, in d'elenden, daer wy nu ingedompelt zijn, uit te blaezen. Want zoo men de hedendaegsche Predicanten op hun stoelen hoort al hun gekrijt is tegen Machiavel; en nochtans is yder van hen een ware Machiavellist.
Wat de welsprekentheit aengaet, zy verstrekt den genen, die haer wel gebruiken, een middel om de volken van de woestheit tot menschelijkheyt te brengen, om de wetten en zeden te verbeteren, de tyrannen te straffen, de zonden uit te bannen, en de deucht t'ondersteunen. Ja gelijkmen d'adders en slangen door zekere woorden betovert, zoo betoveren de Redenaers, door de zoetheit van de
| |
| |
welsprekentheit, de wildste en wreedste menschen, gelijk Plato zeide. Hier toe strekt de waerschouwing, die Antonius aen Augustus in deze woorden gaf: Gy hebt onlangs uit de Grieksche Historien geleert dat het volk ongestadig, wispelturig, en gelijk de golven van de zee, die gedurig komen en verdwijnen, is; gelijk het dikwijls in onze gemeente sommigen op zijn schouders geheven, en daer na plotselinge neergestort, en onder de voeten getreden heeft. De genen bedriegen dieshalven zich plompelijk, die steun en bystant in een verwarde menigte zoeken, die zich zelve niet wel bestieren, veel min anderen wel beleiden kan. Demaratus van Sparta aenmerkte dit voorzichtiglijk, als hy vrymoedig tot Xerxes, Koning van Persen, sprak, dat zijn heir, meer dan tien hondert duizent mannen groot, daer deze Vorst grote moed op droeg, en dat deze menigte, van zo veel stukken verzamelt, en die zoo zwaerlijk voortgesleept wierd, hem behoorde te verschrikken, omdat dit hem niet een sterkte en macht, maer een lastig pak was; en dat de dingen, die overmatig groot zijn, niet wel gehandelt konnen worden, dieshalven haest verstrojen en ondergaen. Dit is wel geraden: want de geest, van de heilzame onderwijzingen der wijsheit en voorzichtigheit ontbloot, betoont zich onverzadelijk, en tracht altijt onvoorzichtelijk naer nieuwigheit. Appius Claudius, dit wel wetende, zeide: De begeerten der zotten zijn afgronden, die men niet vullen kan, schoon men in alles hun wil doet. Maer zy hijgen nu naer groter dingen, en streven al voort in oneindelijke begeerten. 't Volk is voornamelijk van deze ziekte besmet. Want het geen yder vreest voor zich zelf te doen, doet hy, als het door gewoonte een wet geworden is, het volk aenneemen, na dat hy, door 't voorbeelt der anderen zich in zijn quaet besluit versterkt heeft. Dewijl dan de begeerten van 't roekeloze volk onverzadelijk en oneindig zijn, zo moet men 't in 't begin tegenstaen, terwijl het noch zwak is, en noch niet zo diepe wortelen, die men niet uitrukken kan geschoten heeft. Want wy verdragen alle onverduidelijker de beroving der dingen, die met ons toegestaen hecft, dan de weigering van 't geen, daer af wy eenige hoop geschept hadden.
