|
| |
| |
| |
Het V. hooftstvk.
Dat de landbou boven maten nut zy. Wat 'er Cicero en Cato van gezegd hebben. Geval van Scipio Nasica. Wet van Keyzer Frederik in 't belangen der boeren. Hoe Cyrus zich daer in droeg. Hoe vry de boeren onder d'Indianen leven. Hun zekerheyt in d'oorlog v an Karel de vijfde en Francoys d'eerste. Belisarius zorg voor hen. Treffelijke spreuk van Nicephorus Gregorius. Homerus en Hesiodus achting van 't lantwerk. Merken der Majesteyt van de Koningen van Bennamotapa, in Ethiopien. Strenge orde der Turken in de krijgstucht in 't keeren van moetwil. Een ruyter met zijn knecht om een kleyne oorzaek onder hen gestraft. De Duytschen van ongebondenheydt berispt. Wat de Turk van hen hout. Regels en afbeeldingen van krijsorde. Symon de Vignoze straft zijn eygen zoon, die zijn gebod te buyten ging. Keyzer Aurelianus krijgsbrief.
WY hebben veel wetten en orderen, die de groote zorg vertonen, die eer de Princen en Statsheeren droegen, dat de boeren en lantluyden, zo wel in tijde van oorlog als vrede, verzekert en onbeschadigt mogten blijven. Zy wisten hoe veel 't gemene best daer aen gelegen was, dat de vruchten wel waergenomen, bewaert, en behoorlijk tot yders verlichting uytgedeelt wierden. Want gelijk een nieugeboren kint zonder zijn voesters melk leven noch groeyen kan, zo kan een volkrijke stat niet lang bestaen, ten zy dat zy haer inkomsten te lande rijkelijk verzamelt heeft. Dat wist Cicero wel, als hy zeyde, dat van alle dingen, daer men vrucht af trekt, geen beter, voorderliker, aengenamer, en een eerlijk man betamelyker is, dan de lantbouwery. En M. Cato zegt, dat als d'oude van iemant eerlijk wilden spreken, | |
| |
hem een goet huysman en lantbouwer noemde. Daerom sloegen de Tuchtmeesters die gene, die qualijk bouden, of hun landen onbebout lieten leggen, in boete. Scipio Nasica zelfs, anders een treflijk persoon zijnde, naer 't Opzichterschap der godshuizen staende, wiert verworpen, om dat 'er een Jongeling neffens hem naer 't zelve ampt stont, die de hand, door lantbouwen, vol eelts had, die hem vraegde of hy op zijn handen ging. De Romeynen hadden gelijken inzicht, als zy instelden, dat men op 's lands kosten grote vaerden in Egipten, die uyt verscheyden gewesten in de Nijl liepen, zou graven, door welke middel men ongelooffelijke menigte kooren te water t'Alexandryen voerde, en van daer voorts ter zee tot Romen toe: en verkondigde op verbeurte van 't leven, dat men geen dijken van zodanige vaerden zou breken. De Vriezen, Hollanders en Zeeuwen hebben nu de zelve orde van de dijken, die tot beschutting en zekerheyt van 't gantsche lant dienen: want de loop der zee wort 'er door in toom gehouden. Ik zou van dit hooftstuk wel een Register van 't lof des akkerwerks maken, daer ik voorgenomen had van de zekerheyt der bouluyden te spreken: ik zal dan tot mijn voornemen komen.
Men leest onder andere een schone wet van Keyzer Frederik de tweede, van dezen inhout: De bouluyden, die in haer dorpen en aen haer arbeyt blijven, zullen overal zeker zijn zo dat niemant zo fout zy, dat hy zodanige luyden aengrijp, of ergens in verkort, of dat men hem, anders doende, 't genomen viervout zal doen vergoeden, eerloos verklaren, en aen lichaem, naer vereysch van zaken, gestraf worden. Fransois van S. Nasare de la Rive, en René Choppin beschrijven andere vrydommen, die de lantluyden, tot het gemene best, vergunt zijn. Men vint daerenboven dies aengaende Keizerlijke instellingen op de Rijksdagen van Ausburg en Spier, gemaekt in 't jaer 1543, en 1570, zo ook in de burgerlijke Rechten tot Frankfort verkondigt 1577. De grote Cyrus, ten oorlog trekkende, liet afroepen: dat men de lantluyden zou verschoonen: zo deê de machtige Koning Xerxes, toen hy de Grieken bevocht; Artaba-
| |
| |
nus, zeyde hy, wy zullen tegen die die wapenen voeren, en niet tegen de herders, die schapen hoeden, krijgen. Ammianus, in 't boek der geschiedenissen van Indien zegt dat 'et onder d'Indianen verboden was, de bouluyden gevangen te nemen, of in tijt van oorlog de landen af te loopen. Andere, zegt hy, bekrijgen, en slaen elkander doot, maer de boeren begeven zich stil tot lantbouwen, houthakken, mayen, en de wijn in te zamelen.Strabo zegt in zijn lantbeschrijving, de boeren zijn vrome luyden, veel in getal, en de twede staet onder d'Indianen. Zy, vry van ten oorlog te trekken, doen haer weerk in zekerheit, wonen in geen steden, verhandelen geen gewichtige zaken, en bedienen geen groote ampten. Ik heb van luyden, die 't gezien hebben, verstaen, dat in die lange oorlog, tusschen Keyzer Karel de vijfde, en Fransoys d'eerste, terwijl beyde de legers veel maenden gedurig in Piedmont krijgden, de lantluyden deze oude zekerheyt en gerustheyt genoten. Zonder deze krijgstucht, de wegen van de boeren gestopt en opgegraven zijnde, zouden de soldaten van 'er zelfs, door gebrek van onderhout, verstroyen. Juliaen Gosselin beschrijft dit geleerdelijk in 't leven van Ferdinandus Gonzague, in 't Italiaens, een werk dat nut en waerdigh is gelezen te worden door veel denkwaerdige zaken, en doorluchtige raetslagen, wijsselijk ondekt, en die nergens zo vertoont worden.
