|
| |
Het XXI. hooftstvk.
Drieërley proeven van onnoozelheyt, en waerom van d'Ouden ingestelt. Gebeden in de bedieningen van 't gloeyend yzer, en ziedend water. Dat zoodanige gebruyken verwerpelijk zijn. De proef van Chunegonde, gemalin van Keizer Henrik. De Keyzerin Richarda, en eenige onderdanen van Koning Creon zijn tot de proeven van onschult bereyt. Verscheyde voorbeelden van wonderlijke zaken. Vremde geschiedenis van een ongeleerde Monik. Zommige heilige lieden in 't vuur bewaert. Wonderlijk daet van een Turksche Monik. Door wat middelen men de handen in gesmolten loot, zonder hinder, kan was-
| |
| |
schen. Hoe gemeen en onwis het Duel of tweegevecht was. Een dief wint zoo een proefgevecht. 't Wort door keizer Konstantijn verboden. Aenmerkelijk Duel in 't byzijn van den grooten Alexander. Zommige Vorsten hebben zelf in Duel gevochten. Gedenkweerdig tweegevecht tusschen Iaquet le Gris, en Ian de Caronge. Vier andere voorname Duellen, van een Fransman en Italiaen; van Martelli en Bandi; van de Graef van Zonneberg en Antony Marye; en van Torel en Anca, Spaensche Edellieden.
EErtijts en noch onlangs gebruykten onze voorzaten verscheyde vonden tot bewijzingen in zaken, die twijfelachtig, duyster en zonder getuygenis waren, die heden, als ongeoorloft, t'eenemael afgeschaft en buyten gebruyk zijn. Deze bewijzingen geschieden byzonderlijk in drie voegen, door Duel, of gevecht van een tegen een, gloeyend yzer, en ziedend water of oly. Wy zullen eerst van de tweede, derde, en daer na van d'eerste spreken. Jan Aventinus getuygt dat deze bewijzingen in 't werk gestelt wierden, om dat onze voorzaten, luyden van een teder en oprecht gemoed, zich meer op God dan ор hen zelven vertrouden. Zy wilden, zegt hy dat God in al hun woorden, en werken het voorrecht had, en hielden die voor vast, als hyze in 't openbaer goed vond: met besluit van niets uit te voeren, dan in de tegenwoordigheyt des Almachtigen Gods, die, met zijn Engelen en Heyligen verzelt, hen aenzag. Dies namen zy in twijffelige, voornamelijk in doodschuldige zaken, hun toevlucht tot Hemelsche verklaringen, en tot die Goddelijke Majesteyt, die van niemant kan bedrogen worden, als de hoogste en algemeyne Rechter. Aventinus meld ook de bediening van 't heet water, en 't gloeyend yzer, gelijk hyze zegt in d'oude boeken der Kerkelijke bedieningen gevonden te hebben, als volgt.
O God, rechtveerdige Rechter, die machtig en langmoedig zijt, instelder en minnaer der gerechtigheyt, die billijk oordeelt, | |
| |
oordcel 'tgeen dat rechtveerdig is, want uw gerechten zijn recht; Gy die d'aertbodem beschouwt en beven doet. Almachtige Heer, die de werelt door de komste van uw zoon Jesus Christus behouden, en het menschelijk geslacht door zijn lijden vrygemaekt hebt, heylig dit ziedende water: Gy, die de drie Jongelingen in de gloeyende oven bewaerde, geef, door uw grote barmhertigheyt, dat d'onnozele, die de hant in dit ziedend water zal steken, de zelve daer mede door uw genade onbeschadigt uyttrek: maer zo de persoon schuldig is, en door de Duyvel verhard, zijn hant bestaet in dit water te steken, zo belief uw rechtvaerdige goetheyt het stuk t'openbaren, dat 'et door uw kracht aen het lichaem blijk, en dat de ziel, door boetveerdigheyt, behouden word.
De bediening van 't yzer geschiede dus: O God, rechtvaerdige Rechter, die d'oorsprong der vrede zijt, en billijk oordeelt; wy bidden u ootmoedig, dit yzer, dat geschikt is, om alle duystre twijffelingen met recht in 't licht te brengen, zo te zegenen en te heyligen, dat de gene, die 't en gloeyent in de handen grijpt, daer geen brant aen gevoel, of er geen hindernis van lijde; maer zo hy schuldig is, laet de rechtvaerdigheyt van uw magt zo blijken, dat d'ongerechtigheyt daer voor buyge, en de leugen van de waerheyt onderscheyden wort, door onzen Heere &c.
Wijders, hoewel Aventinus zegt, dat deze bedieningen, die hy geprezen, en van Pausen en Kristelijke Princen in 't werk gestelt vind, niet ongodsdienstig of onheylig zijn; maer van gevoelen is, dat d'onderhouding van die, een bewijs van wetenschap, geloof en hope in God zy: nochtans als billijk is, en de Godzaligheyt ook vereyscht, zo moeten wy, als wy iets in 't werk willen stellen, voor eerst God danken, die ons 't gebruyk geeft; daer na hem van gantscher herten prijzen en groot maken, en bidden dat zodanig werk goet en heylig zy: mits der menschen hoedanigheit niet mede brengt, datze op haer eygen macht, naer hun believen, heylige tekenen instellen. Dus is 't een onverdragelijke stoutheyt der gene, die God durven gelijk voorschrijven, | |
| |
wat dingen Hy in 't stuk onzer zaligheyt behoort te gebruyken. Wat die voorbeelden belangt, zy hebben kracht noch macht, als wy terstont bewijzen zullen. Daerom stelt Salomon die zaken als onnatuurlijk voor, onder een schone gelijkenis, die onmogelijk is: kan iemant vuur in zijn boezem dragen, dat zijn klederen niet verbranden? Zal iemant op kolen gaen, dat zijn voeten niet bernen? Zo gaet 'et de gene die zich nadert &c.