| |
| |
Plato,van de Rechtsgeleerde Callistratus de wijste en eerlijkste van al de Grieken genoemt, zegt dat 'et volk ondankbaer, stuurs, wreed, nijdig en onbeschaemt is, om dat 'et uit een gespuis van zotten, deughnieten, overgeven en wanhopige menschen bestaet. Phocion, de wijze Athener, wist dit wel; want hy, verstaende dat de Godspraek gezegt had, dat daer een man was, die de gevoelens van al d'anderen tegenstreefde, en dat 'et volk riep dat men hem zoeken zou, trad zelf voor, en zeide: Ik ben 't, die door de Godspraek gemeente word; want al 't geen, dat gy zegt en doet, mishaegt my. Hy, op zeker dag zulk een reden gedaen hebbende, die van de hele vergadering toegestemt wierd, zeide dieshalven: Hoe! heb ik onvoordacht ook iets qualijk gezegt? zo diep was deze gedacht in zijn hart gewortelt, dat 'er geen, 't welk uit een wijs hooft voortkomt, aen 't volk, dat is aen ontsinnigen, mishaegt. De Paus Joannes de drieentwintigste had ook kennis hier af want hy, gevraegt wat meest van de waerheit vervreemt was, gaf tot antwoort: De waen van 'ı gemeene volk. Want al 't geen, dat 'et prijst, is lasterens waerdig: 't geen, dat 'et denkt, is loutere ydelheit; en 't geen , dat 'et zegt, is enkel leugen. Het verdoemt het goet, en prijst 'et quaet, en verheft het geen, dat oneerlijk is. Daer is een bezonder hooftdeel in een boek van Nicolaes Hanape, Patriarch van Jerusalem, daer in hy de voorbeelden der deuchden en zonden, uit de Heilige Schrift getrokken, by malkander vergadert heeft. Arrianus verheft dieshalven met recht de wijsheit van Alexander de Groot hier in, dat hy aen 't volk van Ephesen de middel, van tegen de voornaemsten der stat op te staen, benam. Want Alexander over sommige misdadigen recht gedaen hebbende, verbood onderzoek en straf aen d'anderen te doen; vermits hy wist dat het volk, eens de toom los gevoelende, gelijk een ontsnapt paert zou doen, en, ten deel uit haet, en ten deel door begeerte van wraek, zich zo wel op de schuldigen, als onschuldigen, werpen zou. Deze wijze Vorst wist dat de gierigheit en armoê, by de wreetheit gevoegt, een vervaerlijke spoor zijn, om dit woeste beest, het onbesuisde volk, tot alle gruwelen te | |
| |
drijven. D'inwoonders van Corfu gevoelden eertijds hoe verschrikkelijk een aengehiste menigte, vryheit om quaet te doen hebbende, is, gelijk Thucydides aenwijst, die de gruwelen, en schrikkelijke wreetheden, door 't volk in zekere beroerte tegen de voornaemsten bedreven, verhaelt. Want hy schrijft dat, toen de treffelijksten gedoot waren, veel zich zelven, door verscheide middelen, ombrachten, uit vrees van in 't gewelt der moordenaers te vallen. Veel wierden om bezondre verschillen, en anderen door de genen, die aen hen schuldig waren, gedoot. Daer wierd geen straf achtergelaten; en men ziet niets in zodanige verwarringen geschieden, 't welk daer niet gepleegt wierd. Ja daer gebeurden veel vreemde en ongewone dingen: want de vader doodde zijn zoon; en men rukte de menschen uit de tempelen, daer zy gevloden waren, of zy wierden daer gedoot. Men besloot een deel in Bacchus tempel, daer zy van honger storven. Maer waer toe de voorbeelden der ouden opgehaelt? Wat is 'er by onze geheugenis, onder zo veel moorderyen in Vrankrijk sedert het jaer 1560, en lang daer na, voornaemelijk op de vierentwintigste dag van Augustus 1572, en in de volgende weken in de voornaemste steden van 't Rijk gebeurt? Liet het volk, tot moorden gewent, en in 't storten van menschelijk bloet vermaek scheppende, enige wreetheit, laster, en smaet achter, die 't zo wel tegen d'onschuldigen, als tegen de genen, die gehaet en ter doot gedoemt waren, pleegde, niet alleen aen de levendigen, maer ook aen de doden, zonder inzicht van ouderdom, waerdigheit, staet of geslacht? De menschelijkheit, zegt Lactantius, is zo verre van de menschen geweken, dat hun naesten 't leven te benemen hen een spel is, en dat zy schuldiger zijn dan de genen, in 't doden van de welken zy vermaek scheppen. Zy, van deze gewoonte dronken gemaekt, zijn wrede en onbesuisde beesten geworden, en sparen d'onschuldigen niet, maer gebruiken aen hen al 't geen, 't welk de beulen gewonelijk aen de schuldigen en verwezenen gebruiken.
