|
| |
Het XX. hooftstvk.
Geschil over beelden, door een byzonder middel van een Turk gestilt. Hoe de Romeinen 't zweert plegen t'achten. Treflijke rede van Keyzer Trajanus. Waerom men voor d'Oppervorsten een bloot zweert draegt. Hoe men Ridders maekt. Schone verziering der oude Poëten van Iupiter, die op de Princen past, en uytgeleyt wort. Deftige spreuk uyt Polipherus letterbeelden. Zelsame gebruiken der oude Hoogduitschen. Keizer Maximiliaens eerbiedigheyt tot de Iustitie. Ongemeene Rechtpleging van Graef Boudewijn van Vlaenderen aen elf Ridders. Onbillijke wet over 't aenklagen van dievery, met een vreemde geschiedenis verzelt. Hoe d'Alanen 't zweert eerden. Wat wapen de dapperste helden gebruiken. De kracht
| |
| |
van Roelants Durendal. Ongelofelijke kloekheyt van Artus, Koning van Engelant. Castriots geweer wort aen Sultan Mahumet gezonden. Hoe de Turksche soldaten hun sabels achten. Wat Arioste van 't geschut zegt. Waer meê de Romeinen hun grootste kloekheyt toonden. Bynamen van Claudius Marcellus, en Fabius Maximus.
ALs ik onlangs op den Rijksdag te Spiers was, vertelde my een Duitsch Heer, dat 'er onlangs te Temiswar in Zevenbergen, tusschen de Christenen, die daer onder 't gebiedt van den Turk wonen, een verschil, dat 'et stellen der beelden in de kerk betrefte, ontstaen was. Zy bestonden uyt Gereformeerden en Roomsgezinden: deze laetste doen de beelden, inzonderheyt die in de kercken staen, godlijke eer aen; in tegendeel, de Gereformeerden, dewijl Gods wet zulx verbiet, verfoeyen 't zelve. De Turksche Stathouder gaf te voren de Christenen in 't gemeen een klein kerksken, op dat yder daer in zijn Godsdienst op byzondre tijden, zonder elkander te hinderen, oeffende. Niettemin als zy in deze vergaderingen by een quamen, was 'er altijts twist over dit punt; d'een beweerde den beeldendienst, d'andre bestrafte die: zoo dat 'er somtijts gevaer was, dat zy van woorden tot sagen zouden voortgaen. De Bassa of Stathouder vernam deze twist, en deê de deelgenoten in zijn woonplaets komen, daer hy yders bewijsredenen hoorde; dat gedaen, liet hy al de beelden uyt de kerk nemen, (want zy den Turcken, dieze in hare Moskeen of tempels nooit gedogen; een gruwel zijn, en zy houden de Ghristenen, zegt:de Heer van Busbeke, om 't eeren der beelden, voor afgodendienaers,) en verordende yder zijn plaets in die gezuiverde Kerk, om haren godsdienst, zonder twist en beroerte, te verrichten. Daer na liet hy een bloot zweert voor de kerkdeur hangen, en verklaerde, om de deelgenoten te verschrikken, dat d'eerste, die voortaen de gemeene vreé en rust steurde, 'thooft zou verliezen. Hier meê hiel hy hen zoo wel | |
| |
in toom, dat niemant meer met zijn naesten, om de beeldendienst, eenige twist begon. Zommige zullen deze daet te streng en vermetel achten; evenwel hebben de Romeinen zelf het zweert, om den booswichten een schrik aen te jagen, in 't openbaer vertoont: want gelijk de bijl by hen een teken van oppermacht was, zegt Festus, (om dat d'Onderburgemeesters, die in de lantschappen over de gedingen en burgerlijke zaken te recht zaten, door een dienaer daer toe gekozen, voor hen een bijle lieten dragen) zoo wierd ook, als zy recht over de misdadigen deden, een bloot zweert vertoont, gelijk Jacob Reuard, uit