Ik weet wel dat 'et bewijs der onnozelheyt, door 't gloeyend' yzer eer vry in gebruyk was, en men vint 'er een schoone histori af van Chunegonde, vrou des Keyzers Henriks van Beyeren, die met 'er man, in de Cathedrale kerk van Pabeberg begraven ligt. Ik zal 'er verhalen, gelijkze mijn Vader in Nicephorus Chronologie gestelt heeft: men houd voor zeker, zegt hy, dat deze Chunegonde, Princesse van Franconien, hoewel zy aen de Keyzer getroud was, in dit huwelijk maegt bleef. De wijze van die tijt brocht mede, dat zulke personen, die van enige doodschulden beschuldigt wierden, daer men 'er niet genoegzaem meê kon overtuygen, een stuk gloeyent yzer in de hand moesten dragen, of de hand in ziedend' oly of water steken, met 'et geloof, dat God, tot getuyge door zekere gebeden aengeroepen, niet gehengen zou, datze door zulke proeven beschadigt wierden. Dit sloop onder de Christenen in, door een verkeerde navolging der bediening, die in Moses tijt, door Gods bevel, ingevoert wiert, door de drank, die de Priester de vrou te drinken gaf, daer men overspel op vermoede. Chunegonde, een jonge en schone Princesse, die niet stuurs of van steen was, kon 't niet voorby, of wiert van haer quaetwilligen van onkuysheyt beschuldigt: 't Gerucht liep dat een jong hoveling met haer verkeerde: en de History voegt 'er by, dat men dikwils een gespook, van de Duyvel gemaekt, deze jongen Heer gelijk, uyt de slaepkamer van de Keyzerin zag komen. Ik wil niet zeggen , dat alle wonderlijke dingen bedriegeryen zijn: maer ik twijffel ook niet, of men geeft veel zaken betekeningen, die haer niet toekomen. Yder weet wel, dat alle schandelijke stukken werken van de duyvel | |
| |
zijn, om 't leven en d'eer van zommige luyden t'onderbrengen Door dit gerucht begon de Keyzer eerst van zijn vrou te vervreemden, ten tweeden haer te verwijten, dat zy aen 't overspel schuldigh was. De gene die niet altijt by haer vrouwen liggen, worden gewonelijk veel eer jaloers dan andre. Chunegonde nam haer toevlucht tot de gewoonte, zeggende, dat zy, om haer onnozelheye te bewijzen, op gloeyende ploegyzers wilde gaen. Zy dus over elf van deze yzers getreden hebbende, bleef op de twaelfde staen, en beriep zich, dat nooit man haer maegdom gekrenkt had. De Keyzer ziende, dat 'et tot zijn schande strekte, en dat men hem licht voor een jaloersen en weynig deugende man zou beschuldigen, quam by haer en leyde haer de hand op de mond, om haer 't spreken te beletten; maer hy dede 't zo haestig en zo hard, dat zy 'er dapper af bloede. Hy naderhant dit zijn ongelijk beleden, en de goede gunst van de Keyzerin weergekregen hebbende, leefde voort in groote vrede en vrientschap met haer. Men ziet noch heden by de groote Kerk van Pabeberg een Kapel, daer pilaren in 't rond gestelt zijn, daer Chunegonde de proef gedaen zou hebben.
Regino, Jan Aventijn, en Karel Sigonius, verhalen gelijke Histori, tusschen Keyzer Karel de derde, en Richarda zijn huysvrou, ontrent het jaer 887, gebeurt. De Keyzer Karel, zegt die Histori, dreef schandig een persoon van hem, die hy grote vrientschap had bewezen, en die hy alleen in alle gewichtige dingen vertrout had, met hem de misdaet van overspel te verwijten, en dat hy meer geheimen van de Keizerin wist, dan 't behoorde. Eenige dagen daer na liet hy zijn huysvrou Richarda voor den Raed komen, daer hy voor hun allen verklaerde, dat hy'er nooit bekent had, hoewel zy wel 10 jaren samen getroud geweest hadden. Zy verdedigde zich van haer zijde, dat zy even zo weinig van eenig ander man was aengeraekt, en roemde dat zy een ware ongeschende maegt was, daer van zy vrymoedig aenbood de proef te doen, onder Gods genade, door duel of gloeyend' yzer. Men scheide hen, en zy wiert Nonne, in d'abdy van Ande- | |
| |
law, die zy gesticht had. Men vint in d'oude Schrijvers veel diergelijke Historien, en krakeelingen, die door de gemelde poeven, in twijffelige zaken, geslecht zijn. Maer daer in is niet nieus, want d'oude Heydenen zijn zulke proeven niet onbekent geweest, gelijk men by Sophocles Antigones ziet. De Koning Creon afgekondigt hebbende, dat niemant zich vervorderen zou Polynices lichaem te begraven op doods straffe, zoo wiert de wacht, die gestelt was, om toe te zien, dat niemant aen 't lichaem zou komen, van de Koning beschuldigt, dat door hun schult d'afkondiging overtreden was om dat zy de wacht by beurten houdende, door schult van eene, en niet van alle, dit lichaem in een kuyl was gesteken. Zy, neerstig naer dees daed vernomen hebbende, ontschuldigden zich by den Koning met diergelijke redenen; dat zy tot noch toe niemant hadden konnen betrappen, en dat dit buiten hun weten was gebeurt: wijders dat zy bereyt waren het gloeyend' yzer met blote handen aen te tasten, voet voor voet door een vuur te gaen, en deden daer op zware eeden, datze geen deel aen die misdaed hadden, noch iet van 't opzet der gene wisten, die 't voorgenomen en gedaen had.