Met recht zegt dan Quintus Curtius, dat een diepe zee, en | |
| |
een engte, die voor de stormen bloot staet, niet zo veel golven heeft, als een volk verscheide bewegingen, voornamelijk als zy enige nieuwe en uitgeborste vryheit heeft. Zodanig, zegt Titus Livius, is d'aert van 't volk, of slaeffelijk te dienen, of tyrannelijk te gebieden. Het kan de vryheit niet middelmatelijk bewaren. Men vind ook gewonelijk onder hen brantstokers, die de harten van de menigte aenprikkelen, en haer tot oploop en moort drijven. Seneca begrijpt dit alles in een regel. Wie van de genen, zegt hy, aen de welken de deucht behaegt, kan aen 't volk behagelijk zijn? Demosthenes schijnt hier op ook gezien te hebben, toen hy, uit Athenen vluchtende, riep: O Pallas! beschermster der stede, waerom behagen u drie beesten, d'uil, de draek, en 't volk? Misschien om onder d'een de blinde onwetentheit, onder d'ander de nijt, en onder de darde d'ongestadigheit af te schilderen. Wy hebben hier af een gedenkwaerdig voorbeelt in de beroerte, tot Palerme in Sicilien gerezen, daer af Jan Squarzalope hooft was, gelijk Tomas Fazel, een aenschouwer van deze moort zijnde, bredelijk en cierelijk beschreven heeft. Hy, d'elendige stant, daer in de stat toen gebracht was, bewenende, zegt: De gerechtigheit en weten waren vertreden. Gierigheit, roof en verwaentheit zaten in de heerschappy. De deuchnieten, verwijfden, overspeelders, rovers, en kerkschenders, of de genen, die hun middelen met dobbelen en spelen verdaen hadden; en de genen, die zich diep in schulden gesteken hadden, om zich van de gevangenis en galg vry te kopen; dat meer is, de vader en moederslagers, de meinëdigen, moordenaers en overgeven guiten waren vrienden en gezellen van Squarzalope, en van zijn deelgenoten, met de welken zy voornamen een nieuwe werrelt in Palerme te maken, en ('t welk niemant geloven zal dan wy, die 't gezien hebben) alles te plonderen en te verdelgen. Zy brachten alle gewijde en ongewijde dingen op een hoop, zonder iets aen te zien, of te sparen. Kort, het was hen geoorloft by licht dag ongestraft te roven, de kerken te plonderen, en alle snootheit te bedrijven. Aristoteles zeide dieshalven zeer bequamelijk dat de veranderin- | |
| |
gen van de genen, die hun middelen toegebracht, en niet meer te bikken hebben, voortkomen; dat zy alles willen omkeeren, de staet, in goede stant zijnde, aentasten, en aen de meestbiedende verkopen. Indien daer beneffens eenig waengeloof de geesten van dit oproerig volk inneemt, zo word dit beest met veel hoofden heel verwoed, en is niet te bedwingen. Zy, iemant verheffen of verdrukken willende, vind niemant machtig om haer tegen te staen, en acht dat alles aen haer geoorloft is, om haer voornemen uit te voeren. Quintus Curtius schijnt ook hier op gezien te hebben, toen hy zeide, dat 'er niets is, 't welk de herten van een menigte krachtelijker keren en leiden kan, dan 't waengeloof. Want de menigte, hoewel een verwoed, wreed en ongestadig beest zijnde, zal, van waengeloof bezeten, lichter oorblazers en oproerders, dan Hertogen en Veltoversten gelooven. En zeker, 't waengeloof is als een snelle stroom, die men niet bedijken of bedammen kan, en die over 't lant vloeit, en daer eenige dagen, tot groote schade van de velden, op staen blijft. Lactantius zeide dieshalven wel te recht van deze schijnheiligen, en waengelovigen, die zich met gewelt willen gelooft maken. Waerom, zegt hy, doen zy dan zo veel quaet? op dat hun boosheit zo veel te grooter zou schijnen, als zy haer menen te bedekken. Moorden en godsdienst plegen zijn strijdige dingen. Men kan de waerheit