|
| |
| |
| |
Het XVIII. hooftstvk.
Hoe verfoeyelijk de ledigheyt zy. Solons wet daer van. Order van de Bragmannes, en Hesiodus veersen daer tegen. Catoos leering aen zijn soldaten. Salomons spreuk van de mier. Wat verscheide Ouden van dat diertje, en d'egel geschreven hebben. Sacharias Heyns zinnewerk daer op. Voorbeelden van Sesostris, en Amasis, koningen van Egipten, tegen de ledigheit. Hoe loffelijk d'Atheners zich daer in queten. Treffelijk zeggen van twee Scipioos. Loffelijke gewoonte der Romeynen daer in. Schoone veersen van Ovidius op 't zelfde. Aenmerklijk zeggen der Lacedemoniers. Ennius veersen op de luyheyt. Verscheide wetten, en schoone redenen op dat oogmerk.
MEn zegt gemeenlijk, hy doet quaet, die gants niet doet. Noch, die de keest wil eeten, moet de noot kraken: dat 's te zeggen, die winst zoekt, moet zich geen arbeyt ontzien. Door dit, en om quaet doen te laten, zijn veel schoone orderen gemaekt, die tonen, hoe gerechtelijk, en op hoe veel wijzen de ledigheit altijd verfoeyt, in tegendeel de neerstigheyt en lust tot d'arbeyt op 't hoogste geboden is geweest. De gene die, in de werelt, met gevouwen armen, en oopen keel ledig zitten, leven een beestelijk en geen menschelijk leven. Want zy doen niet anders, dan dat zy den adem, in en uyt de mond laten, als de beesten, zegt Crinitus. Daerom hebben de Wetgevers wetten afgeroepen, en straffen ingestelt voor de luyaerts en die voor eerloos verklaert. Degene, zegt Solon in zijn wetten, die hem zelf tot ledigheyt begeeft, zy gehouden voor 't recht ten antwoord te staen, den gene die hem zal willen beschuldigen. Dracus, wetgever van Athenen, verwees de doennieten ter dood. Keyzer Justinianus zegt in de borgerlijke rechten, dat de geest van een leêgganger niet goets | |
| |
broet. Misschien dat hy deze spreuk Sophocles Iphigenia ontleend heeft, daer gezegt wort:
De ledigheyt brengt nooit iets goets of loflyks voort:
Geen luyaert wort van God gezegent of verhoort.
Men leeft van de Philosophen Bragmannes, dat zy de jonge kinderen van haer tafel dreven, en haer 't noenmael onthielden, zo zy niet te voren haer ouders enige dienst gedaen, of de tijt in andere nodige dingen besteet hadden. D'oude monikken aten niet, of zy hadden haer gemeyne Pater rekenschap van haer taek gedaen. Onder de Parthen was een wet, dat de kinders 's morgens niet mogten eeten, voor zy haer, met loopen en boogschieten, verwarmt hadden, en bezweet t'huys quamen. Dat bewoog Plato zelf een wet tegens de ledigheyt te maken, en daerom brengt hy Hesiodus spreuk te pas, die dus zegt:
God heeft de deugden op een steyle berg gestelt,
Waer by dat niemant ooyt kon klimmen met gewelt,
Dan door den ruwen weg van arbeyt en van waken,
Bezetters van het pat; maer die erop kan raken
Vint hem gemakkelijk, en acht geen moeyten dan,
Waer door men zulk een schat tot loon verkrijgen kan.