Cyaprianus, geleerdelijk bewijst, daer hy van de Richtstoelen van 't burgerlijk- en halsrecht der Romeinen spreekt, en aldus zeit: Saevit invicem discordantium rabies, & inter togas, pace rupta, forum litibus mugit insanum, hasta illic & gladius, & carnifex praesto est. Dat is: de gramschap der twistende woet en raest, als d'eenigheyt tusschen de vreedzame gebroken is: de plaets daer men pleyt klinkt van 't getier, daer is de bijl, 't zweert en scherprechter gereet. Hier op slaet 't gene Dion van Trajanus, in zijn leven, schrijft: dat als die Keizer een nieugekoren hooftman van zijn lijfwacht 't zweert aenbond, hy 't hem eerst bloot toereikte, en zeide: neem dit zweert, en zoo ik wel heersch, gebruik het voor my; zoo ik qualijk doe, tegen my. Plinius de Jonge verhaelt het zelve. Als men de Keizers en Koningen in haer blijde inkomst een bloot zweert voordraegt, beteekent het de Justitie of 't Rechtplegen; op dat de quade verschrikt, en de goede verzekert worden, dat zy van alle overlast, door de hooge Overheyt, vry zijn. Valerius Maximus zegt, dat eertijts die van Marsilien een zelsame gewoonte hadden. Sedert dat haer stat eerst gebout is, zegt hy, bewaren zy 't zweert, door de jaren geheel verroest, daer zy de dootschuldigen meê straffen. Als de Keyzers en Koningen Ridders van haer orde maken, geven zy hen een bloot zweert in de hant, na dat zy hen te voren eenige slagen met het plat op de schouder gegeven hebben, en vermaent het Recht voor te staen, weduwen en weezen, en andre elendige menschen, tegen een yder, voor overlast te beschermen en | |
| |
bewaren. Daerom zeyd Herman van Eppingen, in de voorrede van zijn boek, dat d'outste Poëten, eertijts voor Godsgeleerden gehouden, als zy de Princen hun schuldige plicht aenwezen, verzierden, dat Jupiter op een troon vol sterren zit, met een heldre klaerheyt omringt, de Sterkheyt en 't Recht aen zijn zijden staende: en dat hy d'Arent, die zijn wapens en blixem draegt, beveelt den Princen een vlammende scepter of rijksstaf te geven: dat daer na Themis of de Justitie , de moeder der wetten, en Concordia, of d'Eendracht haer het sweert toereiken; en Fortitudo of Sterkheyt haer het diadema, of de koningklijke hooftpronk omwond. Daer meê die vernuftige Dichters aenwezen, dat God de Princen hun macht en 't gebied geeft, gelijk d'Arent den rijksstaf door Jupiters bevel: dat zy van Themis 't zweert ontfangen, toont, dat zy niets dan recht en billikheyt moeten hanthaven: dat de Sterkte haer kroont, leert hen, dat zy de beslote steden en kasteelen, die gedeelten van haer kroon zijn, niet moeten onderdrukken door gewelt; maer in liefde en met goede orde bewaren. Polipherus wil 't zelve in zijn Hieroglyphische figuren of letterbeelden te kennen geven, als hy een weegschael, in een cirkel, aen een bloot sweert hangende, vertoont, wiens punt met dit opschrift gekroont is: Iustitia recta, amicitia & odio exempta, evagenata & nuda, & ponderata liberalitas regnum firmiter servant.'t Welk beduit: dat de behoorlijke Iustitie, vry van haet en vrientschap, oprecht en naekt, en met een gematigde miltheyt verzelt, een sterk steunsel van een Rijk is. Hy voegt 'er by, een kist vol gout, daer de scheede van 't zweert op rust, en een serpent aen d'een, met een hont aen d'ander zijde.