niet aen gewelt paren, of gerechtigheit en wreetheit te zamen voegen. Maer men moet, zeggen zy, de Godsdienst voorstaen. O hoe gewillig en blyhartig dolen deze elendigen! Zy menen, en ook met recht, dat'er in 't menschelijk leven niets treffelijker dan de Godsdienst is. Maer gelijk zy waengeloof voor Godsdienst achten, zo bedriegen zy zich ook in de middelen van haer te beschermen. Want men moet de Godsdienst niet met doden, maer met gedoot te worden, niet door wreetheit, maer door gedult, en niet door ontrou, maer door getrouwicheit voorstaen. Het betaemt den bozen zodanige gruwelen te bedrijven, maer den goeden de deuchden te gebruiken. Een vroom man doet nootzakelijk belijdenis van de Godsdienst die geensins den moorde- | |
| |
naer, bloetdorstige en ongetrouwe toebehoort. Indien gy door bloetstorting, pijniging en dwinglandy de Godsdienst voorstaen wilt, zo is 't geen voorstaen, maer schenden en besmetten. Want daer is niets zo vrywillig, als de Godsdienst, die, in een gedwonge hart zijnde, geen Godsdienst is, maer daer in uitgebluscht is.
Hoewel men veel treffelijke Historien van deze zaek vind, diemen van woort tot woort zou konnen beschrijven, gelijk onder d'ouden de gedenkwaerdige, door Eusebius naer Dionisius in zijn brief aen Fabius van Antiochien verhaelt, de tweede van Sozomenes, en de derde die men in de Kerkelijke Historie van Socrates vind, en onder dien van de leste eeuwen verscheiden, die zeer aenmerkelijk zijn; zo zal ik my nochtans met twee, die gedenkwaerdig zijn, vernoegen. Men vind d'eerste in de Historic van Portegael, door Jeronimus Osorius beschreven, die 't geen, dat in 't jaer van duizent vijf hondert en zes gebeurde, in dezer voegen vertelt. Daer rees, zegt hy, byna in de zelve tijt, een beroerte tot Lissebon, door de zotheit en woede van 't gemeen volk. Deze instorting rukte byna al de Joden, die Christenen
geworden waren, wech. De zaek gebeurde in dezer voegen. 't Meeste deel der stedelingen waren afweezig, uit oorzaek van de pest. Daer quamen in de zelve tijt veel Franschen, Neêrlanders en Duitschen, met hun koopmanschap in de haven van Lissebon. Veel der gener, die in de stat gebleven waren, vervoegden zich in Sint Dominicus tempel, om daer de misse te horen. Daer was ter slinke zijde van de tempel een kapel, van d'inwoonders zeer geëert, en Jesus kapel genoemt. Op d'autaer daer af stont een kruicefix, van 't welk de wond ter zijden met een glas bedekt was. Sommigen, hun ogen door grote yver op deze wond vestende, beelden zich in dat 'er enige klaerheit uit quam. Yder riep terstont wonder en mirakel, en zeide dat God getuigenissen van zijn tegenwoordigheit toonde. Een Jode, onlangs Christen geworden, en daer tegenwoordig zijnde, loghende volmondig dat 'er eenig mirakel of wonder was, en zeide dat 'et onwaerschijnlijk was dat uit een droog hout glans voortkomen zou. | |
| |
Hoewel een groot getal der omstaenders aen de waerheit van dit wonder twijffelden, zo was 't nochtans ondienstig en ontijdig voor zulk een man dus te spreken, om dit volk uit een doling, daer 't in opgewossen was, te helpen. De menigte, die van een heftige en onbesuisde aert is, onder schijn van Godsdienst verrukt, toen zy een Jode dit wondertecken hoorde loghenen, begon te mompelen, en te morren, en noemde deze man een verrader, booswicht, verloghende, een hatelijk vyant van Jesus Christus, en een, die een wrede straf waerdig was. Na dat veel hem met woorden heftig uitgemaekt hadden, stortte de menigte, van gramschap briesschende, op hem, scheurde hem de baert en 't hair uit, drukte op hem in, sleepte hem op de markt voor de tempel, plette en verscheurde hem, en ontstak een groot vuur, daer het dode lighaem ingeworpen wierd. Al d'andere lieden quamen op deze beroerte toelopen. Zeker Monik, rad van tong zijnde, deê daer een vertoog, daer in hy de toehoorders heftig aenmaende, om 't ongelijk, dat onze Heer aengedaen was, te wreken. 