Brokstukken uit de Surinaamse dierenwereld

Wat we van de vissen weten

Reeds vanaf de oudheid heeft de mens zich toegelegd op het waarnemen en bestuderen van vissen. In de huidige tijd vormen de vissen nog steeds een van de belangrijkste voedselbronnen. Voorts heeft de vis de mens van oudsher veel aangename uren bezorgd, denken we slechts aan de hengelsport, de aquariumliefhebbers etc.

In het aquarium zijn vissen door hun kleur en vorm dekoratief.

De huisvrouw ziet in de vis een smakelijk en gezond ingredient voor de maaltijd; de ingenieur let vooral op debouw van de vis, uit hydrodynamische overwegingen.

Geleerden op het gebied van vissen (Inchtyologen) gaven de vis de volgende definitie mee: Koudbloedige gewervelde dieren, uitsluitend in water levend, ademend door kieuwen en voorzien van vinnen en schubben.

Uit verschillende studies is gebleken, dat vissen de eerste gewervelde dieren zijn geweest, in het verre verleden. Op dit ogenblik zijn er meer dan 35000 vissoorten bekend.

[p. 79]

De lichaamsvorm van een vis geeft vaak een indikatie van waar het leeft, b.v. een platvis houdt zich dicht bij de bodem op, terwijl vissen met een slank lichaam zich in sterk stromend water of woelig water ophouden.

De vissen nemen geen zuurstof rechtstreeks uit de lucht op; zij gebruiken de zuurstof die in het water zit en die ze met behulp van hun kieuwen winnen. Bij dit ademen wordt de mond voortdurend geopend en gesloten: ze openen de mond om water op te nemen en sluiten hun kieuwendeksel. Bij het sluiten van de mond worden de kieuwdeksels gesloten, waarna het water door de kieuwen wordt uitgestoten. Bij sommige vissoorten worden de kieuwen maar 15 keer geopend, bij andere gebeurt dit wel 60 of honderd keren per minuut.

De lichaamstemparatuur van een vis is zeer verschillend, afhankelijk van de stofwisseling. Als men een vis in een niet al te grote bak houdt en men laat het dier vrij bewegen, dan komt men tot de ontdekking, dat de temperatuur van het water stijgt. Net als bij de mens produceert een vis warmte.

Het koolzuur, dat als afvalstof door het bloed moet worden afgevoerd, wordt naar de kieuwen geleid en daar uit het bloed verwijderd op het ogenblik dat water door de kieuwen stroomt. Het koolzuur wordt door het water uit het bloed opgenomen, en tezelfdertijd wordt de zuurstof uit het water door het bloed opgenomen om verder naar de verschillende cellen van het lichaam geleid.

De KOEMALOE vis, die in watervallen en stroomversnellingen leeft, heeft veel zuurstof nodig en leeft daarom in dit koude water, omdat het veel zuurstof bevat.

De KWIE-KWIE heeft niet zo veel zuurstof nodig en kan zich daarom ophouden in stilstaand water dat minder koud is.

[p. 80]

Er wordt wel beweerd, dat vissen minder begaafde dieren zijn. Wel is zeker, dat niet alle zintuigen geheel ontwikkeld zijn.

Als de vis de ooglens samentrekt, heeft ze een zicht van 10 meter.

Dat de vis een goed onderscheidingsvermogen heeft, weet elke hengelaar. Het visoog is in het bijzonder gevoelig voor bewegende voorwerpen. Ook de smaak is bij de vis goed ontwikkeld; proeven hebben aangetoond, dat zuur, bitter, zoet en zout duidelijk kunnen worden onderscheiden. Dit geldt ook voor de reukzin.

Bij beenvissen vindt men tussen ogen en snuit op de kop een paar groeven met slijmvlies bedekt, in welke groeven zich de reukcellen bevinden.

Voor de mens zijn de vissen, naast de zoogdieren, van grote betekenis. De schade die vissen kunnen veroorzaken, zoals wanneer de pireng en de haaien een mens aanvallen, of de giftige steken die sommige een mens kunnen toebrengen, weegt niet op tegen hun nut voor de mens.

De meeste vissen zijn bijziend, maar ze hebben niettemin een groot gezichtsveld. De KOETAI-vis zwemt met de ogen half onder en half boven het water (Anableps. spec.).

In het water ziet hij als een vis, maar boven water werken zijn ogen als een landdier. Vissen die op grote diepte leven zien slecht; zij vinden hunprooi met behulp van hun reukzintuigen. Bij deze vissoorten bekleden de uiteinden van de reukzenuwen de binnenkant van de neusgaten of reukgroeven, die in feite niets anders zijn dan eenvoudige gaatjes aan de voorkant van de snuit, en die bij de ademhaling geen enkele rol spelen.