't Is ook kenlijk , dat d'oude Hoogduitschen groote hanthavers der Justitie waren, en dat hun wijze was zelf den misdadigen t'onthoofden. Ook zegt men, dat noch heden in een Keizerlijke Rijksstat een out verroest zweert, als dat van Marsilien, te zien is, daer meê eertijts de jongste Raetsheer met eigen handen den verwezenen moest dooden; dit was hem geen schande, maer een groote eer, om dat hy de Justitie zelf hanthaefde. | |
| |
Hier meê komt overeen 't out gebruik van zommige deelen van Frankenlant, gelijk my Graef Koenraet van Castel vertelde, als hy my uit een hoog kasteel een zijner dorpen toonde, daer de jongstgehuwde den dief, die op de daet betrapt is, zelf de strop om den hals moet doen, en daer na d'andre een teken geven, die hem komen helpen, om den dief op te heffen, en aen een oude eikeboom, overlang daer toe verordent, vast te knoopen. Men verhaelt van Keizer Maximiliaen d'eerste, als hy voorby de gerichtplaetsen, daer men de lichamen der misdadigen ten spiegel hangt, reisde, dat hy zijn hoet afnam, en zeide: Salve Iustitia, dat is: God behoede 't Gerecht, of de Iustitie. Wy lezen ook in de geslachtboeken der Vlaemsche Graven, dat Boudewijn, de twaelfde Graef, een streng straffer der misdaden was, dies hy den hakker, van de hakke of bijl, daer men toen de doodschuldigen meê strafte, genoemt wert. Hy deê eens elf Ridders in zijn hof komen, en beval dat men yder een strop aen den hals zou hangen, om dat zy drie kooplieden afgezet en berooft hadden, en liet hen zoo op een plank klimmen, en de stroppen en bequame houten om hoog vast maken; toen trok hy zelf de plank weg, op datse zoo worgden en storven. Dit strek bewijs, hoe streng en onbeweeglijk eertijts eenige Grooten, zelf tegen de waerdy van haer Staet, en op een ongewone wijze, geweest zijn.
Men kan ook wel, in 't oeffenen der Justitie, onmatig zijn, wanneer de billijkheyt de strengheit van 't Recht niet verzacht: want dus zeggen de Rechten; in alle dingen, voornamelijk in 't Recht, moet men op de billijkheyt letten. Laet ons bezien, hoedanig eertijts het municipale Recht in Moravien, van Dubravius beschreven, geweest is: men zou 'er 't oude spreekwoort, summum jus summa crux, waer van de zin is, de strengheyt der wet is de galg, gevoeglijk op konnen passen. Om te beter te verstaen wat het geweest is, zal ik de woorden der History hier by voegen: Als Ladislaus uyt Bohemen quam, bleef hy eenige dagen in Moravien, inzonderheyt te Olmutz, daer hy in 't Gericht voorzat over een wonderlijk proces of geding, van welk hy nooit te voren gehoort had. Zeker
| |
| |
eerlijk, rijk man, en een der voornaemste burgers van Breslau, hooftstat van Silesien, reisde, om 't verrichten zijner zaken, in Polen, daer hem in een der steden van dat Rijk, in zijn herberg, door de weert vijf hondert kroonen ontnomen wierden: deze dief, daer over beschuldigt, vreesde de pijnbank, waer door hy 't bekende, en bood aen al 't gelt weer te geven: de Silesier begeerde niets meer dan dat, en zijn reis te vorderen. Maer de Burgemeester en Raden van die stat geboden dat hy haert municipale Rechten zou voldoen, die meebrechten, dat d'aenklager van dievery den dief, dien hy beschuldigt had, zelf moest ophangen; en indien hy 't weygerde, dat dan d'aengeklaegde dief zijn beschuldiger vermocht op de zelve wijze te doden. De weert was ter stont gereet om dit werk te doen. Als d'eerlijke man zoo een wet verstont, was hy gantsch