't Gespuis, alreê meer dan te veel verhit, geraekte door zulk een vertoog heel aen 't hollen. Dat meer is, twee andere Moniken, een kruis aenvattende en om hoog heffende , riepen wraek, wraek, en histen 't volk tot bloerstorting aen. Zy riepen t'elkens kettery, kettery: straft de gruwelijke kettery: verdelgt het boos geslacht. De Franschen en Duitschen sprongen aen lant, en vervoegden zich by de Portegezen, die alreê de moort begonnen hadden. Zy waren ontrent vijfhondert sterk in d'uitvoering der volgende wreetheden, en vielen, met een hopeloze woede en boosheit,gelijk verhongerde wolven, op d'elendige Joden, wondden een groot deel daer af, en sleepten hen halfdoot in de brant. Ja zy hadden verscheide vuren in de plaets ontsteken, daer de Jode, die 't wonder geloghent had, verbrant was, om hun werk beter te beschikken. De knechten, arbeiders en bootsgezellen brachten blijdelijk hout van alle zijden by, op dat de brant hun woede uit zou konnen voeren. 't Gekrijt der vrouwen, en 't gekerm van allen was zo erbarmelijk, dat 'et ook machtig was om | |
| |
de wreetheit zelve tot deernis te bewegen. Maer de moordenaers waren zo ontaert, dat zy, zonder inzicht van ouderdom en geslacht, mannen, vrouwen en kinderen doodden: in voegen dat in deze dag meer dan vijf hondert Joden gedoot wierden. 't Gerucht van deze bloetstorting vloog terstont overal. Des anderen daegs quamen meer dan duizent lantlieden, als verwoed zijnde, op Lissebon toelopen, en vervoegden zich met de moordenaers van de verlede dag. De moort begon toen weêr van nieus. Deze onbesuisden, ziende dat de Joden, door schrik verbaest zich in hun huisen besloten ladden, liepen de deuren open, dooden wredelijk mannen, vrouwen en kinderen, kneusden de hoofden der jonge kinderen tegen de muren, en sleepten de dode lighamen, of die noch snakten, naer 't vuur. Veel, in verscheide delen des lighaems gewond, wierden, schoon zy noch leefden, verbrant. Dit rampzalig geslacht ontfing in deze dag zo groot een slag, dat zy niet over deze verwoesting konden klagen, of hun elenden bewenen. Degenen, die zich verborgen hadden, durfden niet eens zuchten, schoon zy hun ouders of kinderen ter doot zagen slepen; en de schrik had hụn harten zo beklemt, dat de levendigen wel doot schenen. Men plonderde ondertusschen de huizen. De moordenaers vergaderden 't gout en zilver, en het kostelijkste huisgewaed. De Franschen droegen de koopmanschap in hun schepen; en deze plondering was oorzaek dat veel Joden in deze dag ontsnapten. Wijders, de woede dezer moordenaers liep zo verre, dat zy baldadelijk in de kerken traden, om de kleine kinderen, de grijze mannen, en de jonge dochters, die, d'autaren, kruissen, en beelden der heiligen omhelzende, om genade riepen, daer uit te rukken. Zy dooden hen terstont, of wierpen hen in 't vuur. Veel van de genen, die de gedaente en schijn van Joden hadden, waren toen in 't uitterste gevaer: ja sommigen wierden gedoot, en in verscheide delen des lighaems gewont, eer zy konden doen geloven dat zy geen gemeenschap met de Joden hadden. Sommigen, bezondere vyantschap op eenigen hebbende, riepen, als zy hen tegen qua- | |
| |