Lilius Gyraldus verhaelt uyt oude Schrijvers, in zijn Historie der Goden, dat in de Kapel van Diana te Castabalen, een stad in Persen, de maegden, die deze Godinne toegewijd waren, blootvoets op gloeyende kolen gingen, zonder zich eenigsins te beschadigen, 't welk Plinius, Solinus, en Servius zeggen, dat gedaen is, op de berg Soracte in Italien van alle die van 't geslacht, genoemt Herpine, waren, door duyvelsche bedriegeryen, in de tempel der Godinne Feronia. Pausanias zegt, dat hy dit wonderstuk zelf beschouwt heeft: en Strabo en Dionisius Halicarnassus bevestigen 't zelve. Wy lezen dat door gelijke bedriegeryen, de Vestale Non Tucia, in haer eer beschuldigt, om haer te zuyveren, na enige bezweringen een zeef vol waters uyt de Tyber droeg, van de waterkant, tot in de Kapel van Vesta, dat er water uyt de zeef lekte noch droop. Een ander, Claudia genaemt, trok met haer gordel makkelijk een schip voort, dat men | |
| |
te vooren van de plaets, daer 't lag, niet verporren kon. Emilia, ook een Vestale non, wierp haer overtreksel van fijn lijnwaet, op 't autaer van Vesta, en deê 'er vuur uytkomen, tot bewijs van haer zuyverheyt, na datze dit gebed gesproken had: O Godinne Vesta, bewaerster van Romen, zo ik my byna dertig jaer heylig, en behoorlijk in uw dienst gedragen heb, bewijs my zulx, op dat mijn eer en leven niet vergaen. Dionisius Halicarnassus verhaelt dit, dat neffens 't voorgemelde bewijst, dat de heydenen onder hen zulke proeven van kuysheyt en onnozelheyt gebruykten, en dat die hen in hun bygelovigheyt dapper bevestigden.
Maer 't blijkt, dat 'et zeer gevaerlijk is, des menschen doen door voorbeelden te regelen, als de redenen, die op alle passen, in yder van die niet samen komen: en Franciscus Hottoman, geleert Rechtsgeleerde, maekt geen zwarigheyt van zulke proeven ontzinnige te noemen. Yder kan ook by hem zelf denkken, of 't wel gedaen is, dat men, zonder gebod, Gods heylige naem in bezweeringen gebruikt, en die, als krachtig, door menschelijke nieusgierigheyt aen de kracht van 't water, oly, of yzer verbint, en die voor ontfangbaer houden, om dat 'er d'uytwerkingen op gevolgt zijn. Ten tijde van Ives Bisschop van Chartres, die ontrent vijfhondert jaren voor dezen leefde, liet men deze wijs van d'onnozelheyt te beweeren, in wereldlijke zaken toe, als uyt de 251 brief van die Bisschop blijkt, maer niet in kerkelijke; dies hy dus in de 91 brief schrijft: 't Recht der Kerke neemt niet aen, ook heeft de Canonijke volmacht niet ingestelt, dat men, om Kerkelijke geschillen te slechten, tot de proef van Duel 't yzer zou moeten komen. Had Bernardus Scardeon daer op gedacht, hy zou voor geen wonder in zijn Historie gestelt hebben, 't geen dat zekere Jesuyt of Jesuate gebeurde, hoewel het schijnt, dat men de gehoorzaemheyt van een simpel mensch iets behoorde toe te schrijven. Ik heb te Padua, en te Ferrare gezien, dat die Jesuiten of Jesuaten, van de gemene man, Fratri ignoranti, dat is, onwetende broeders, genoemt, zeer slechte luyden, en als in de letteren niet geoeffent, buyten kerkelijke orde zijn; zy zijn kleinen en groten | |
| |
gedienstig, leven strengelijk, gaen zeer ootmoedig langs de huizen bedelen, en dragen de toortsen op de begraffenis der gestorvene. Deze Sekte is ingestelt van een Sienois, Colombijn genoemt, dat aen het opschrift van een Arcade blijkt, in de bruiloft van Fransois, hertog van Florencen, en Johanna van Oostenrijk, daer van een boek in Italiaens, door Dominicus Mellun, uytgegeven is. Onder 't beelt van armoede en gedult las men deze woorden: Origo Collegii pauperum, qui ab Iesu cognomen acceperunt, cujus ordinis Princeps fuit Iohannes Columbinus Senensis, anno ciↄ.ccc.l.i. De histori van Scardeon, belangende S. Markus de Jesuate, is dus: 't gebeurde op een tijt dat d'overste der Augustiners zijn middagmael by de Jesuaren gehouden hebbende, na veel gemene redenen, op d'uytnementheyt der monikken orde viel, en daer onder de Jesuaten bedektelijk verweet, datze zich de drie beloften, als andere monikken, in hun bediening niet aentrokken, hoewel men hen onder 't volk bedektelijk Fratri of monikken noemde. Hun voornaemste in die plaetse, een ongeleert mensch, maer wijs en heylig van leven, gaf d'andere Pates bequame antwoord; Dewijl wy, waren de woorden, op deze redenen zijn geraekt, begeert gy, dat een van onze broeders, die God simpelijk geordent is, en iemant van uw orde, die behoorelijke bediening gedaen heeft van de drie beloften, betoon wie van beyde de gereedste zy, om zijn overste te gehoorzamen? D'overste der Augustiners wees dat hem zulx geviel, niet wetende wat d'overste der Jesuaten voor had. Hy daer op zich tot Markus keerende, zeyde; broeder Markus, onze Makkers hebben ergens redenen om, ik gebiede u, dat gy, uyt kracht der heylige gehoorzaemheyt, haer terstont uyt de keuken gloeyende kolen in uw handen brengt, op dat zy zich spoedig warmen. Hy, gehoorzaem zijnde, liep, door 't geloof dat hem niets onmooghelijk was, om dat zy 't hem geboden , regelrecht naer de keuken, van waer hy in zijn handen veel gloeyende kolen brocht, die hy op de tafel vertoonde, en, zonder enigsins beschadigt of verbrant te zijn, den genen aenbood die 'er begeerden, om zich te warmen, door last des Oversten, en tot yders | |
| |
verwondering bracht hy 'er weder, daer hy 'er haelde. d'Augustiner Overste zag de Monik, die by hem was, verbaest aen, als of hy hem 't zelfde had willen gebieden: maer de Monik, wel speurende waer hy heen wou, en ziende dat 'et geen tijt van zwijgen was, zeyde vaerdig tot hem; eerwaerdige vader, laet zulx varen, en gebied my niet God moeylijk te vallen. Belieft het u, ik zal vuur halen als ik gewent ben, in een test, en niet in mijn handen. D'andre over 't geen, dat Marcus gedaen had, verwondert, zagen aen d'eene zijde vast toe, schiepen aen d'andere zijde vermaek in des Moniks aerdige antwoord, en zagen malkander al grenikende aen. Dit verhaelt 'er Scardeon van.