Deze wijze luyden hebben wel verstaen , dat 'er niets zonder arbeyt bestendig in de werelt is, en dat de Goden alle dingen voor de prijs van arbeyt aen de menschen verkocht hebben. Daerom schrijft Cicero, dat de Natuur ons niet gemaekt heeft, om te jokken en te spelen, maer om ernstig grote en gewichtige zaken te verhandelen. Cato de tuchtmeester was gewent zijn soldaten dikwijls in te scherpen, op dat 'et elk wel zou onthouden, zo gy met moeite iet schoons of eerlijks doet, d'arbeyt zal vergaen en de loffelijke daet in wezen blijven: maer doet gy om een boze begeerte iets schandelijks, de boze begeerte zal vervliegen, en de schandige daet zal altijt de ziel aen kleven, als een ding dat niet uyt te vegen is. Salomon zegt in zijn Spreuken, laet uw oogen geen slaep toe, noch u oogleden sluymering. Gaet tot de mier, gy luyaert; ziet haer wegen en wort wijs; Zy, overste amptman, noch heerscher hebbende, bereyt haer broot in de zomer,
| |
| |
en vergaderet haer spijze in den oogst, hoe lange zult gy luyaert liggen, wanneer zult gy van uw slaep op staen? Plinius, Aristoteles, AElianus, en Plutarchus schrijven dus van de wakkerheit der miere: Zy is zuynig, draegt zorg, en heeft goê geheugenis, eerst knaegt zy is 't graen te groot, zy bijt 'et aen stukken, en zo het nat regent, zo haelt zy 't uyt, en droogt 'et. Met de volle maen arbeiden zy nacht en dag, en haer volherding in d'arbeit is zo groot, dat men haer voetstappen op de harde steenen, daer zy gewonelijk overlopen, kennen kan: dus vergadert zy des zomers de spijze, die haer 's winters tot'er onderhoud nodig is. Zy begraven ook haer doden. Wat d'egel belangt, zegt Plutarchus in zijn handeling van 't vernuft der dieren: De voorzichtigheit, die dit dier gebruykt, om zich te bezorgen, en zijn jongen te voeden, is wonder groot. Het begeeft hem in de herfst, ontrent de tijt dat men de druyven leest, onder de wijnrankken, en wikkelt die met zijn pootjes, tot dat hy zoo veel druyven doet vallen, als hy dragen kan; daer na wentelt hy zich daer in, zo dat de druyven op zijn pennen blijven steken, zijnde zo vol geladen, dat 'et schijnt, als wy gezien hebben, of 'er een grote tors druyven over de weg kroop: dus brengt hy die zijn jongen t'eeten, en vergadert voor de toekomende tijt 't geen hem nodig is. Plinius zegt in korte woorden op dezen zin, d'egels verzorgen haer voor de winter met spijze, wentelen haer in d'afgevalle appelen, dat zy op haer pennen blijven steken, houden 'er maer een in de mond, en brengenze dus in holle boomen. Sacharyas Heyns veersen, op het zinnebeelt van de mier en d'egel, luyden dus:
Gy luyaert, op dat gy uw lesse mede leert,
Gaet na de mier toe, of u tot den egel keert,
De een gaert applen, die hy op zijn rug zal laden,
En d'aer zoekt graen, om zich des winters te verzaden;
De luyigheyt ontstelt de leden en't gemoed,
Leert schandig bedelen, door droeve tegenspoet.
| |
| |
Geen meerder onlust is op aerden te bejagen;
Want haer gespelen zijn oneyndelijke plagen.
Wy zouden veel schone voorbeelden van ledigheyt konnen voortbrengen, als een gemene zaek: maer onder andere zijner twee denkwaerdige van twee Egiptische koningen, die, niet stil konnende zijn, de luyaerts op 't uyterste haten. Herodotus verhaelt, dat Sesostris d'eerste onder de Koningen van Egipte geweest is, die met een vloot schepen over 't Arabische meer voer, en hem de volkeren, aen de stranden des rooden meers gelegen, | |
| |
onderdanig maekte: daer na hernam hy zijn gang, en viel met een magtig leger in 't vaste land, bevocht en brocht alles, dat hem gemoete, onder hem: naderhand uyt Asia in Europa vallende, vermeesterde de Thraciers en de Scythen: als hy stout volk ontmoete, dat dapper voor 'er vryheyt street, zo liet hy steenen gedenktekenen in verscheide gewesten van 't Koningrijk oprichten, daer men de naem des Konings, zijns Rijks, en 't geluk zijner overwinning inhieuw, beneffens een teken, tot getuygenis van de kloekheit dezes volks. Alexander van Alexandryen en Pierius Valerianus gewagen daer van. Een ander Koning van Egipten, Amasis genaemt, maekte een byzondere wet tegens de ledigaerts en doenieten, die mede brocht, dat yder alle jaer eens hem zelf voor de stadhouder, daer hy onder stond, zou vertonen, om rekenschap te geven, en te doen blijken, wat voor middelen dat hy had; die in gebreke bleef, of die men een doeniet en qua huyshouder bevond, wiert met 'er dood gestraft. Solon deze wet den Egiptenaers ontleent hebbende, voerdenze in zijn gebiet in, met grote lof, en zy wiert van d'Atheners loffelijk onderhouden. Daerop wijst Atheneus aen, dat de Arcopagiten, of strafrechters van Athenen, 't inhoud van die wet vlijtig uyt wrochten: want hy zegt uytdrukkelijk, dat Phenodemus, Philochorus, en veel andere Historischrijvers schrijven, dat de Arcopagiten in recht betrokken, verwezen, en straften de gene, die ongebonden van leven waren, zonder arbeyden goede cier maekten, en 't hare verslempten. Daer op stelt de zelve Schrijver 't volgende voorbeelt voor. Daer waren, zegt hy, twee jonge Atheners, Menedenius, en Asclepiadas, zeer genegen tot de Philosophy, maer arm. De Areopagiten, hun ampt volgende, besloten hen t'onbieden en t'onderzoeken, waer zy van leefden, dewijlze dagelijx tijdelijk ter lesse waren, en geen inkomen hadden, om van te leven. Zy, gedaegt om rekenschap te geven, baden, dat men ook zeker bakker ontbieden zou, om die te vragen, hoe zy hen droegen. Deze bakker verklaerde, dat deze twee jongelingen alle nachten by beurten by hem quamen, en | |
| |
de molen draeyden, en dat de gene, die dus gearbeyt had, tegens de morgen vertrok, en tot loon een dragma aen gelt, dat 's drie of vier stuyvers, mede nam. De Raed, over die wakkerheit verwondert, bestelde, datze uyt de stats middelen, tot erkentenis daer van, twee hondert dragmen zouden ontfangen.