men, Jode, Jode, en hielpen hen daer door van kant, zonder hen tijt van verantwoording te geven. D'overigheit durfde zich niet tegen de woede van dit gespuis stellen. Veel vrome lieden bergden echter 't leven der gener van de Joden, die tot hen geweken waren, en bewaerden hen als zich zelven, en gaven hen middel om t'ontsnappen, en elders in een zekere plaets te trekken. 't Getal der gener, die in deze tweede dag gedoot waren, was nochtans meer dan duizent. De moordenaers, naer menschelijk bloet verhit, begaven zich ten darde dag weer om weer van nieus te beginnen: maer vonden niemant, daer aen zy hun gewelt konden plegen. Want d'overgebleve Joden, en de genen, die hen bestonden, waren uit de stat gevlucht, of wierden in de huizen van enige vrome lieden verborgen. Deze dag was nochtans niet onbesmet van bloet: want men doode noch enige Joden. De moordenaers brachten in deze drie dagen ontrent twee duizent Joden om hals. Arius Sylvius, en Alvar Castrius, edelmannen, en oppersten van 't gerecht quamen in de darde dag 's avonts, met gewapende hant binnen Lissebon, en bluschten de beroerte. De Franschen en Duitschen weken, met grote roof, in hun schepen, en, de zeilen ophalende, trokken naer hun lant. De koning, tijding van deze oploop krijgende, was heftig daer om vergramt, en zond terstont twee der voornaemsten van zijn hof, te weten Jakob Almeide,en Jakob Lopes, naer Lissebon, met volle macht van deze baldadigheit te straffen. Deze twee deden opentlijk een groot getal van d'oproermakers, om hun woede en wreetheit, straffen. De Monikken, die 't kruis opgeheven, en 't volk tot moort geraden hadden, wierden van hun staet berooft, en daer na geworgt en verbrant. De Rechters en Overigheden, die verzuimelijk in 't straffen van des volks woede hadden geweest, wierden ten deel van hun staten berooft, en daer na in grote breuke verwezen. De stat zelve wierd van veel vryheden en voorrechten berooft.
D'andere Historie word door Tomas Fazel verhaelt, en was gelijk een voorloper van d'oploop van Squarzalope, daer hier bo- | |
| |
ven van verhaelt is. De Joden van Palerme in Sicilien wierden daer in 't uitterste gevaer gebracht, door 't geroep van een Augustiner Monik, Jeronimus deVeroner, de gebaerde gebynaemt, die, in de Graeubroeders kerk de Vasten, met groot gehoor predikende, en een grote toevloejing van volk in zijn Predicatie ziende, heftig tegen de gedoopte Joden uitvoer, hen voor Marranen schold, en zeide dat d'Inquisiteur hen, om dat zy grove Christenen waren, tot boete opgelegt had in groen gekleed te gaen, en een root kruis op hun klederen te dragen. Hy vermaende 't volk hen deze kruissen af te rukken, en riep dat 'et een onverdragelijke boosheit en gruwel was, dat de genen, die de Zalichmaker des werrelts gekruist hadden, het kruis op hun klederen zouden dragen. Hy bulderde hier op zo lang, dat het volk, aen 't hollen geraekt, in een dag onvoorziens, in 't uitgaen uit de Kerk, tegen de Joden en Jodinnen (die toen in groot getal binnen Palerme waren) opstont, de genen, die hen voorquamen, uittrok, en hun klederen aen flarden scheurde. Deze beroerte baerde veel andren, die langer en gevaerlijker waren, en die, door het doden der schuldigsten, met groote moeite gestilt wierden, in 't begin der heerschappy van Keizer Karel de vijfde, nazaet van Ferdinandus, Koning van Spanje en Sicilien, in de welk het geslacht der Koningen van Arragon ophield. Het volk, door deze Monik gaende gemaekt, volharde lang in zijn baldadigheit, en viel van d'een in d'ander beroerte, tot dat alles na verloop van tijd gestild wierd. Willem van Neubrig verhaelt noch een ander beroerte tot Jork in Engelant geschied, daer in de Joden, om 't loghenen van zeker valsch wonderteeken, wredelijk verdelgt wierden.