Ik beken dat zomtijts door wonder gebeurt is, dat 'et vuur zommige menschen niet heeft konnen beschadigen, byzonder als de twist in geloofszaken bestond, dat 's van de ware Godsdienst tegens afgodery, gelijk Daniels medegezellen, door d'Engel des Heeren, die in't midden van hen verscheen, in Koning Nebucadnezars tegenwoordigheyt van 't gewelt des vuurs bewaert wierden. Cedrenus en Nicephorus verhalen, dat in Keyzer Anastasius tijd, d'een een Christen en rechtgevoelende, en d'ander een Arriaen eerst met woorden twistredende, van 't geen dat in 't verschil was; en dat daer na de rechtgevoelende zijn verzaker een voorwaerde voorstelde, dat zy, alle ydle krakeelingen ter zijde stellende, beyde in een brandend vuur zouden gaen, om daer, onder Gods getuygenis, de waerheyt van haer geloof te bewijzen: dat de rechtgevoelende zonder enig uytstel in 't vuur trad, daer hy begon te prediken, en na veel redenen, zonder enigsins beschadigt te zijn, uyt 'et vuur quam. Wat Hieronimus Savonarola belangt, die by onzer vaderen geheugenis van een minnebroer uytgedaegt wiert, hun zeggen tot 'et vuur toe te bewijzen en staende te houden, had gelijk dat hy daer in niet bewilligde, als men in Philips de Comines zien mag. Wijders, men kan niet lochenen, dat men door konst, als een tegenmiddel, de kracht van 't branden des vuurs verdrijven kan; de quakzalvers doen diergelijke dingen, Wy hebben daer van een schoone | |
| |
Histori, die de Heer van Busbeke, Gezant des Keyzers in Turkyen, verhaelt, sprekende van een Turkse monik. Wy ons middagmael matiglijk geëten hebbende ging 'er een op de voorplaets van 't huys, die, een groote keysteen van der aerde genomen hebbende, datelijk wederquam, en zich daer mede zo stijf enige slagen tegens de borst sloeg, dat 'et genoeg was, om een os te vellen. Hy, dat gedaen hebbende, greep een yzer, dat men juyst daerom in 't vuur gelegt had, zo dat 'et gloeyent rood was. Hy stak dit in zijn mond, draeyde 't om en om, aen alle zijden, zo dat 'et speeksel siste, en zood gelijk water, daer een smidt een gloeyend yzer insteekt. Daer na leyde hy 't weer in 't vuur, en my eerbiedenis gedaen, en een geschenk van my ontfangen hebbende, ging zijn weegs. Mijn knechts zich van zulk een schouspel verwonderende, zo was 'er een, die, menende dat hy wat meer dan zijn medegezellen wist, zeyde; Arme dwazen, verwondert gy u daer over? meent gy dat die googhelaer in der daed vuur in zijn mond gesteken heeft? 't Is niet dan bedriegery. Hy, dat gezegt hebbende greep 't yzer, dat in 't vuur stak, aen 't eynde, om te tonen, dat men 't, zonder enige brant of hinder te gevoelen, handelen kon: maer hy had 'et zo haest niet gevat, of hy wierp het wech; en zo, dat zijn hant en vingers getrest waren, dat men, om hem te genezen, genoeg te doen had. Zijn makkers konden zich van lachen niet onthouden, desgelijx van hem te vragen, of hy niet geloofde, dit het gloeyend yzer heet was; daer by, dat hy 't noch eens zou proeven, docht het hem goet, om die gene, daer hy zo meê gespot had, te beschamen. Maer hy woud 'er niet meer aen. Terwijl men at, vertelde my de Monik, dat zijn Abt, een heylig man, en door zijn wonderen vermaert, gewonelijk zijn mantel op een meer, dat by d'Abdy was, spreyde, als hy zich op 't water vermaken wou als of hy in schoon en stil weer in een schuytje gevaren had: dat, als de kok een schaep het vel afstroopte, zy d'Abt in dat vel naeyden, zo dat de voorste voeten tot d'armen, en d'achterste tot de benen gepast waren, en dat men hem dus gepakt in een gloeyende oven wierp, daer hy, tot 'et schaep gebraden was, in bleef, en dan heel en gezond uyt d'oven quam, om blyelijk met | |
| |
d'ander monikken van 't schaep t'eeten. Zegt gy dat zodanige wonderen Satans begoochelingen zijn, ik niet, zegt de Heer van Busbeke, ik verhael u 't geen, dat de monik vertelt heeft: maer 't gloeyende yzer aengaende, ik zeg 'er van 't geen ik met mijn oogen gezien heb, dat zo wonderlijk niet is, als men 't ten eersten aenzien wel zou menen; want ik twijfel niet, of deze goochelaer, toen hy de steen ging zoeken, om daer mede op zijn borst te slaen, zijn mond met eenige dingen voorzien heeft, dat tegen de krachten des vuurs dienstig was, gelijk gy weet dat men zulke vind. My gedenkt dat ik te Venetie een quakzalver gezien heb, die zijn handen met gesmolten loot wiesch, of't water was: dat my toen dapper verwonderde, maer nu zo niet, nu ik 'er de middel tegen weet. Bosbou verhaelt in zijn wonderlijke historien, dat Jeronimus Cardanus, in zijn zeste boek van de spitszinnigheyt, daer van als van een wonderlijke zaek schrijft. Als ik, zegt hy, mijn boek van de spitzinnige vonden schreef, zag ik een keerel t' Athene, die zijn handen met gesmolten loot wiesch. Cardanus groote yver doende, om dit geheym der Nature te weten;zeide, dat noodzakelijk het water, daer hy zijn handen eerst mee wiesch, dapper koud moest wezen, en een grove kracht hebben: doch hy verhaelt 'et niet. Maer ik, schrijft Ambrozius Parce, heb onlangs van een edelman vernomen, wat dit voor een water zy. Hy, die 't zelfde voor een groot geheym hiel, wies zijn handen met gesmolten loot, dat ik 't beneffens veel andere zag, dat hy my zulk een geheym openbaren wilde, dat hy zeer geerne dee, om enige diensten, die ik hem wel eer gedaen had. 't Geen daer hy te vooren zijn handen meê bevochtigde, was zijn eygen water, dat ik waer bevonden heb, gelijk ik naderhant verzocht. Noch bestreek de gemelde edelınan, in plaetse van zijn water, zijn handen met 'et Unguentum aureum, of met enige diergelijke zalven, dat ik ook van gelijke bezocht heb, en men kan daer af eenige redenen geven, om dat haer dikkigheyt doet, dat 'et lood aen de handen niet kleven kan, en dat in kleine porteltjes van hem drijft. Om mijnent wil deê hy noch meer, hy nam een gloejende schop, die hy boven op een snede spek leyde, dat 'et smolt, en met de | |