Hierom prijst men dapper de neerstigheyt en vlijt van Scipio Africanus, die eertijts zeyde, dat hy nooit min alleen was, dan als hy alleen was. En d'andere Scipio, met de toenaem Nasica, antwoordde zommige, die zeyden, dat de zaken van Romen wel stonden, om dat Carthago verdelgt was, en de Grieken de Romeynen onderdanig bleven: Wy zijn, zeyde hy, in meer gevaer dan ooit te vooren, om dat wy geen vyanden meer te vrezen, of te bevechten hebben. Hy verstond dat de vyanden ons by gelegentheyt voorderlijk zijn, om dat wy, zo lang als die overend staen, niet op der aerde stil mogen leggen, of ledig zijn. Daer op zag d'oude Cato, die begeerde, dat die gene, die in achting wilde komen, wel zou toezien, wat rekenschap hy kon geven, niet alleen van zijn arbeyt, maer ook van zijn rust. Want de Historien wijzen aen; dat 'et meestendeel der uytnemende Romeynen, van 't begin hunner Republijke, met hun handen gearbeyt hebben. Wy hebben 't voorbeelt van L. Quintius Cincinnatus, die van de ploeg op de raedkamer gevoert wiert. In die tijt woonden al de voornaemste der stad te lande; en als men de Raet vergaren zou, zo ontbood men haer van hun pachthoven in de Raed, daer van komt het oude spreekwoort onder de bouluyden. Dat het beste mest, zijn de voetstappen des Heeren op zijn akker, en des meesters oog maekt het paert en d'akker vet. Ook bestraften de Tuchtmeesters zulke, die qualijk bouden, en straften de gene die minst ploegde en meest egde. Cato sprak 'er dus van, zegt Gellius: was 'er iemant die zijn akker met onkruyt liet bewassen, en niet wel wiedde, die niet ploegde, en egde, die zijn boomen, of wijngaert onbesnoeit liet, die wiert daer over gestraft, en van de Tuchtmeesters in boeten geslagen. Ovidius docht op deze arbeyt, en huyshouding der Romeinen, als hy zeide: | |
| |
De tenten pronkten eer met groente, loof en takken,
Die men zo dertel nu met eedle steenen ciert,
De Raedsheer boude 't land, ontzag geen ongemakken,
En leyde zich op 't stroo, wanneer hy moede wiert.
De Rechter quam om zijn gedingen recht te maken
In stad, bezweet uyt velt van achter zynen ploeg,
En zagm' een zilvre kop by iemant, 't was 's lants zaken
Zijn by die man verkort, hy is verdacht genoeg.
D'ouden prezen 't zeggen der Lacedemoniers, dat men de goden moest aenroepen, met de handen aen 't werk, mits zy de doenieten niet verhoorden. Daer op zegt Cato, men verkrijgt der Goden hulp door geen verwijfde gebeden; alle zaken lukken die gene wel, die over hun doen waken, arbeyden en raedslagen: gewent gy u tot ledigheyt, gy bid de Goden vergeefs, die over u gram en ongunstig zijn. D'oude Romeynen waren van 't zelfde gevoelen, die met offerhanden zeker kleine Godekens aenbaden, en in eeren hielden, die d'arbeit gedachtig maekten, onder andere Agenorius, Stimula, en Strenua, zeggende dat er eene godeken tot'et doen verwekte, 't ander de lust daer toe gaf, en 't derde d'arbeyders kloek en moedig maekten. Zy wouden de Godin Quies dat is rust te zeggen in de stad geen plaets geven, maer stelden haer in de voorsteden. Daerom zeyde de Poëet Ennius in zijn Iphigenias treurspel, als Gellius verhaelt:
Hy, die zijn lege tijt niet voeglijk kan besteden,
Heeft zeker meer te doen, dan die met lijf en leden
De zinnen bezig houd, en neemt iet's loflijks voor;
Want hy heeft lust daerin, en volgt'et als een spoor:
Maer die gants niet bestaet, kan, wat hy wil, niet weten,
Hy is van huys noch t' huys, denkt altijt maer om eeten:
Nu gaet hy hier, dan daer, en hy is nauwelijk
Daer hy te vore wou, of neemt van daer de wijk.