Hoewel dan de woede van een oproerig volk somtijts in 't begin, en in de voortgang schrikkelijk is, zo duurt het echter niet altijt, gelijk Claudianus zegt, maer, van zijn hoop versteken, verflaeut en stilt gelijk een heftige wint. 't Is dan grote zotheit, dat de genen, die door de gunst der volken grote dingen voorneemen, zulks door middel van zodanig een steun hopen te ver- | |
| |
krijgen. Want gelijk het lighaem niet groter of kleinder word, schoon de schaduw daer af somtijts langer of korter is; zo word niemant ook beter, om dat hy van 't volk geprezen, of erger, om dat hy daer af gelastert word. Men heeft, zegt Philippus de Commines, geen grote bystant van een menigte, zo zy niet door dwang en achtbaerheit getoomt is: schoon 'er somtijts zulk een tijt koomt, in de welk de woede en schichtige drift van een onbesuisde menigte zeer ontsaghelijk is. Men mag dieshalven met Plutarchus zeggen, dat een zelve man geen meester en knecht van een volk kan wezen. Want anders vervalt men in 't ongeval, dat men in de fabelen van de slang leest, van de welke de staert eens tegen 't hooft quam twisten, zeggende, dat zy ook op haer beurt wilde voorgaen, en niet altijt achterblijven. Zy, dit van 't hooft verkregen hebbende, bevond zich zelve qualijk daer by, vermits zy niet wist hoe of waer zy gaen zou. Daer by, zy was ook oorzaek dat 'et hooft heel gewond en gekneust wierd, om dat 'et tegen natuur een lid, dat geen gezicht of gehoor had, volgen moest. Wy zien dat desgelijks aen veel gebeurt is, die in de bediening van de gemene zaek alles naer 't believen van de menigte deden: want zy, dit lastig pak, van 't volk in alles en overal te behagen, op hun schouders genomen hebbende, konden 't sedert niet afschudden, of zich daer af ontslaen, of de woede en onbesuistheit van 't volk bedwingen.
Wy hebben hier voor getoont dat een woedende menigte even als een ontketent beest is, dat, door woede gedreven, de genen, die't goet dunkt, zonder onderscheit of reden voor vrienden en vyanden houd. Dion Cassius, de drieheerschappy van Octavius, Antonius en Lepidus (die, om malkander te believen, de genen, die zy begeerden, deden dooden) bewenende, zegt: ziet hoe in tijt van beroerten en burgerlijke oorlogen alle dingen averechts uitkomen. Degenen, die met de gemeene zaken omgaen, handelen daer niet in naer recht en billijkheit, maer naer hun eigen nut, en naer dat d'inzicht, die zy op hun vrienden of vyanden hebben, hun aendrijft. Ja zy achten, naer dat de tijt hen | |
| |
dienstig schijnt, de genen voor vrienden of vyanden, die zy, om hun eige nut, zodanig achten. Wijders, gelijk een menigte, door waengeloof aengehitst, en gaende gemaekt, alles, dat haer voorkomt, scheurt en breekt, zo is 'er ook niets, 't welk haer eer temt en stilt. Numa Pompilius, de tweede Konink der Romeinen, deze inzicht hebbende, besloot de wilde en woeste geesten van 't gemeen, die in zijn tijt waren, door Godsdienst en kerkgebaer te regelen en temmen, en oordeelde dat men daer niet toekomen kan, dan met hen de vrees der goden in te drukken. Dieshalven zegt Titus Livius dat 'et niet zoo quaet is waengeloof, dan godloghening in te voeren. Tacitus verhaelt ons een gedenkwaerdig voorbeelt tot deze zaek, als hy, de weêrspalt der Legioenen van Ongeren beschrijvende, uitdrukkelijk zegt dat hy, door een waengeloof, op een Eklips of taning van de maen gevest, gestilt wierd. 