Belisarius, Justinianus uytnementste krijgsoverste, was van 't zelfde gevoelen. Want Leonardus van Arezze, behalven Suidas, schrijft van hem, dat hy zo voor de boeren zorgde, dat hy, als zijn volk trok, of neersloeg, nooyt gedoogde dat de minste daer afleet geschiede. Door deze tuchtigheyt had hy dat voordeel, dat in geen stat eenige markt beter van leeftocht, en dat beter koop, voorzien was, dan in zijn leger, daer men alles zonder gevaer toevoerde. 't Zelfde dede Totilas; Koning der Gotten, in d'oorlog van Italien tegens Belisarius. 't Is nodeloos, 't geen nu meest in d'oorlogen geschiet, te verhalen. Wie is 'er onder onze ruyters en voetknechten, die zonde maekt van zijn vrinden te beschadigen? Zy houden alles voor vyant of gewonnen | |
| |
lant. De Zwitsers hebben 't lof datze beter krijgstucht houden dan d'onze. 't Is ook geen wonder, dat onze oorlogen gemenelijk niet wel gelukken en dat 'et in tegendeel onze vyanden, die eenige krijgstucht waernemen, gelukt. Treffelijk zegt Nicephores Gregorius, een leger, daer moetwil en gewelt vooraentrekt, volgt neerlaeg en verderf achter. Kort, Homerus en Hesiodus maekten meer werks van 't boutuyg, dan van de wapenen. 't Is ook onwaerschijnelijk dat die gene, die niet anders dan de vloek en tranen der armen, die zy alle overlast doen, medeslepen, in hun aenslaegen, voorspoet zouden hebben. Want de ploeg en de vooren zeggen de menschen geluk toe, daer de pieken en zwaerden niet anders dan doot en ongeluk dreygen. De Koningen van Benomotapa in Ethiopien, aen gene zijde van de kaep de bonne Esperance, van de zuydzee besloten, magtige Princen, eer de Portegijzen 't land ontdekten, hadden tot teken van Koningklijke Majesteyt, zegt Hieronimus Osorius, een kleyne spa met een yvore steel, en twee korte schichten: Zy vermaenden door de spa hun onderzaten d'aerde te bearbeyden, op datze door ledigheyt niet verwilderden, en zich door hongersnoot tot roven en straetschenden begaven: d'eene schicht betoonde dat zy van zins waren in hun landen 't recht te verdedigen, en d'ander dat zy hun vyanden weêrstant wilden bieden.
De Turken hebben dus lang de krijgstucht zorgvuldig onderhouden, welke voorzichtigheyt hen een steunsel voor de Christenen geweest is, dit tuygt 't geleerde boekje van Hubert Foliette van de grootte en aenwas des Turksen rijks. Als hun leger, dat gemenelijk groot is, door haer landen trekt, stellen zy voor eerst orde, dat 'er geen hoven of bezaeide akkers beschadigt mogen worden; en zo iemant zich in 't minst daer in te buiten gaet, 't zy uyt verzuyming of vermetelheyt, wort streng gestraft. Bartolomeus Georgevits geeft 'er ons, als een oogtuyge, een aenmerkelijk voorbeelt van, in zijn krijgstucht der Turken. Hun oorlogssucht, zegt hy, is zo streng, dat een soldaet, die iets poogt te stelen, zonder genade gestraft wort. Daer zijn opzienders onder | |
| |
haer, om dat de soldaten de kleine jongens, die broot, eyers, vruchten, haver en diergelijke behoeftigheden te koop dragen, geen hinder zouden doen. Deze en ook hun hooftmannen moeten toezien, dat niemant in de hoven en tuynen loop, daer 't leger voorby trekt; zy zelf zouden daer in, zonder des eygenaers wil, geen vrucht durven plukken, op straffe van den hals. Als ik, zegt hy voorder, in 't Turkse leger was, dat tegens de Persen trok, zag ik een ruyter en zijn knecht onthoofden, en zelf het paert de hals afsmijten, om dat de meester en de knecht het peert ongetoomt in een boers weyde lieten gaen. 