De meeste vissen kunnen geluiden opvangen en trillingen in het water waarnemen. Sommige vissen kunnen geluiden voortbrengen, zoals de Kwie-Kwie (Hoplosternum. spec.).

Het lichaam van veel vissen zijn bedekt met een mantel van schubben, die dakpansgewijs over elkaar liggen.

Aan de buitenkant van de schubben scheidt een zeer dunne huid, die rijkelijke voorzien is van klieren, een bepaald slijm af dat een

[p. 81]

beschermende laag vormt tegen parasieten en microben (een cellige organismen).

Deze laag maakt de vis glad; daardoor komt het dat een vis wel tussen onze vingers doorglijdt, als we hem vastpakken.

De vis krijgt zijn kleur door stervormige pigmentcellen: door het pigment te concentreren of te verspreiden kan hij van kleur veranderen. Wanneer een vis in een anders gekleurde omgeving komt, past hij zijn kleur aan zijn omgeving aan.

Veel mannetjes vissen krijgen in de paaitijd schitterende bijkleuren.

Veel vissen zijn in staat om grote snelheden te ontwikkelen tijdens het zwemmen. Een grote snelheid kan hij echter niet lang volhouden; daarom ziet men dan ook dat een vis, na even pijlsnel door het water te schieten, stilhoudt.

De wijze van zwemmen hangt af van de lichaamsbouw.

Alen, b.v. de sidderaal (Gymnotus electricus) en de logo-logo, zwemmen als een slang; Ze kronkelen als het ware door het water. Roggen (Sparie) gebruiken hun borstvinnen bij het zwemmen. De gestroomlijnde vissen, zoals de trapoen, de koebie etc., met hun slank lichaam, zijn snelle zwemmers.

Hun lichaam vindt in het water weinig weerstand.

Deze lichaamsvorm diende als voorbeeld bij het ontwerpen van schepen, vliegtuigen, auto's ook om grote snelheden te kunnen bereiken.

Krachtige romp spieren stellen sommige vissen in staat om een flink eind boven het water uit te springen.

Wat vliegende vissen aangaat: dit zijn in feite geen vliegende dieren, zoals vogels. In de Surinaamse binnenlanden komen de zogenaamde bijlvissen voor, die in staat zijn korte afstanden boven het wateroppervlak af te leggen.

Dit is geen vliegen, doch meer een sprong uit water, wat ze doen, waarbij de grote borstvinnen als een valscherm of vleugel dienst doen om de val te breken. Dit lijkt dan op vliegen, maar is meer een zweven.

[p. 82]

Aan de rompspieren ontleent de vis de nodige kracht voor zijn voorbeweging in het water. De vinnen werken ook als rem en roer. Ze stellen het dier in staat om onbeweeglijk in het water te ‘staan’. Veel vissen maken op bepaalde ogenblikken gebruik van reaktie-voorstuwing, door krachtig water door hun kieuwen uit te stoten. Sommige vissen kunnen geregeld uit het water opspringen, het-zij om te ontkomen aan hun belagers, hetzij om een hindernis te ontwijken of te overwinnen. Bij het invallen van de grote regentijd kan men in de Surinaamse binnenlanden grote aantallen vissen de stroom zien opzwemmen en over kleinere stroomversnellingen en watervallen zien heenspringen.

De staarten bij vissen vertonen allerlei vormen en afmetingen en leveren vaak een belangrijk aandeel bij het ontwikkelen van zwemkracht.

Veel vissen hebben naast het ademen door kieuwen, ook behoefte aan luchtademing, zoals eerder vermeld. Dit luchtademen noemt men in de binnenlanden ‘pipa’. A fiesie e pipa, zegt men Zou men een net onder het wateroppervlak spannen, zodat de vis verhinderd wordt om lucht te happen, dan zal deze na kortere of langere tijd dood gaan. Het verhinderen te ademen door kieuwen wordt goed verdragen. De luchtademing komt die vissen van pas, die in stilstaand water, waar vaak rottingsprocessen plaatsvinden, en die een zuurstofarme omgeving hebben geven, kunnen ze vissen toch blijven leven door aan het wateroppervlak lucht te happen.

Door het volume lucht in de zwemblaas te veranderen, kan een vis zijn soortelijk gewicht veranderen, wat hem mogelijk maakt om naar wens te drijven of te zinken. Platvissen (Botjie) hebben geen zwemblaas. Zodra ze met zwemmen ophouden zinken ze tot op de bodem.