| |
vlammende druppelen, die 'er af dropen, wiesch hy ook zijn handen, dat hy zeyde te konnen lijden, als hy te vooren zijn handen met 'et sap van ajuyn gewasschen had. Daer uyt blijkt dat veel dingen geen begoochelingen zijn, die 'er voor gehouden worden. Wat nu het Duel, of 't gevecht van een tegens een belangt: veel Rechtsgeleerden, zo oude als nieuwe, hebben'er wijtlopig van geschreven: de Grieken noemen 't Monarchie. Deze wijze van vechten was eer zeer gebruikelijk onder de Heydenen en Christenen, ja onder alle volken, gelijk zy noch heden is tusschen de Christenen en de Turken, op de grenzen van Hongaryen en Dalmatien, om hun kloekheyt te laten blijken. Deze hevige proef was zo gemeen, dat Fronto Koning van Denemarken, als Saxo verhaelt, een orde maekte, dat alle verschillen door het duel beslecht zouden worden. Bodin zegt dat 'et noch in Moscovien in gebruyk is, en spreekt van veel merkelijke byzonderheden, die 't duel betreffen. Maer wijze luyden ziende, dat de duels, om de waerheyt t'ondekken, bedrieglijk waren, en dat dikwijls d'onnozele door de schuldige t'onderquam, zoo wiert de proeve, van botte luyden, zonder rede, bedacht, door 't borgerlijk Recht verboden, als in veel oude Rechten te zien is. Daerom wort de geschiedenis, in de Canon Significantibus de purgatione vulgari, van twee beschreven, waer d'eene d'ander van dievery beschuldigde, die tot bewijs in 't duel traden, daer d'onnozele onder lag; want de dievery wiert by d'overwinnaer gevonden. 't Duel is voor deze niet alleen in gewichtige zaken, maer ook tot tijtverdrijf gebruikt: de keizer Commodus was liever in een zael, daer men lijf om lijf vocht, dan in de Raed. In tegendeel hebben veel Christelijke Keyzers zulke bloedige oeffeningen verwezen, als men in de code ziet, in de titel de Gladiatoribus, daer men Constantinus instelling met deze woorden lezen mag: deze bloedige oeffeningen, in deze burgerrust en vrede van de Staet, mishagen ons. Daerom gebied de Keyzer Justinianus dat yder de Rechters gehoorzamen zal, en zegt dat de kloekheyt zonder gerechtigheyt geen prijzens waert is. Hy noemt de sterkte, met | |
| |
een groote moed verzelt, kloekheyt. Theodosius gaf't volk tot antwoord, als zy zweertvechters van hem eyschten, dat een goet Prins betaemde niet alleen te heersen, maer ook met een vriendelijk oog te zien. Daerom zegt d'Abt van Palerme, dat men alle spelen, die op 't mensche leven, of zaligheyt aen komen, afschaffen moet, om dat zy tegen Gods woort zijn. Schoon Keizer Frederik het duel onder de wettelijke middelen, tot verklaring van een verschil, schijnt te stellen, en dat in d'oude wet der Bajores een byzondere titel van de kampvechters, en d'oorzaken is, die hen betreffen, zo zijn evenwel zulke wetten, en orderen, om datze de straffen van Gods wet zijn onderworpen, van zelf allengs vervallen, om andere billijke wetten in haer stede te laten.
Laet ons weer tot onze voorbeelden komen. Plutarchus zegt, dat Alexander de Groot, door een duel, uit geneugt gedaen, besluyten kon, dat hy Darius, die hem met tien hondert duizent mannen te gemoed trok, overwinnen zou. De trosboeven van zijn leger deelden zich in twee benden, die elk haer hooft had, d'een Darius en d'ander Alexander genoemt: eerst vochten zy met aerde kluyten, daer na met vuysten, en daer op heviger wordende, stelden stokken en steenen te werk. Alexander, dit verstaende, liet beide de hoofden voor hem komen, en begeerde dat zy tegen malkander kampen zouden: Hy wapende zelf de gene, die men Alexander noemde, en Philotas wapende Darius. 't Gansch leger zag dit Duel aen, en nam d'uitgang van 't zelfde tot een voorspook van 't toekomende. 't Gevecht was zeer heftig; endelijk behielt Alexander 't velt, kreeg twaelf dorpen tot vergelding, en oorlof, zich op zijn Persiaens te kleden. Procopius schrijft, dat Narses 't zelfde gifte, in d'oorlog, die hy in 's Keyzers Justinianus dienst tegens de Gothen voerde. En Tacitus zegt, dat de Hoogduitsen op zulke voortekenen naeu acht namen, om d'uytgang van gewichtige oorlogen te weten. Dit zegt hy, zo zy van hun vyanden een gevange krijgen, zo laten zy hem in duel treden tegen een die zy in de hunne kiezen, en wikken d'uytgang der oorloguyt d'eene of d'anders overwinning. | |
| |
De Princen en Koningen hebben dikwijls, om hun dapperheyt te tonen, eer zy tot volle veltslag quamen, hoof tegens hooft, met malkander gevochten. Waer van wy veel voorbeelden hebben in Homerus, van wie men meent, dat Virgilius het duel tusschen Eneas en Turnus ontleend heeft. Men vint 'er ontellijke in de historien, byzonder in Q. Curtius, die ons 't denkwaerdig duel verhaelt van Erigius, Hooftman in Alexanders leger, en Satibarzanes, die met gevelde speer bloots hoofts tegens elkander stieten. Pyrrhus liet zomtijts in Duel zijn kloekheit blijken; byzonder, toen hy in de slag tegens de Mamertinen gequetst was; hy wierp ter aerde, en versloeg de grootste en sterkste van al de vyanden, die hem, om te vechten, uytgedaegt had. Dezen moedigen Prins, kon dit uytdagen zoo qualijk dulden, dat hy heel bebloed, vol spijt en verdriet, weer naer de strijt keerde, zijn uyteyscher met een geweldige gramschap aenviel, en zulk een slag op 't hooft sloeg, dat hy hem, zo door kracht van zijn arm, als door de deugt van zijn zwaert, midden deur kloofde, dat in een oogenblik de gekloofde deelen des lichaems, 't een aen d'eene zijde, en 't ander aen d'andere viel.