't Geval, zegt hy, verzachte een nacht, die niet dan dreigingen ademde, en gereet stont om gruwelijke moorden te baren. Want men zag dat de maen byna heel verduisterde, schoon de lucht klaer was. De krijgslieden, d'oorzaek daer af niet verstaende, namen deze verduistering tot een voorteeken van 't geen, dat onder hen gebeurde, en dit geval hun beroerten toeschrijvende, oordeelden dat hun voorneemen voorspoedig zou zijn, zo de maen haer glans vaerdig weêrkreeg. Zy begonnen dieshalven een groot gedruis met kopere bekkens, met hoornen en trompetten te maken, en verblijdden zich, als de maen enig. licht weêrkreeg, en waren bedroeft, als zy meer verduistert wierd. Maer enige wolken, die ondertusschen haer uit hun gezicht trokken, maekten deze lieden, tot waengeloof genegen, zo verbaest, dat zy begonnen te wenen, vermits zy zich alle ramp inbeeldden, en meenden dat zy van de goden gehaet en verlaten waren. De Veltoverste, oordelende dat men dit zot waengeloof gebruiken, en dit voorval wijsselijk waernemen moest, gebood dat men rontom de hutten zou gaen, &c.
Men heeft ook dikwijls bedriegers gevonden, die door verscheide listen beelden deden zweten, huilen, en zich verroeren, | |
| |
om 't volk, zo plomp en grof als 't hout of de steen, t'ontroeren, en dus hun voordeel daer mee te doen. Maer deze listen zijn licht om t'ontdekken, als men die van naby beziet. Men leest een Historie van over hondert en veertigh of vijftigh jaren tot Bern, door 't bedroch van eenige Jacobijnen, gebeurt, die door hun toveryen wenende beelden maekten, en andere gruwelen bedreven, die hen 't leven kosten. De Priesteren der afgoden onder de Heidenen, plagten wel eer, door zodanig bedroch, d'onkundigen op te ruiden, gelijk in de beelden van Alexandrien, door de Christenen neêrgeworpen, bleek. Want zy, de tempel van Serapis neêrwerpende, bevonden dat al de beelden, die daer van hout, of koper stonden, van binnen hol waren, inzonderheit in dat deel, daer meê zy aen de muur vast gemaekt waren. Want men had in de muren verborgen deurgangen gemaekt, daer deur deze bedriegers in de beelden quamen, en daer den genen die elendelijk bedrogen waren, zulke antwoorden als zy begeerden, gaven. Men leest in d'Apocryphe boeken van een verborgen gang, door Bels Priesters gemaekt, om bedektelijk in de tempel te komen, op welks tafel zy dagelijks veel wijn en spijze, in hun Konings naem deden brengen, zeggende dat hun God Bel dit alles opat. Maer de Koning van Persen, door Daniel dit bedrogh ontdekt hebbende, deê d'afgod en tempel uitroejen. Wy zullen dan dit hooftstuk met een zedeleering, door Pythagoras gesproken, besluiten. Gaet niet, zegt hy, zijn leerlingen onderwijzende, op brede en gemene weg, dat is, gelijk Atheneus uitlegt: volgt niet de raet van de menigte; want yder spreekt en raed naer zijn waen, naer dat de woorden, zy zijn wel of qualijk, hem voorkomen: maer bewandelt, de reden tot leidsvrou hebbende, liever de rechte weg.
|
|
Auteursrechtvrij