verbaest, en bood de Richters, om vry van die schand te zijn, en onverhindert te vertrekken, d'ontstole vijf hondert kronen; maer vergeefs: want zy zeyden, datse hun wetten niet konden vernietigen. Hy koos, alzoo hy zag dat hy niets verkrijgen zou, liever den dief op te hangen, dan zijn eygen goet en leven te verliezen. Daer na reysde hy terstont naer Cracou by de Koning van Polen, die de gezeyde wet niet alleen voor wreet en onrecht verklaerde; maer ook, met open brieven, dien vromen Silesier voor zuyver en vry van alle oneer en opspraek. 't Zelve dee Ladislaus ook, die daer een straf, voor alle die hem zulx mochten verwijten, byvoegde. Dus ver Dubravius, die 't voorverhaelde in 't twee-en-dertigste boek van zijn Boheemsche Histori beschrijft. De Keyzerlijke Inzettingen, die de misdaden en haer straffen betreffen, hebben wijselijk zulcke ongerijmde en godlooze wetten en gewoonten afgeschaft. Ik vertrou dat het vernietigen van die onbillijke wetten op zekere woorden van een wet des Keyzers Justinianus gegront is, daer hy zegt: men zal geen gewoonten mogen noemen of zoeken, die by geval onrechtveerdig van eenige, om haer byzonder voordeel, verdicht zijn; want de lankheyt van tijt en gewoonte geeft de quade en onbetamelijke wetten en zeden geen kracht noch billijkheyt.
Maer laet ons onze voornemen, van 't zweert te spreken, poogen te volbrengen. Onder d'Alanen was het in zulk een ach- | |
| |
ting, dat zy 't als een god eerden. Ammianus Marcellinus schrijft van dat volk: men vind onder haer geen tempel, kapel, nocht huis met stroo gedekt; maer zy, met een onstuymig en woest gebaer, planten een bloot zweert in d'aerde, dat zy als god Mars, beschermheer van 't lant daer zy woonen, eeren en aenbidden. Weinig tijts na de Sontvloet, zegt Justinus, hebben d'oude heidenen de helbaerden, en schichten of half picken als goden geëert; tot bewijs hier van ziet men veel beelden van haer afgoden in de rechte hant dus gewapent afgebeelt. D'ouden noemden de Godinnen, die de bijlen toegevoegt waren, Materas. Lilius Gyraldus toont ook, dat d'oude Gaulers zekre schichten, die zy Materas noemden, gebruikten. 't Is een aenmerkenswaerde en prijslijke zaek, dat de kloekste mannen, zoo wel voor als in onze tijden, als zy vechten zouden, altijt met het zweert in de vuist toevlogen, en onbetamelijk achtten andre wapens te bezigen, alleen dat zy zomwijl, met een lancie of korte piek, den strijt begonnen. Daerom droegen zy groote zorg, om welgetemperde zweerden, zoo tot houwen als steken, te hebben; en de dapperste helden geven zoo wel hun zweerd als peerd een naem. Wy lezen dat Roelant, een braef Veltoverste, en neef van Keizer Karel de Groot, een zweert, Durandal genoemt, had, dat zoo hard en welgetempert was, dat hy 't, met al zijn overige kracht (na de neêrlaeg van zijn volk in 't dal Roncevaux, eer hy van honger en dorst versmachte,) op de rotzsteenen, op dat het niet in de handen zijner vyanden zou komen, poogde in stukken te smijten; maer 't was vergeefs, zegt Haillan: die daer by voegt, dat dit ongemeen geweer, door des Keizers bevel, met Roelants hoorn, boven zijn graf, in d'Abdy van S. Romein te Blaye, gehangen wiert. Artus, koning van Engelant, die in 't jaer 470 leefde, had een zweert Caleburne, en een lancie, Rone genoemt: met dit zweert versloeg hy, in een veltslag, (zoo de monik Sigebert zich niet misrekent,) 470 van zijn vyanden. Plutarchus prijst ook het licht en welgetempert zweert van Alexander de Groot, dat de koning der Citianen hem schonk; en zegt, | |