Onzeker dwaelt zyn geest, hy leeft maer om te leven:
Dus hebben zy nooit rust, die zich tot lugheyt geven.
Maer om niet altijt in de wetten, geboden, en daden der Heyde- | |
| |
nen te blijven, laet hooren, wat ons de Schriftuur daer van zegt, daer in de ledigheyt niet minder gelastert en gedoemt wort, dan andere zonden. Salomon bestraft 'er levendig in zijn Spreuken, als hy de luyaert in de winter tot bedelen verwijst, om dat hy zijn akker ter behoorelijker tijt niet geploegt heeft. Yder weet wat d'Apostel leert, die niet werken wil, zal niet eeten. En 't is een gemene spreuk, dat yder naer zijn werk loon zal hebben. Ignatius een Discipel in der Apostelen tijd, zeyde: een doeniet behoort niet t'eeten, op dat hy geen staetschender of bedelaer word. Noch, niemant onder u zy ledig; want ledigheyt is de moeder van armoed. Om tot de H. Schrift te keeren, in 't boek van Job staet, dat een mensch tot arbeit geboren is, als een vogel tot vliegen. Laet ons Augustinus treflijk zeggen daer by voegen: dat God der arme gift welneemt, als zy van billijken arbeyt voortkomt. Nu de ledigheyt is verfoeyelijk, en, naer Bernardus zeggen, het pad der booze gedachten en begeerten. Niemant, zegt de zelfde, wiert in Egipten in de kloosters ontfangen, als hy niet arbeiden kon, of zich daer toe begaf, niet zo om levens behoefte te verzamelen, als om de zaligheyt der zielen. Want gelijk de distelen in een onbeboud lant groeyen, en de padden in de moerasschen en stille wateren, zo verzamelen zich de quade gedachten in een luy gemoed. Onze verstanden zijn bequaem gemaekt om wat te doen. D'arbeyt maekt 'er vet, versterkt 'er, verblijt 'er, en de ledigheyt versmelt en verdelgt 'er. Een boog wil gespannen zijn; zo ook 't verstant, dat verslapt, en vergaet, als men 't ontspant: 't kan niet stil blijven, of 't zal hem tot quaet doen begeven, en yets schandelijx bestaen, ja 't zal hem liever in gruwelijke vuyligheden wentelen, dan dat 'et ledig zou blijven. De duyvel stelt zijn list nooyt zo te werk, dan als hy ledigheyt vint: d'ongebondenheyt komt dan te velden en tast niet alleen de vrouwen aen, maer ook d'allersterkste mannen. Ludovicus Vives geeft de Kristelijke vrou daer een wijze raed van.
Papirius Masson schrijft, dat by toestaen van Stephanus, Bisschop van Romen, en door gunst van Pepin, de Koning Childrik afgezet, geschoren, en in een Klooster gesloten wiert, tot | |
| |
een voorbeelt van nut voor 't gemeyne beste, dat de Koningen zich niet van de ledigheyt zullen laten verwinnen, veel min een deugt daer van maken: want de ledigheyt is altijt 't verderf van doorluchtige huyzen geweest. Daerom verneemt men, in welgestelde vorstendommen en staten, zeer naau naer de doennieten en leeggangers: men vraegt van waer zy zijn? waer van zy leven in die plaetsen, daer zy met de degen op zijde gaen, en de jonker spelen. Byzonder zijn in Saxen Cheurvorstelijke orderen, die de weerden verbieden zodanige boeven langer als drie dagen te herbergen: zo zy van d'een in d'ander herberg lopen, dat men hen de rechters dier plaetsen zal aenbrengen, op dat zy goet onderzoek daer over doen, en hen naer verdienste straffen. Boven al is 'er een stat in Meyssen, Weissenfelts genaemt, op de grenzen van Duringen, daer men zulke fielten en lopers neerstig naspeurt, zo datmen gemeenlijk aen de galg, die op een heuvel by de Lantstraet staet, by bondeltjes zulke sierselen van mans en vrouwen ziet hangen. Want 't is by gedingen gebleken, dat zulke Monsters dikwils beschuldigt en overtuygt worden van dievery, rovery, en andere gruwelijke schelmstukken; dat niet vreemt is, dewijl men niet vinden kan, naer Keyzer Alexanders zeggen, dat iemandt van de wint leeft.
|
|
Auteursrechtvrij