Georgius Castriot, van de Turken Schenderbeg genoemt, in veel duellen te voren veel Tartaren, Persen, en andere verslagen hebbende, versloeg endelijk Feribassa, die hem met veel snorkens uytgedaegt had.
Ik zal nu 'taenmerklijk duel verhalen, dat te Parijs in't jaer 1387, ten tijde van Karel de zeste geschiede, tusschen twee edelluyden van 't geslacht van Pieter, Hertog van Alençon, d'een laquet de Gris, en d'ander Jan de Caronge genoemt. Gaguin verhaelt 'er d'oorzaek af, als volgt. Jan was een Ridder, die veel dingen begeerde te zien en te leeren, daerom kreeg hy lust in verre landen te reyzen. Hy dan zijn vrou in 't Kasteel van Argenteil in Normandyen latende, trok heen. Jaquet de Gris, op deze Juffrou, die schoon was, verlieft, of Caronge hoonen willende, stond ор zekere tijt vroeg op, zette zich op een peert dat snel in 't loopen was, en reed na dit Kasteel van Argenteil, daer hy beleefdelijk | |
| |
ontfangen wiert. Hy zeyde dat hy daer quam, om 't slot, dat hy voor schoon had hooren prijzen, te zien. De Juffrou, geen achterdenken op hem, die zy voor haer mans vrient kende, hebbende, nam de sleutels, en ging met hem alleen in 't slot; deze mensch zich in zijn oneerlijk voornemen versterkende, dewijl hy hem zelf alleen zag, wierp 'er ter aerde, en verkrachte haer. Daer op ging hy datelijk wech; maer zoo haest niet, of de Juffrou had tijd, om hem te zeggen: Overspelige schelm, als gy zijt, gy zult t'eenige tijt de straf van uw misdaet dragen; zy klaegde aen niemant 't gewelt, dat haer gedaen was; maer verwachte de wederkomste van haer man, die zy met veel spijts Jaquets schandige daed openbaerde: dies de man, ten hoogste verbolgen, met de verwanten, en bloedvrienden, zo van zijn als zijn vrouwen zijde, de gantsche zaek aen de Hertog van Alençon bekent maekte, begeerde dat d'overspeelder gestraft, of dat 'et verschil tusschen hen door duel mogt geslist worden. Maer om dat de Hertog daer niet op paste, nam Caronge zijn toevlucht tot 'et Parlement van Parijs, dat een dag tot 'et gevecht, in Koning Karels tegenwoordigheyt, bestemde. De huysvrou van Caronge was 'er ook in een koetse met zwart bedekt. Haer man by haer komende, zeyde; Vrou, daer is niemant dan gy, die van d'overlast, waerom ik my in dit gevecht waeg, getuygenis kan geven; zeg my vrymoedig, of ik goet recht heb, om mijn vyant aen te tasten. Mijn Heer, zeyde zy, 't is zo, strijt vrymoedig, de zaek is goet. Daer op gaf hy zijn vrou een kus, en begaf zich om te kampen. Zy waren beyde te paerde, en in 't eerste treffen wiert Caronge in zijn dey gequetst; maer hy, daerom de moed niet verloren gevende, trat van zijn paert, sloeg d'ander uyt de zael, en doode hem. De Koning schonk hem duyzent Franken eens, en twee hondert ponden jaerlijk. Zodanig was 't eynde van die schandelijke overspeelder. Froissart verhaelt die zelfde Histori wijtlopig, en zegt, 't was het blind geval niet, dat anders in zodanige zaken heerst, maer de deugt en billikheyt, die toen haer kracht in 't werk stelde: want de man, die zijn vrous eer, meer | |
| |
dan zijn eygen leven achte, ontzag niet zich te wagen, om die voor te staen; en dee, door 't ombrengen van zijn vyant, voor al de werelt blijken, dat 'er een God is, die zulke gruwelijkheden niet ongestraft laet. Maer zo de Gris overwonnen had, was 'er by 't Parlement besloten, dat men de Joffrou verbranden zou, uyt mening dat haer beschuldiging valsch was, en 't lichaem van Caronge aen de Galg hangen, gelijk men 't lichaem van Jaquet de Gris deê.