| |
dat hy byna geen andre wapenen gebruikte. Georgius Castriot, Prins van Albanien, de groflijvigste en kloekste, die sedert twee hondert jaren leefden, van wien wy in 't twaelfde hooftstuk veel treflijke byzonderheden verhaelt hebben, had een zweert, dat zijn dootvyant Mahumet, Sultan der Turken, begeerde te zien. Hy kreeg verzekering dat men 't hem weêrzenden zou, dies zond hy 't te Constantinopolen in 't hof van Mahumet, daer niemant was, die 't wel gebruiken kon: dies Mahumet, in 't weêromzenden, zijn Gezant last gaf dien Prins te zeggen, dat hy hem in dit stuk bedrogen had, en een ander zweert, in plaets van 't zijne, om zijn vyanden te verschrikken, gezonden had. De Prins Castriot, Ischenderbeg gebynaemt, schreef hem ter antwoort: dat hy hem zijn eygen zweert, daer meê hy moedig in de velthagen vocht, gezonden had; maer d'arm, en de hant, die met dat geweer de Turken in twee hakte, en haer de hoofden, armen, en andere deelen des lichaems afmaeide, by zich hiel; en dat hy de Turken zulx haest zou doen blijken: gelijk ook daer na gebeurde. De Turksche soldaten, die haer sabels dier koopen, naeuw bewaren, en hoog achten, ja niet verkoopen, noch toelaten uit hun lant te voeren, zijn hier in met recht te prijzen. 't Is ook met het zweert, en niet met pijlen, geschut, noch musketten, dat de dappre helden in den strijt haer kloekheyt betoonen: dies Arioste, in zijnen woedende Roelant, zeer aertig, en met groote reden, de monik, die 't geschut bedacht heeft, vervloekt; om dat de kloekheyt in d'oorlog daer door gebroken en byna vernietigt is. Men ziet ook dat de Romeinen, als zy een veltslag doen zouden, zich meer op haer zweerden als eenige andre krijgsrusting, verlieten; en daer door treflijke verwinningen kregen: daer op Titus Livius ziet, als hy zeit: Ventum est gladios, ubi Mars acerrime furit, dat is, men quam tot de zweerden wanneer Mars 't allerfelste woet. By de jongstgemelde Schrijver, en op verscheide plaetsen in Plutarchus, leest men zeer korte en treflijke vermaningen der Veltoversten, die haer soldaten daer in bevelen, dat zy niet lang met schichten, pijlen, of dierge- | |
| |
lijke twijfelachtige scheuten den tijt zouden spillen; maer terstont den vyant van naby, om een snelle verwinning te krijgen, met het zweert te keer gaen. Hierom wiert Claudius Marcellus, (als de zelve Plutarchus schrijft,) een dapper krijgsman, stout, veerdig ten strijt, die nimmer ruste, boven al zijn tijtgenoten tot oorloogs-eer genegen, en die op zijn vyant gedurig als een ongestuime vloet, nu van voren, dan van ter zijden, en somtijes op de hielen, neêrstorte, het zweert der Romeinen genoemt. In tegendeel wiert Fabius Maximus hun schilt geheeten, om dat hy zijn raetslagen op vaste en gegronde redenen uytvoerde; en zonder veel gewoel, als een stille revier, Hannibals leger allengs krachteloos, en door 't versmelten vruchteloos maekte: daer uyt bleek, dat dien wijzen en voorzichtigen Romein den schilt meer dan 't zweert achtte; om dat men eerst zich zelf, eer men zijn vyant wil quetsen, moet bedekken, en voor gevaer behoeden. Om deze oorzaek schijnt het, dat de Grieksche Wetgevers den soldaten, die hun zweert of schicht verloren hadden, geen straf toewezen; maer die zijn schilt ontnomen was, kon, zonder gestraft te worden, niet vry raken.
|
|
Auteursrechtvrij