't Zelve zegt ook Melchior Serdlitz, een edelman en eervaren krijger, die daer by onze Soldaten treffelijk van haer ongebondenheyt berispt. Hier voegt, niet om het Duytsche volk te lasteren, die in kloekheyt van krijgszaken geen andere wijken, maer om de vermetelheyt der Turken te meer t'ondekken, 't geen dat Ian Aventijn, een wijs Historischrijver nagelaten heeft: Die van Rhodes, zegt hy, schreven eens aen Keyzer Frederik den derde, en aen de Keurvorsten, dat de Turk, door zijn veltoversten geraden zijnde, geen oorlog tegens de Kristenen, voornamelijk de Duytschen, zou aennemen antwoorde, dat hy de wapenen der Kristenen niet vreesde, veel min die der Duytschen, en dat om vier redenen: d'eerste, dat zy niet eendrachtig onder malkander waren, en zo zwaerlijk te vereenigen, als de vijf vingers van de hant in een te brengen. De tweede, dat zy geen arbeyt konden verdragen, en de Duytschen onder andere maer zuipzakken waren, en haer oversten meer werks van grote pluymen, dan van goede wapenen maekten. De derde, dat al haer zaken maer by geval, en naer de gis, zonder raet en orde, beleyt wierden. De leste, dat zy op geen wetten of onderrechting pasten, en zulke, die 't verdienden, niet beloonden, de schuldige ongestraft lieten, en zulke, die gena behoorden te hebben, streng handelden. Zulke en diergelijke redenen worden de Kristenen bitterlijk verweten, in 't krijgsvertoog van Assan Bassa, zone van den Barbarosse, door Hubert Foliette beschreven, daer in de Balsa de zijne | |
| |
raet, de vloot der verenigde Christenen, bestaende in een leger van volk, dat de Koning van Spanje, en de Venetianen by een gebracht hadden, slag te leveren: maer de Turken wierden in die slag t'eenemael ontdaen, en doe zag men dat de magt dier wrede menschen niet onverwinnelijk was, en dat niet hun sterkte, maer onze traegheyt oorzaek is, dat de Christenen hen ontzien, die, in steê van hun wapenen tegen dien algemeynen vyant te gebruyken, de zelve schandelijk tegen malkander misbruyken, dat d'oorzaek is, dat zy door gedurige nederlagen verzwakken, en die gezworen vyanden des Christelijken naems dagelijx sterker worden.
Om niet verder van onz' voornemen te wijken, Franciscus Patritius wijst de kracht der krijgsorde, in twee regelen, aen, zeggende, dat al de magt der legers, in d'orde, 't getal, of in de kloekheyt der Soldaten bestaet. Poliphilus schildert al dit onder heylige verborgen letteren af, en vertoont een man, die vol gedachten en met alle krijgsrustingen omheynt is, met een Serpent in de hant, en een Arent daer op, die met uytgestrekte vleugelen op 't anker van een schip zweeft; en stelt 'er deze woorden by: des oorlogs voorzichtigheyt, of orde, is een onbindlijke band van alle heerschappyen. Dat wist Symon de Vignoze, Overste van de vloot van Genua, wel: Hy, de stat Sio verovert hebbende, liet met trompetten verkondigen, dat geen Soldaten in de wijngaerden en andere tuynen der ingezetenen zouden loopen. Zijn enige zoon, die meende, dat hy, om de liefde die zijn vader tot hem had, vryer en buyten gevaer was, liep onbedacht en willens in een wijngaert, dies hy, niet enige bosschen druyven daer weêr uytkomende, aengetast wiert. De vader liet hem, met de druiven aen de hals gebonden, door de gantsche stat voeren, en daer na aen de hoeken der straten, by klaren dag, vooral de werelt geesselen. Een streng en onbeweeghelijk voorbeelt van een vaderlijk gemoed, dat de veltoversten leert, wat het gebieden zy, en onder die gene, die wapenen voeren, ontsag te maken. Keyzer Aurelianus krijgsbrief dient hier niet vergeten; gelijk Fla- | |
| |
vius Vopiskus die aentekent. Niemant beroof eens anders vee, niemant tast des landsmans schapen aen, en neme druyven, en vertrede geen greynen, of dring de luyden, oly, zout, of houd af; maer zy met 'et zijn te vrede: dat zijn roof van de vyanden, en niet van de tranen der obderzaten en vrienden zy: dat hy zijn wapenen klaer hou; een welpassend harnas en sterke hozen heb: dat de nieuwe kolders met d'oude, die hy niet meer kan dragen, gevoert zijn: dat hy zijn paert wel haven, op dat 'et in goeden doen zy: dat hy enig groot vee genomen hebbende, het niet verkope, maer zijn lastmuyl wel voere: dat d'eene soldaet d'ander als een knecht helpe. Dat de heelmeesters de kranken heelen, en verbinden, zonder iets te begeeren. Dat de Soldaten de waerzeggers gants niet geven, zich eerlijk dragen daer zy t'huys leggen, en dat de krakeel- en beroertemakers gestraft worden.
|
|
Auteursrechtvrij