Een groot deel van de vissen zijn roofdieren, die behalve hun kleinere soortgenoten, soms hun eigen broedsel verorberen. Er heerst een voortdurende oorlog tussen de vissen. Stevige schubpantsers, scherpe dorens en weerhaken, die soms zelf

[p. 83]

levensgevaarlijk zijn voor de mens, dienen als verdedigingsmiddelen. Maar die beschermen niet altijd tegen de sterke gebitten van grotere soortgenoten. Meestal wordt het slachtoffer in zijn geheel opgeslokt en niet in delen gehapt, zoals de pirengs doen. Vissen hebben zeer veel voedsel nodig en daarom is het grootste deel van hun leven gericht op het vangen van hun prooi.

Onder de vissen vindt men soorten, die uitsluitend dag- of nachtdieren zijn. Perioden van rust bij dag of bij nacht komen bij de vissen ook voor. Men ziet ze dan stlstaan op een plek. Of vissen in rustperiode ook slapen is niet met zekerheid bekend.

De lichaamsgroei van de vis is afhankelijk van het voorhanden zijnde voedsel. Is er rijkelijk voedsel, dan groeit de vis verbazend snel. Maar ook is de vis staat om lange tijd zonder voedsel te blijven leven.

Afhankelijk van de soort vis, leeft hij van waterdiertjes, visjes, waterplanten of dode resten. Naar gelang het soort voedsel zijn is vaak ook de gebitten gevormd. De Pireng (Serresalmo niger) met zijn enkelvoudig gebit met vlijmscherpe tanden, bijt elk levend dier of vis in stukken. De Koemaloe (Methynis setiger) leeft van pitten, vruchten en waterplanten.

Deze vis heeft een gebit met stonpe tanden (twee-rij-ig) om de plantaardige voedingstoffen fijn te malen.

Wat de vruchtbaarheid aangaat, kan worden vastgesteld, dat het aantal kuiten (eieren), welke de verschillende vissoorten schieten (leggen), ongelovelijk groot is. Er zijn vissoorten, die aantallen schieten van enkel honderden tot wel 30.000.

Ook zijn er vissoorten die 100.000 tot 9 miljorn kuiten schieten. Behalve eierleggende vissen, bestaan er ook soorten, die levendbarend zijn. Deze kunnen niet zoveel nakomelingen ter wereld brengen als de eierleggende soorten. Het getal 50 gaat bij deze soorten zelden te boven.

Op verschillende manieren kunnen de eieren worden gelegd: soms onder een blad, aan de monding van een kreek, tussen de stenen in de rivier, en er zijn soorten die nesten bouwen.

[p. 84]

De vissen bewaken meestal hun broedplaatsen en ontwikkelen daarbij zulk een moed, dat ze zelfs niet vrezen om grote vijanden aan te vallen. Dit is echter maar van korte duur. Meestal vluchten ze weg voor hun belagers.

De ontwikkelingsduur van de eieren is zeer verschillend en hangt af van de temperatuur van het water. Hoe koeler het water, hoe langzamer de ontwikkeling voortschrijdt. Bij sommige soorten duurt de ontwikkeling van 1 dag tot 2 weken, bij andere tot enkele maanden.

Sommige soorten deponeren hun eieren grwoon ergens op een plek, zonder er zich verder om te bekommeren. Het gevolg daarvan is, dat veel eieren ten prooi vallen en ook veel larven hebben weinig overlevingskansen. Bij sommigesoorten is het zelfs zo dat slechts 1 ei op de 250 eieren het tot volwassen vis brengt. Die vissoorten die behoorlijk hun eieren bewaken, leggen niet zulke hoge aantallen eieren, omdat het overlevingspercentage veel hoger is. Ook zijn er vissoorten die ovo-vivipaar zijn; dat wil zeggen dat het wijfje de eieren binnen het lichaam bewaart tot ze gaan uitbreken.

Het lijkt dus alsof ze levende larven ter wereld brengen. De vissoorten die vivi-paar zijn, houden de jongen na het uitbreken uit het ei enige tijd in het moederlichaam en die daar de eerste tijd hun voedsel krijgen.

Anders draagt een pasgeboren vis of vislarve onder de buik een nog niet verteerde reserve aan eigeel met zich meer; daardoor lijkt hij wat op een dikkop. Dank zij deze reserve kan de jonge zis zich de tijd gunnen om aan zijn omgeving te wennen. Hij behoeft niet van de eerste dag af naar voedsel te zoeken.

Er zijn vissen die hun eieren in kreekjes in ondiep water leggen. Als zo volwassen zijn, treft men ze echter alleen in rivieren en diep water aan.

Sommige visssorten worden 50 en meer jaar oud. Tal van zoetwatervissen volgen de prooien waar ze jacht op maken en verplaatsen zich zo van de ene plek naar de andere.