Even denkwaerdig is't duel, tusschen een Fransman en een Italiaen, dat Ferron in 't leven van Karel d'achtste verhaelt. D'oorzaek was deze: de Italiaen Christoffel Zerbulo Genevoiser genaemt, lang en sterk van lichaem, beschimpte de Fransman, la Lande genoemt, met hem een dwerg te noemen, om dat hy kort van gestalte was. Evenwel, zeyde la Lande, zal dit dwergje uw Hercules de knods wel uyt de hant trekken. Zy gaven malkander de hantschoen. Men maekte groote toerusting tot het gevecht, dat de Koning begeerde aen te zien. De vechters vochten lang zo braef met degens, dat d'Italianen en Françoisen zeiden, dat nooit zulke twee kloeke helden malkander hooft voor hooft ontmoet hadden. En zo zy voortvoeren zonder elkander iets te willen toegeven, maer hoe langer hoe moediger wierden, door de tegenwoordigheyt van haer makkers en landsluyden, viel Zerbulo endelijk door een steek ter aerde, die la Lande hem in de buyk gaf. La Lande hem onder ziende, zeyde dat hy hen, om d'Italiaenschen adels wil, het leven schonk. Zerbulo wiert daer dichte by in een tent gedragen, en zorgvuldig verbonden. De Koning schonk hem drie hondert kronen, la Lande 500. Laet ons een ander duel hier by voegen, dat in de belegering van Florensen geschiede, en van Paulus Jovius dus beschreven is. Lowijs Martelli, een van de voornaemste edelluyden der stad, verstandig en in 't beste van zijn leven, eyschte een ander Florentijns edelman ten strijde, genaemt Jan Bandi, hem beschuldigende van verradery tegens zijn vaderlant, om dat hy in 's Keyzers leger, dat voor Florensen lag, vertrokken was; en verzocht dat de | |
| |
twist tusschen hun beyde mogt beslist worden, om te zien wie best met de wapenen zou konnen omgaen. Bandi nam de voorwaerde aen, zeggende, zo Martelli een neffens hem begeerde te nemen, hy zou 'er ook een meê brengen, die hem met gelijke wapenen 't hooft zou bieden. Martelli koos Dante Castillon, een Jongman, de stoudste die in Florensen was, tegens welke Bandi Albertijn Aldobrand, die eerst baert kreeg, maer sterk en moedig was, stelde. De Prins van Oranje stelde hen een plaets tot 'et gevecht dicht by 't leger, met vrygeley, in een afgeslote perk, en met uitgelezen vaendels,van Duytschen, Spanjaerden, en Italianen bezet, om alle ongeregeltheyt te beletten, zo wel voor den vechters, als d'aenschouwers. Zy hadden geen andere wapenen, dan 't zweert, met d'yste hantschoen aen de rechterhant. Dante, die tegen Aldobrant zou strijden, bood, hoewel hy eerst een steek in de rechte arm kreeg, zijn vyant, die hem, als of hy hem verslinden wou, aenviel, zo dapper 't hooft, dat hy zijn zwaert in bey zijn handen vast houdende, Aldobrand daer mede recht in de mond stak, en hem stijf dood ter aerde smeet. Bandi vocht met een ander geval; want hy quetsten, na enige teken, Martelli boven 't oog, en, met een zonderlinge behendigheyt zijn gewelt af keerende, gaf hem een steek in de zijde, en dwong hem zich voor overwonnen te bekennen. Martelli, dus gequetst, wiert met zulk een hertseer om zijn ongeluk in de stat gebracht, dat hy daer door meer, zo men meent als door zijn wonden, die niet dodelijk waren, storf. Dit gevecht gaf Bandi veel lof, en Dante niet min, hoewel Bandi zijn vyants wapenen gewonnen, en ongequetst d'overhant gekregen had.
Keyzer Sigismundus in 't jaer 1468, met de hulp der Keurvorsten, en Princen des Rijks, tegens de Venetianen oorlog voerende, belegerde Roverete op d'Athese, dat de Venetianen zochten te beletten. Zo de legers elkander genaekten, quam by 's Keyzers leger Anthony, zoon van Robert Marie, Generael der Venetianen, een Italiaens Heer, met luyder stem de Hoogduytschen uytdagen, en vragen of'er iemant onder hen was, die | |
| |
begeerde te kampen, om te doen blijken, wie van beyde de volken kloekst ter wapenen zou zijn. Jan Grave van Sonneberg, nam de voorwaerde aen, en daer wiert bestemt, dat d'overwinnaer, tot een zegeteken, de wapenen en 'tpaert van d'overwonne zou medenemen, en duyzent gulden aen gelt hebben. De plaets zou neffens de revier Atheze zijn, in 't midden van bey de legers, mer bevelhebbers van die te bewaren, tot vier in 't getal voor yder vechter, met verbod van lijfstraffe aen alle d'andere, van deze vechters, in eeniger voegen, teken te doen, behalven deze acht. Daer was ook besloten, dat zo een van de vechters de naem van S. Katerijn aenriep, voor overwonnen zou gehouden worden: en dan d'acht voorzeyde tot hulp van d'overwonnen zouden lopen, en gehouden zijn, het gelt, paert, en wapenen van die, aen d'overwinnaer te geven. Deze twee Ridders, op de vechtplaers zijnde, gaven terstont de paerden de sporen, en liepen met gevelde speeren geweldig tegens malkander: Sonneberg miste, maer Anthony brak zijn speer tegens zijn borst, zonder hem anders te quetsen; maer hy wiert van zijn paert zo geweldig wechgevoert, dat 'et met zijn beenen tegens 't schutsel vloog, daer over sprong en zijn meester uyt de zadel wierp, die evenwel zich niet ontzette, maer vaerdig opstondt, en, zonder weer te paert te klimmen, dat hem ook qualijk te doen was, weer te voet in de vechtplaets keerde. Sonneberg liep met 'et zwaert in de vuist op hem aen, en vond hem gereet om zich te weeren. Sonnebergs peert begon te springen, en wilde niet naderen. Anthony zich daer op met een schermslag behelpende, dede Sonnebergs zwaert uyt de hant vliegen. Sonneberg, zich zo onverdacht ontbloot ziende, keerde zijn paert, en trat 'er af. Terwijl hy, een stuk van daer, dat dede, proefde Anthony of zijn vyands degen stijver dan zijne was, met die beyde tegens d'aerde te buygen. Hy wierp de zijne wech, behielt Zonnebergs, en viel hem dapper aen. Sonneberg, stilstaende, verwachte hem met zijn slaghamer en ponjaert. Eindelijk wierp hy de hamer wech, daer 't Duitse leger over verwondert, meende dat hy 't uyt vreeze deê: maer hy, met zijn | |
| |
ponjaert eenige steken van Anthony afgeweert hebbende, schoot, om hem dus niet lange te moeten verweeren, op hem toe, en vatte zijn vyant by de hals, om hem neer te werpen. Antony liet de degen varen, en zocht van gelijken te doen: Sonneberg wederstont hem mannelijk. Ten lesten vielen zy, moede van worstelen, beyde ter aerden. Antony had Sonneberg met de rechte hand by de hals, en Sonneberg lag met zijn slinker been op hem; zo zy haer adem schepten, voelde Sonneberg behendig, of Antony ook op 't dikte van zijn billen gewapent was, en voelende niet, nam de ponjaert die hy in de rechte hand had in de slinke, en begon Anthony in dat ongewapende deel dappere steken te geven. Hy, voelende dat Sonneberg zo dapper toetaste, begon terstont S. Katerijn te roepen, tot teken dat hy zich overgaf. De vier wachters dat horende, liepen toe, lichten Anthony, die dapper gequetst was, op, en leyden hem uyt de vechtplaets, op dat hem niet argers gebeurde. 't Duytse volk behaelde hier dapper lof door, en wiert naderhand van haer vyanden meer ontzien. Dus schrijft het geslachtregister van Walpourg daer van. En dus gebeurt 'et veel dat d'uyteysscher d'onderlaeg heeft.
Twee jonge Edelluyden van Saragosse, d'een Pieter Torel, d'ander Jeronimus Anca genoemt, deze noch geen 25 jaer oud, waren makkers en vrienden, speelden samen met teerlingen, en vielen in zulk een krakeel, dat zy elkander plaets en tijt stelden, om hun verschil door 't duel te slissen. Zy gingen heymelijk uyt de stad, met mantel en rapier. Zy, op de bestemde plaetse zijnde, sloegen en stieten zonder elkaer te raken dat 'er trefte: endelijk wiert Torel zijn rapier uyt de hant gesmeten, daer door hy bekende, dat Anca hem verwonnen had, doch op voorwaerde dat hy 't nooit openbaren zou: dat Anca zwoer en beloofde. Daer op omhelsde zy elkaer, als of'er niets geschiet was, keerden weer in de stad, en elk naer zijn huys. Na enige dagen was de zaek over al ruchtbaer.Torel beklaegde zich. Anca zeide dat een priester, die dit gevecht gezien had, deze mare uytstrooyde. De prie- | |
| |
ster wiert daer over gehoort, en scheen tot dit zeggen gebrocht te zijn, dies scholt Torel Anca voor eer- en trouweloos. Anca zeyde dat hy 't loog, daer op verzochten zy aen de Keyzer om in duel te gaen. Hy zond hen aen de Konstapel van Castilien, die hen niet konnende verzoenen, tot dag stelde den 29 van December 1522, op de grote markt van Valladolit, daer men een groot tooneel oprechte, met bequame stoelen voor de Keyzer, Konstapel, en andere Heeren. Men stelde ter zijden wat leger stellingen voor d'Edeldom, en voort maegschap van de vechters wierden twee tenten gestelt, daer Torel en Anca zich in wapenen zouden. Toen alles gereet was, riep 'er een roeper van des Keyzers wegen, dat niemant op lijfstraf, zo lang als 't gevecht duurde, enig gerucht zou maken, of de vechters moed of tegenmoed zou geven. De trompetten sloegen, en Torel quam daer op heel gewapent uyt zijn tent, met een bijl, als van outs, in zijn hand, en een rapier op de slinke zijde. De Konstapel hem ontbiedende, lichte hem 't gezicht van zijn helm op, en hem kennende, gebood hem aen 't eynde van de vechtplaets te gaen. Hy dede 't zelfde ook met Anca, die aen 't ander eynde, daer tegen over gezonden wiert: men bezette de plaets met achtbare mannen om alle onorde te verhinderen. Toen het trompet voor de tweede mael sloeg, vielen de vechters, en hun maegschap op de knien, en baden een wijl, en daer na omhelsden de vrienden hen, spraken hen moed in en vertrokken zich toen in de tenten. Op de derde trompetslag quam Torel stijf aengegaen, en Anca trat daer op voort, maer wat langzamer. Torel gaf hem in 't aenkomen zulk een harde slag op de helm, dat hy hem dede aerselen; maer zijn handen waren niet gebonden. Na lang vechten en dat zy hun bijlen stukken geslagen hadden, zochten zy elkander onder de voet te werpen. De Keyzer niet begeerende, dat zulke dappere helden ter oorloge onbequaem wierden, om zo geringe zaken, of dat d'een d'overhant krijgende, d'ander al zijn leven in zijn eer gekrenkr bleef, wierp een vergult stokje, dat hy in de hand had, in de vechtplaets. D'edelluyden, die de | |
| |
plaets bewaerden, liepen op dit teken toe, deden de vechters stil staen, vatten hen aen, en brachten hen, tegen hun dank, in hun vorige plaetsen. De Keyzer verklaerde op 't verschil, dat 'er tusschen hen gerezen was, dat d'een zo wel als d'ander zijn eer bewaert had: dat d'overwinning hen beyde even na was, en dat hy hun beyde voor eerelijke en dappre Edelluyden hiel. Voorder; dat hy begeerde, gelijk hy haer ook gebood, dat zy alle vyantschap zouden afleggen, en voortaen goede vrinden blijven: datze tegens de Turken, en diergelijke vyanden hun kloekheyt moesten tonen. De Konstapel zocht hen ook te bevredigen, en zich naer die orde te doen voegen. Zy waren daer ongehoorzaem in, dies hy hen uyt de plaets joeg, en dreygde zwaerlijk te straffen, zo zy daer na weer tegen elkander vochten. Daer na zochten enige grote heeren hen te verzoenen, maer te vergeefs. De Keyzer dit verstaende, liet hen beyde in de gevangkenis zetten, op voorwaerde, dat zy 'er niet eer zouden uytkomen voor zy malkander de hand gaven, en alle vyandschap te niet verklaerden. Evenwel zagen zy elkander naderhant nooit met goede oogen aen: maer deze wrok bleef tusschen hen tot 'er doot toe.
|
|
Auteursrechtvrij